Θέλω να κάνω και κάποιες γενικότερες σκέψεις εν είδει μικρού άρθρου για αυτό το θέμα.
Κάθε τέχνη, και κατ' επέκτασιν η Βυζαντινή Μουσική, έχει το μεγάλο πλεονέκτημα ότι λόγω της φύσης μπορεί να προσπελασθεί σε πολλά επίπεδα και όλοι να πάρουν κάτι από αυτήν. Ας πάρουμε για παράδειγμα τον Κανόνα του Ακαθίστου Ύμνου που ψάλλουμε στους Χαιρετισμούς, ποίημα του Αγίου Ιωσήφ του Υμνογράφου, ένα αρκετά δημοφιλές θα έλεγα μέλος. Ένα μικρό παιδί, κάποιος ο οποίος απλώς κατά τύχη ακούει αυτήν τη μελωδία ή ακόμα δεν ξέρει ελληνικά, κατά πάσα πιθανότητα θα συναρπασθεί από τη μελωδία και τον ρυθμό. Ένας ο οποίος έχει υπόψιν του περί τίνος αναφέρεται αυτός ο Κανόνας και γνωρίζει κάποια στοιχεία, επιπροσθέτως θα είναι σε θέση να κατανοήσει την ουσία του, δηλαδή ότι είναι ένας ύμνος ο οποίος αναφέρεται στην Παναγία και την υμνεί και δέεται προς αυτήν. Κάποιος ο οποίος γνωρίζει λίγα γράμματα περισσότερο και ίσως και Αρχαία Ελληνικά, θα καταλάβει και το νόημα επιμέρους Τροπαρίων και τον τόνο του κειμένου και ίσως ανιχνεύσει και κάποια λογοτεχνικά σχήματα. Σαφώς βέβαια, κάποιος Φιλόλογος και δη ο οποίος έχει ερευνήσει ειδικά τον συγκεκριμένο Κανόνα φιλολογικά αν δε είναι και μουσικός και μουσικολογικά, σαφώς μπορεί να έχει μία πολύ πιο εξειδικευμένη προσέγγιση και ως προς το μετρικό μέρος και ως προς το φιλολογικό και ως προς το μουσικό ενδεχομένως. Όσο όμως περνάμε σε άλλο επίπεδο κατανόησης, δεν σημαίνει ότι καταργείται το γεγονός της απόλαυσης που απορρέει από τον ρυθμό και τη μελωδία.
Ας δούμε όμως πώς γεννάται η απόλαυση του μέλους αυτού: Ο Άγιος Ιωσήφ ο Υμνογράφος έγραψε έναν Κανόνα με ένα συγκεκριμένο μέτρο το οποίο πολλάκις καταστρατηγεί τους κανόνες του Συντακτικού ενώ τα τροπάρια κάθε ωδής, αφού προφανώς αποτελούν προσόμοια του αρχικού τροπαρίου, μελωδούνται βάσει του μέτρου του ειρμού κάθε ωδής. Αν προσπαθήσουμε λοιπόν, όπως έκανε ας πούμε και ο αξιοσέβαστος κατά τα άλλα άρχοντας Στανίτσας, να προσαρμόσουμε το μέλος όχι στο μέτρο κάθε τροπαρίου αλλά στη γραμματική και το συντακτικό - πράγμα το οποίο λόγω των λογοτεχνικών σχημάτων και των διασκελισμών είναι ακατόρθωτο να συμβεί ολοκληρωτικά - τότε τι ακριβώς θα έχουμε κερδίσει; Όσον αφορά στο πρώτο επίπεδο προσπέλασης του μέλους, ίσα ίσα η απόλαυση που απορρέει από τον ρυθμό και τη μελωδία μετριάζεται γιατί οι θέσεις εκ των πραγμάτων είναι μπαλώματα. Στο δεύτερο επίπεδο δεν κερδίζουμε τίποτα διότι δεν δίνουμε κάποια επιπλέον πληροφορία, μάλλον μπερδεύουμε τον ακροατή ο οποίος έχει συνηθίσει κάτι άλλο. Μόνο ενδεχομένως στο τρίτο και το τέταρτο επίπεδο κάνουμε κάποιον να προσέξει το συντακτικό περισσότερο αλλά και πάλι αυτός ήδη μπορούσε να το κάνει, δεν κερδίζει κάτι ο ίδιος στη ουσία του πράγματος. Ούτε φυσικά μπορεί κανείς να ισχυρισθεί ότι το να ψάλλεις βάσει του μέτρου της μουσικής απάδει στην ιεροπρέπεια που πρέπει να έχει το εκκλησιαστικό μέλος αφού αυτό θα συνέβαινε μόνο αν χρησιμοποιούσαμε άλλες κλίμακες ή άλλη πορεία μελωδίας ή ρυθμό, πράγματα τα οποία αρμόζουν σε άλλα είδη μουσικής. Προφανώς δεν έχουμε κάτι τέτοιο. Ούτε μπορεί κάποιος να μου προσκομίσει κάποιο αποδεικτικό ότι κάποιος Πατέρας της Εκκλησίας ή υπήρξε κάποια εκκλησιαστική απόφαση η οποία να υπεδείκνυε ότι απαγορεύεται η σύνταξη Τροπαρίων με μέτρο το οποίο παραβιάζει τους κανόνες της Γραμματικής και του Συντακτικού. Από τη στιγμή που στην Υμνογραφία η Ποίηση και η Μουσική είναι άρρηκτα συνδεδεμένες, δεν είναι δυνατόν το κομμάτι να έχει γραφθεί με ένα συγκεκριμένο μέτρο και η μουσική επένδυσή του να γίνεται με βάση τον πεζό λόγο, αυτό είναι δημιούργημα φρανκενσταίν και σε αυτό θα μείνω αμετακίνητος.
