«Άξιον και δίκαιον» και προσθήκες

[ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΛΑΜΠΡΟΥ]

Η δική μου απορία σχετικώς με την Θ. Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου είναι η εξής: Γιατί δεν έχει μελοποιηθεί αργώς και η φράση "Άξιον και δίκαιον", όπως το "Άγιος, άγιος..." και το "Σε υμνούμεν...", αφού βλέπουμε ότι η ευχή που διαβάζει μυστικώς εκείνη την ώρα ο λειτουργός παίρνει αρκετό χρόνο;

 

[π. Μάξιμος]

Η δική μου απορία σχετικώς με την Θ. Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου είναι η εξής: Γιατί δεν έχει μελοποιηθεί αργώς και η φράση "Άξιον και δίκαιον", όπως το "Άγιος, άγιος..." και το "Σε υμνούμεν...", αφού βλέπουμε ότι η ευχή που διαβάζει μυστικώς εκείνη την ώρα ο λειτουργός παίρνει αρκετό χρόνο;

Γιατί· στοῦ Χρυσοστόμου φτάνει;

 

[dimskrekas]

Ορισμένοι (Αθηναίοι κυρίως) συνηθίζουν να ψάλλουν ως εξής (μεταφορά από μνήμης) Άξιόν και δίκαιόν εστιν, προσκυνείν Πατέρα, Υιόν και Άγιον Πνεύμα, Τριάδα ομοούσιον και αχώριστον.

Νομίζω πως υπάρχει τουλάχιστον στη Λειτουργία του Σ. Χατζησολωμού.

Δ.

 

[π. Μάξιμος]

Ορισμένοι (Αθηναίοι κυρίως) συνηθίζουν να ψάλλουν ως εξής (μεταφορά από μνήμης) Άξιόν και δίκαιόν εστιν, προσκυνείν Πατέρα, Υιόν και Άγιον Πνεύμα, Τριάδα ομοούσιον και αχώριστον.

Νομίζω πως υπάρχει τουλάχιστον στη Λειτουργία του Σ. Χατζησολωμού.

Δ.

Ἔχει συζητηθεῖ· καί μή λές Ἀθηναῖοι.

 

[dimskrekas]

Ἔχει συζητηθεῖ· καί μή λές Ἀθηναῖοι.

Ευχαριστώ πολύ για την παραπομπή, αλλά εννοώ ότι το έχω ακούσει από Αθηναίους ψάλτες και ποτέ από Θεσσαλονικείς, ή άλλου κλίματος ψάλτες. Δε νομίζω να είναι τυχαίο.

Την ευχή σας,
Δ.

 

[π. Μάξιμος]

Ευχαριστώ πολύ για την παραπομπή, αλλά εννοώ ότι το έχω ακούσει από Αθηναίους ψάλτες και ποτέ από Θεσσαλονικείς, ή άλλου κλίματος ψάλτες. Δε νομίζω να είναι τυχαίο.

Την ευχή σας,
Δ.

Τοῦ Χριστοῦ !
Τί ἐννοεῖς μέ τό «τυχαῖο» καί σέ ποιούς ἀναφέρεσαι;​

 

[dimskrekas]

Τοῦ Χριστοῦ !
Τί ἐννοεῖς μέ τό «τυχαῖο» καί σέ ποιούς ἀναφέρεσαι;​

Φαντάζομαι πως είναι δηλωτικό κάποιας τάσης και σχολής. Δε γνωρίζω αν το ψάλλει ο Λαμπαδάριος στη Μητρόπολη Αθηνών, κι αν όντως κάτι τέτοιο ισχύει, αν αυτή η συνήθεια οφείλεται στον μακαρίτη Περιστέρη ή σε άλλη επιρροή. Δε γνωρίζω αν κάποιος καθηγητής την εισηγήθηκε και τη δίδαξε σε εκκλησιαστική σχολή, ώστε να την ακολούθησαν και άλλοι. Αν θυμάμαι καλά, εφ'όσον την παραθέτει ο Χατζησολωμός, μάλλον απηχεί παράδοση Αθηναϊκή (αν όχι Κυπριακή). Αυτό εννοώ και με τον όρο ''τυχαίο''.

Εύχεσθε.
Δ.

 

[π. Μάξιμος]

Φαντάζομαι πως είναι δηλωτικό κάποιας τάσης και σχολής. Δε γνωρίζω αν το ψάλλει ο Λαμπαδάριος στη Μητρόπολη Αθηνών, κι αν όντως κάτι τέτοιο ισχύει, αν αυτή η συνήθεια οφείλεται στον μακαρίτη Περιστέρη ή σε άλλη επιρροή. Δε γνωρίζω αν κάποιος καθηγητής την εισηγήθηκε και τη δίδαξε σε εκκλησιαστική σχολή, ώστε να την ακολούθησαν και άλλοι. Αν θυμάμαι καλά, εφ'όσον την παραθέτει ο Χατζησολωμός, μάλλον απηχεί παράδοση Αθηναϊκή (αν όχι Κυπριακή). Αυτό εννοώ και με τον όρο ''τυχαίο''.

Εύχεσθε.
Δ.

Ἐγώ δέν τό ἔχω ἀκούσει, εἰδικά ἀπό τήν Μητρόπολη Ἀθηνῶν.
Ἐπίσης τό "Σ. Χατζησολωμού" δέν μοιάζει μέ ἀθηναϊκό ἐπώνυμο, περισσότερο μέ κυπριακό ὅπως ὑποθέτεις.
Παρά ταῦτα, ἄν πέρασε αὐτό παλιά, ἐνδεχομένως περισσότερο στήν ἐπαρχία πέρασε, χωρίς νά ἀποκλείεται καί ἡ Ἀθήνα, ὅπως φαίνεται κι ἀπό ἐκεῖ πού παρέπεμψα.
Ἐπίσης στό "Συλλειτουργικόν" πού τό ἐντόπισε ὁ Ἰω. Ρούμελης εἶναι ἐκδόσεως Βενετίας...
Ο.Κ. καλυφθήκαμε...

 

[π. Μάξιμος]

Πάτερ μου,
Συγνώμη διά τό τερατῶδες λάθος μου, τό ὀποῖον δέν δικαιολογεῖται οὔτε ἀπό τήν βιασύνη μου διότι ἔπρεπε νά φύγω.
Καί τό ἔχω γράψει δύο φορές!!!!!! Τὀ δίς ἐξαμαρτεῖν..........
Βεβαίως καί ἤθελα νά γράψω "Προηγιασμένης".
Δέν γνωρίζω ἄν μπορῶ νά τό διορθώσω. Θά προσπαθήσω.

Εὐχαριστῶ διά τήν ἐπισήμανσιν.

Νά εἶστε καλά πάτερ μου!
Μέ τό Edit.​

 

[π. Βασίλειος Χλαμπάνης]

Πάτερ μου,
Συγνώμη διά τό τερατῶδες λάθος μου, τό ὀποῖον δέν δικαιολογεῖται οὔτε ἀπό τήν βιασύνη μου διότι ἔπρεπε νά φύγω.
Καί τό ἔχω γράψει δύο φορές!!!!!! Τὀ δίς ἐξαμαρτεῖν..........
Βεβαίως καί ἤθελα νά γράψω "Προηγιασμένης".
Δέν γνωρίζω ἄν μπορῶ νά τό διορθώσω. Θά προσπαθήσω.

Εὐχαριστῶ διά τήν ἐπισήμανσιν.

 

[dimitrios.zaganas]

Έχει πολύ ωραία μελοποιηθεί σε Β΄ ήχο (με βάση τις κλασικές γραμμές των Λειτουργικών του Μ. Βασιλείου) από τον αείμνηστο Βασ. Νικολαΐδη και περιλαμβάνεται στα χειρόγραφα "Λειτουργικά" του (Πόλις 1961).

Όποιος το έχει εύκαιρο, ας το ανεβάσει !