Ας δούμε και κάτι άλλο όμως, πάλι με αφορμή τον Άρχοντα Θ. Στανίτσα τον οποίον σε αυτόν τον τομέα τον θεωρώ παράδειγμα προς αποφυγήν. Στο Προσόμοιο των Αίνων της εορτής της Μεταμορφώσεως «Πρὸ τοῦ Τιμίου Σταυροῦ σου καὶ τοῦ Πάθους» αλλάζει τη μελωδία του Προσομοίου προκειμένου να ταιριάζει με το Συντακτικό και τονίζει σε ένα σημείο ως εξής: «αναβοῶντες σὺ τὸ ἄχρονον φῶς/ ὑπάρχεις Χριστὲ καὶ ἀπαύγασμα τοῦ Πατρὸς / εἰ καὶ θέλων». Ειλικρινά, τί κερδίζει κάποιος με αυτό; Ότι δεν χωρίσθηκε στη μουσική το ουσιαστικό φῶς από το επίθετο ἄχρονον και η γενική υποκειμενική τοῦ Πατρός από το αντίστοιχο ουσιαστικό ἀπαύγασμα; Αξίζει να χαλάσει το μέτρο του ποιήματος και η ενότητα λόγου και μουσικής για αυτό το κέρδος; Ποιος θα το καταλάβει καν πλήν κάποιων υποψιασμένων μόνο επαϊόντων; Κανείς απολύτως.
Ας δούμε όμως και κάτι άλλο· η μεγάλη εορτή της Μεταμορφώσεως (αυτήν αναφέρω ως παράδειγμα) στην ουσία είναι μία Ευαγγελική αφήγηση στην οποία αναφέρεται ένα συγκεκριμένο γεγονός. Αυτό το γεγονός προκειμένου να το αφηγηθεί κάποιος, αρκεί να διαβάσει την αντίστοιχη περικοπή. Η Εκκλησία μας όμως, προκειμένου να συνδυάσει το τερπνόν μετά του ωφελίμου, έβαλε τους Ύμνους και τους επένδυσε με αντίστοιχη μουσική και έτσι η λατρεία γίνεται με όλες τις αισθήσεις και με όλες τις δυνάμεις της ψυχής, το επιθυμητικό, το θυμικό και το λογιστικό. Έτσι λοιπόν η αφήγηση αυτή μετατρέπεται δημιουργικά σε Απολυτίκιο, Κάθισμα, Στιχηρό Ιδιόμελο, Κανόνα, Στιχηρό προσόμοιο κ.α. Για να καταλάβουμε ότι ένα τροπάριο αναφέρεται σε αυτήν την εορτή, έχουμε τις λέξεις κλειδιά (και τα παράγωγά τους) οι οποίες εν προκειμένω είναι οι εξής: Χριστός, Υἱός, Ὄρος, Θαβώρ, Νεφέλη, Πέτρος, Ἰάκωβος, Ἰωάννης, Προσεύχομαι, Πατήρ, Μωυσῆς, Ἠλίας, Σκηνή, Φωνή, Μεταμόρφωση, Παραλαμβάνω, Πάθος, Σταυρός, Φως, Δόξα, Λάμπω, Ἥλιος, Ἱμάτια κ.α. Μπορούμε σαν άσκηση να κάνουμε και έναν αποθησαυρισμό. Όταν λοιπόν ένα τροπάριο έχει αυτές τις λέξεις και τις συνδυάζει κατ' αυτόν τον τρόπο, κάποιος ο οποίος γνωρίζει την αφήγηση θα καταλάβει ότι αναφέρεται σε αυτό το γεγονός. Υπάρχουν βέβαια διάφοροι τόνοι· άλλα τροπάρια είναι πιο Δοξολογικά, Ικετευτικά, Αφηγηματικά, Θεολογικά κλπ. Και πάλι όμως χρειάζεται μία ιδιαίτερη γνώση για να κατανοήσει κάποιος αυτούς τους τόνους και σίγουρα δεν θα τον βοηθήσει η καταστρατήγηση του μέτρου των κομματιών. Σε τι ακριβώς λοιπόν έχει νόημα το να δώσει κανείς σημασία στη Γραμματική και το Συντακτικό των κειμένων; Πρακτικά σε τίποτα. Ωφελεί μόνο σαν συντακτική άσκηση για κάποιον ο οποίος θέλει να εξασκήσει τα Αρχαία σπίτι του. Όποιος λοιπόν έχει εμμονή με τη Γραμματική και το Συντακτικό, ας κάθεται στο σπίτι του να μελετά τα τροπάρια έτσι και να βάζει στη σωστή σειρά τις λέξεις ή ας μπαίνει στο Ψαλτολόγιο να τα συζητούμε. Όχι να θέλει να κανονίσει όμως τα τροπάρια βάσει αυτής της προγραμματικής ιδέας.
Αυτά και συγγνώμη για τη μακρηγορία.