Η δική μου απορία σχετικώς με την Θ. Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου είναι η εξής: Γιατί δεν έχει μελοποιηθεί αργώς και η φράση "Άξιον και δίκαιον", όπως το "Άγιος, άγιος..." και το "Σε υμνούμεν...", αφού βλέπουμε ότι η ευχή που διαβάζει μυστικώς εκείνη την ώρα ο λειτουργός παίρνει αρκετό χρόνο;

 

[ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΛΑΜΠΡΟΥ]

Ευχαριστώ όσους απάντησαν. Ο Σόλων Χατζησολωμός κατάγεται από την Κύπρο. Δέν έχω υπ΄όψιν όλο το βιβλίο του, αλλά στην Κύπρο ουδείς, εξ όσων γνωρίζω, ψάλλει το συγκεκριμένο μέλος (πλην, ίσως, του Σ. Χατζησολωμού).

 

[π. Δαβίδ]

1. O Σολομών Χ" Σολωμού είναι Κύπριος από Πάφο που μαθήτευσε με Περιστέρη/Τζελά.

2. Εγώ αν και "σκληροπυρηνικός" Αθηναίος σε θέματα λειτουργικής (μια πρόχειρη απάντησή μου σε πολλούς για λειτουργικά θέματα είναι ότι γεννήθηκα και μεγάλωσα στον Κορυδαλλό και όχι στη Θεσ/νίκη ή στα Ταταύλα ) δεν το είχα ακούσει σαν παιδί ποτέ- μάλλον επειδή λειτουργούσαν 2 τουλάχιστον ιερείς και όσο διάβαζε ο ένας την ευχή ο άλλος έκανε εκφώνηση κλπ.

 

[μαθητής]

,,,

 

[Emmanouil Giannopoulos]

Από το ημέτερο βιβλίο περί της Κρητικής ψαλτικής επισυνάπτω σκόρπιες επιγραφές μελών από Κρητικά χφφ του ΙΣΤ' και ΙΖ' αιώνος. Για την ψαλτική σχέση Κρήτης-Κύπρου γράφονται αρκετά επίσης στο ίδιο βιβλίο.

Ἡ Θεία Λειτουργία τοῦ Μεγάλου Βασιλείου καθὼς παρὰ τῶν νέων διδασκάλων ψάλλεται. Τὸ παρὸν δὲ ἐστὶ κὺρ Ἰωάννου ἱερέως τοῦ Πλουσιαδηνοῦ, ὡς καὶ παρὰ κὺρ Δημητρίου τοῦ Νταμία καὶ πρωτοψάλτου Χανδάκου [ἦχος] πλ. δ' Ἄξιον, ἄξιον καὶ δίκαιον καὶ δίκαιόν ἐστι προσκυνεῖν Πατέρα, Υἱὸν καὶ ἅγιον Πνεῦμα, Τριάδα ὁμοούσιον καὶ ἀχώριστον.

ἕτερον κὺρ Ἀντωνίου καὶ πρωτοψάλτου Κυδωνίας [ἦχος] πλ. δ' Ἄξιον καὶ δίκαιόν ἐστι προσκυνεῖν Σὲ τὴν ἀσυγχύτως ἡνωμένην καὶ προσωπικῶς διαιρουμένην Τριάδα εἰς Πατέρα καὶ Υἱὸν καὶ Πνεῦμα τὸ ἅγιον.

κὺρ Ἀντωνίου [ἦχος] πλ. δ' Ἄξιον καὶ δίκαιόν ἐστιν προσκυνεῖν σὲ, τὴν ἀσυγχύτως ἡνωμένην καὶ προσωπικῶς διαιρουμένην Τριάδα εἰς Πατέρα καὶ Υἱὸν καὶ Πνεῦμα τὸ ἅγιον.

ἕτερον, ποίημα κὺρ [Ἰωάννου] ἱερέως τοῦ Πλουσιαδηνοῦ ὡς καὶ παρὰ κὺρ Δημητρίου τοῦ Ταμία καὶ α΄ ψάλτου Κρήτης [ἦχος] πλ. δ' Ἄξιον καὶ δίκαιόν ἐστι προσκυνεῖν Πατέρα, Υἱὸν καὶ ἅγιον Πνεῦμα, Τριάδα ὁμοούσιον καὶ ἀχώριστον

τὸ Ἄξιον καὶ δίκαιον γέγραπται ὀκτάηχον συνοπτικὸν παρὰ Ἀντωνίου Ἐπισκοποπούλου πρωτοψάλτου Κυδωνίας, ἦχος πρῶτος Ἄξιον καὶ δίκαιον...

Ἄξιον καὶ δίκαιόν ἐστι προσκυνεῖν Πατέρα Υἱὸν καὶ Ἅγιον Πνεῦμα, Τριάδα ὁμοούσιον καὶ ἀχώριστον.


κὺρ Ἀνδρέου ἱερέως α' Ἄξιον καὶ δίκαιόν ἐστι προσκυνεῖν..., ἕτερον Ἄξιον καὶ δίκαιον ποίημα Ἰγνατίου μοναχοῦ τοῦ Φριέλου, τὰ μὲν γράμματα ἐξηγητὰ πλ. δ' Ἄξιον καὶ δίκαιόν ἐστι προσκυνεῖν τῇ πανταιτίῳ καὶ ζωαρχικῇ βασιλείᾳ τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ὁμοουσίῳ Τριάδι, δόξα σοι. Δόξα σοι ὁ Πατὴρ ὁ Ἄναρχος, Υἱὸς γεννητός, τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, τὸ ἐκπορευτόν, δόξα σοι.

ἕτερον τοῦ αὐτοῦ πλ. δ' Ἄξιον... προσκυνεῖν Πατέρα ἀγέννητον καὶ ἀθάνατον, Υἱὸν μονογενῆ καὶ ἄκτιστον, Πνεῦμα πανάγιον καὶ ἄφθαρτον, μία θεότης, μία οὐσία ἐν τρισὶ προσώποις.


Σημειώνω ότι στην Βενετοκρατούμενη τότε Κρήτη τέτοια ποιήματα ήταν, μεταξύ των άλλων, και αφορμή έκφρασης της ορθόδοξης πίστης από τους ορθοδόξους του νησιού, μέσα σε ένα αντίξοο περιβάλλον.
Ε.Γ.

 

[π. Μάξιμος]

Εὐχαριστοῦμε πολύ κύριε καθηγητά γι᾿ αὐτές τίς παραθέσεις. Πιστεύω, ὅτι καί σεῖς πιστεύετε, ὅτι αὐτά γιά τήν ἱστορία... εἶναι ἐνδιαφέροντα καί βγάζουν ἀρκετά συμπεράσματα, ὅπως καί τό δικό σας στό τέλος. Σέ καμμία περίπτωση δέν μποροῦν σήμερα νά ἀποτελέσουν πρότυπο ἤ ὑπόδειγμα. Ἐπειδή, ὅπως θά εἴδατε στά προηγούμενα, καί ἄλλη φορά μᾶς δόθηκε ἡ εὐκαιρία νά συζητήσουμε αὐτό, γιά τήν ἀποκατάσταση τῆς θ. λειτουργίας ἀπό διάφορα περεισφρύσαντα, δέν πρέπει νά δίνεται ἡ ἐντύπωση ὅτι αὐτά ἀποτελοῦν «παράδοση». Εἶμαι σίγουρος ὅτι κι ἐσεῖς αὐτήν τήν γνώμη ἔχετε.

Ἡ Θεία Λειτουργία τοῦ Μεγάλου Βασιλείου καθὼς παρὰ τῶν νέων διδασκάλων ψάλλεται.

Αὐτή εἶναι μία σημαντική μαρτυρία, ἡ ὁποία προσλαμβάνεται καί ἀξιολογεῖται.
Χωρίς νά ἐπιθυμῶ καμμία συνέχεια ἐπί τούτου, ὁ καθείς μπορεῖ νά βγάζει τά συμπεράσματά του ἀναλόγως τῶν μελετῶν του. Πάντως ἀνάλογο θέμα ἔχει συζητηθεῖ παλαιότερα, ὅπου πάλι οἱ ἀναπτυχθέντες ἐκεῖ προβληματισμοί μοῦ ἀρκοῦν, χωρίς νά θέλω συνέχεια.

 

[Emmanouil Giannopoulos]

Προσπάθησα να δείξω ότι αυτού του τύπου οι ύμνοι αντί για ένα απλό Άξιον και δίκαιον εστι είναι παλαιοί και δεν προήλθαν από την έμπνευση νεώτερων. Αυτός ήταν, νομίζω, ο προβληματισμός από κάποια προηγηθέντα μηνύματα. Τώρα βέβαια, δεν έχει γίνει αναλυτική έρευνα για το θέμα. Όταν από κάποιον καλό άνθρωπο γίνει, τότε θα γνωρίζουμε καλύτερα τα δεδομένα και το κατά πόσον οι συνήθειες οι οποίες μνημονεύτηκαν από τον κ. Σκρέκα βασίζονται σε ευρύτερες παλαιές παραδόσεις.
Και πάντως η "ιστορία" μας οδηγεί και για τυχόν αποδεκτές και σήμερα τοπικές συνήθειες στην λατρεία μας, ίσως και για συστάσεις προς μια ελαφρά διαφοροποίηση της -αλάνθαστης;- σημερινής πρακτικής. Αρκεί να στηρίζεται σε ευρύτερη έρευνα και να καλύπτει και την λειτουργική μας αίσθηση. Το πρώτο παράδειγμα από αυτά που ανέφερα, ίσως δεν θα ήσαν πρόβλημα, άλλωστε αυτό επιβιώνει και μέχρι σήμερα κατά τόπους.
Οι νέοι διδάσκαλοι στην Κρήτη κατά τον ΙΕ' αιώνα ήταν ο Ιωάννης Πλουσιαδηνός, ο Ιωάννης Φωκάς, ο Άγγελος Γρηγόριος, και άλλοι, σε αντίθεση με τους παλαιούς Κωνσταντινουπολίτες που είχαν διδάξει την ψαλτική στο νησί (Ιωάννης Λάσκαρης, Μανουήλ Γαζής, και πιθανότατα ο Μανουήλ Χρυσάφης). Δεν ήταν πρωτότυπα συνθέματα αυτά, αλλά βασίζονταν σε εκείνα των παλαιών. Γι᾿ αυτό λέω ότι χρειάζεται περαιτέρω έρευνα.
Φιλικά
Ε.Γ.

 

[π. Μάξιμος]

Γιά τό ὅτι ἡ ἀπάντηση τοῦ λαοῦ στό «Εὐχαριστήσωμεν τῷ Κυρίῳ» εἶναι μόνον «Ἄξιον καὶ δίκαιον» καί τίποτε ἄλλο δέν χρειάζεται ἔρευνα.
Πρβλ. ΣΥΜΒΟΛΗ, 22 σελ. 3 κ.ἑ. ῾Αγίου ᾿Αθανασίου τοῦ Παρίου, Κακόδοξες προσθῆκες εἰς τὴν θείαν λειτουργίαν.
Καί αὐτά τά γράφει εἷς ἐκ τῶν Κολλυβάδων. Χωρίς τό συγκεκριμένο νά εἶναι κακόδοξο (ἀναφέρεται σέ ἄλλα ὁ ἅγιος) δέν παύει νά εἶναι προσθήκη καί μάλιστα ἐξ ἄλλου προηγηθέντος ὕμνου, ἡ ὁποία προσθήκη εἶναι φανερά ἀδόκιμος συντακτικῶς τε καί νοηματικῶς εἰς τήν ἀλληλουχίαν τοῦ διαλόγου ἱερέως - λαοῦ κατά τήν ἁγίαν ἀναφοράν.

 

[Shota]

Από το ημέτερο βιβλίο περί της Κρητικής ψαλτικής επισυνάπτω σκόρπιες επιγραφές μελών από Κρητικά χφφ του ΙΣΤ' και ΙΖ' αιώνος. Για την ψαλτική σχέση Κρήτης-Κύπρου γράφονται αρκετά επίσης στο ίδιο βιβλίο.

Ἡ Θεία Λειτουργία τοῦ Μεγάλου Βασιλείου καθὼς παρὰ τῶν νέων διδασκάλων ψάλλεται. Τὸ παρὸν δὲ ἐστὶ κὺρ Ἰωάννου ἱερέως τοῦ Πλουσιαδηνοῦ, ὡς καὶ παρὰ κὺρ Δημητρίου τοῦ Νταμία καὶ πρωτοψάλτου Χανδάκου [ἦχος] πλ. δ' Ἄξιον, ἄξιον καὶ δίκαιον καὶ δίκαιόν ἐστι προσκυνεῖν Πατέρα, Υἱὸν καὶ ἅγιον Πνεῦμα, Τριάδα ὁμοούσιον καὶ ἀχώριστον.

ἕτερον κὺρ Ἀντωνίου καὶ πρωτοψάλτου Κυδωνίας [ἦχος] πλ. δ' Ἄξιον καὶ δίκαιόν ἐστι προσκυνεῖν Σὲ τὴν ἀσυγχύτως ἡνωμένην καὶ προσωπικῶς διαιρουμένην Τριάδα εἰς Πατέρα καὶ Υἱὸν καὶ Πνεῦμα τὸ ἅγιον.

κὺρ Ἀντωνίου [ἦχος] πλ. δ' Ἄξιον καὶ δίκαιόν ἐστιν προσκυνεῖν σὲ, τὴν ἀσυγχύτως ἡνωμένην καὶ προσωπικῶς διαιρουμένην Τριάδα εἰς Πατέρα καὶ Υἱὸν καὶ Πνεῦμα τὸ ἅγιον.

ἕτερον, ποίημα κὺρ [Ἰωάννου] ἱερέως τοῦ Πλουσιαδηνοῦ ὡς καὶ παρὰ κὺρ Δημητρίου τοῦ Ταμία καὶ α΄ ψάλτου Κρήτης [ἦχος] πλ. δ' Ἄξιον καὶ δίκαιόν ἐστι προσκυνεῖν Πατέρα, Υἱὸν καὶ ἅγιον Πνεῦμα, Τριάδα ὁμοούσιον καὶ ἀχώριστον

τὸ Ἄξιον καὶ δίκαιον γέγραπται ὀκτάηχον συνοπτικὸν παρὰ Ἀντωνίου Ἐπισκοποπούλου πρωτοψάλτου Κυδωνίας, ἦχος πρῶτος Ἄξιον καὶ δίκαιον...

Ἄξιον καὶ δίκαιόν ἐστι προσκυνεῖν Πατέρα Υἱὸν καὶ Ἅγιον Πνεῦμα, Τριάδα ὁμοούσιον καὶ ἀχώριστον.

κὺρ Ἀνδρέου ἱερέως α' Ἄξιον καὶ δίκαιόν ἐστι προσκυνεῖν..., ἕτερον Ἄξιον καὶ δίκαιον ποίημα Ἰγνατίου μοναχοῦ τοῦ Φριέλου, τὰ μὲν γράμματα ἐξηγητὰ πλ. δ' Ἄξιον καὶ δίκαιόν ἐστι προσκυνεῖν τῇ πανταιτίῳ καὶ ζωαρχικῇ βασιλείᾳ τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ὁμοουσίῳ Τριάδι, δόξα σοι. Δόξα σοι ὁ Πατὴρ ὁ Ἄναρχος, Υἱὸς γεννητός, τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, τὸ ἐκπορευτόν, δόξα σοι.

ἕτερον τοῦ αὐτοῦ πλ. δ' Ἄξιον... προσκυνεῖν Πατέρα ἀγέννητον καὶ ἀθάνατον, Υἱὸν μονογενῆ καὶ ἄκτιστον, Πνεῦμα πανάγιον καὶ ἄφθαρτον, μία θεότης, μία οὐσία ἐν τρισὶ προσώποις.

Σημειώνω ότι στην Βενετοκρατούμενη τότε Κρήτη τέτοια ποιήματα ήταν, μεταξύ των άλλων, και αφορμή έκφρασης της ορθόδοξης πίστης από τους ορθοδόξους του νησιού, μέσα σε ένα αντίξοο περιβάλλον.

Εδώ χρειάζεται κάποια επεξήγηση, διότι ως γνωστό ο Πλουσιαδηνος ήταν ουνίτης (βλ. εδώ). Σε όλες αυτές προσθήκες δεν βλέπω επίσης κάτι που είναι αποκλειστικά ορθόδοξο για να πούμε ότι είναι "έκφρασης της ορθόδοξης πίστης" (νομίζω πως και η Λατινική Εκκλησια πιστεύει εις όλα αυτά που έχουμε εδώ).