Τρισάγιον λειτουργίας καί άρχαῖον είσοδικόν

Dionysios

Διονύσιος Ἀνατολικιώτης, «γηράσκω ἀεὶ διορθούμενο
᾿Ανοίγω αὐτὸ τὸ θέμα γιὰ τὴν μεταφορὰ καὶ συνέχισι ἐδῶ τοῦ διαλόγου ἐπὶ θεμάτων τυπικοῦ καὶ λειτουργικῆς σχετικῶς μὲ τὸ τρισάγιον τῆς λειτουργίας. τὰ προγενέστερα ὑπάρχουν ἐδῶ.

ὁδηγία τοῦ Μακαριστοῦ Ἀρχιεπισκόπου Χριστοδούλου <<Καί κατά τίς τρεῖς, πάλι, ἱκετήριες δεήσεις τοῦ Ἀρχιερέως πρό τῶν βιβλικῶν ἀναγνωσμάτων, δηλαδή «Κύριε, Κύριε, ἐπίβλεψον….» δέν ψάλλεται, ὡς κακῶς ἐπικράτησε, τό «εἰς πολλά ἔτη», ἀλλά τό «Κύριε ἐλέησον»>>, ὑπῆρξεν ἄστοχος. Παρεσύρθη, μᾶλλον, ἀπό τό «Κύριε ἐλέησον» τῆς ἀναφορᾶς τοῦ ὀνόματος «τοῦ ἀρχιεπισκόπου ἡμῶν...» τῶν εἰρηνικῶν καί τῆς ἐκτενοῦς, τό προβλεπόμενον, ὀρθῶς, ἀντί τοῦ «εἰς πολλά ἔτη, δέσποτα». Ἀλλ᾿ ἐδῶ δέν πρόκειται περί ἀναφορᾶς τοῦ ὀνόματος τοῦ λειτουργοῦντος ἀρχιερέως.
῾Ο τρισάγιος ὕμνος τῆς λειτουργίας εἶναι τὸ ἀρχαῖον εἰσοδικὸν αὐτῆς ἢ ἀκριβέστερον τὸ ἐφύμνιον τοῦ εἰσοδικοῦ. καὶ σήμερον κατ᾿ οὐσίαν ἡ λειτουργία ἄρχεται ἀπὸ τοῦ τρισαγίου. ἡ ἀρχαία ἔναρξις αὐτῆς ἦτο τὸ «Εἰρήνη πᾶσι» τοῦ ἀρχιερέως. καὶ ναὶ μὲν δὲν μαρτυρεῖται, εἶναι ὅμως εὐνόητον καὶ ἀναντίρρητον ὅτι ὁ λαὸς ἢ ὁ χορὸς ἀπήντα εἰς τὴν ἀρχιερατικὴν εὐλογίαν ἀντευλογῶν τὸν ποιμενάρχην αὐτοῦ «Καὶ μετὰ τοῦ πνεύματός σου». ἄρα εἰς τὴν ἀρχιερατικὴν εὐλογίαν εἶναι δοκιμώτερον νὰ ὑπάρξῃ ἀπάντησις ὑπὸ τοῦ λαοῦ παρὰ σιωπή. ζητητέον ποία ἡ καταλληλοτέρα ἀπόκρισις.
῾Υποθέτω ὅτι προϊούσης τῆς ἐξελίξεως τῆς λειτουργίας ἡ κατὰ τὸ «Εἰρήνη πᾶσιν» εὐλογία τοῦ ἐπισκόπου πρὸς τὸ ἐκκλησίασμα μετεφέρθη κατὰ τὴν διάρκειαν τοῦ τρισαγίου, τὸ ὁποῖον ἦτο τὸ ἐφύμνιον τοῦ ἀρχαίου εἰσοδικοῦ (79ου ψαλμοῦ), ἡ δὲ εὐλογία τοῦ ἐπισκόπου λαβοῦσα «ἐπισημοτέραν» μορφὴν (ὡς πρᾶξις καὶ κίνησις μόνον, διότι οὐσιαστικῶς ὡς εὐλογία δὲν ἔχει ἐπίσημον καὶ ἀνεπίσημον μορφήν) ἔγινεν αἰτία νὰ ἀπομείνῃ εἷς μόνον στίχος τρὶς ἐπαναλαμβανόμενος. ἐρευνητέον ὅθεν τὸ ἀρχαῖον εἰσοδικὸν τῆς λειτουργίας.
᾿Εφαρμόζεται πρωτίστως εἰς τὸν ἐπίσκοπον, διότι ὁ 1ος στίχος τοῦ ψαλμοῦ λέγει «῾Ο ποιμαίνων τὸν ᾿Ισραήλ, πρόσσχες, ὁ ὁδηγῶν ὡσεὶ πρόβατον τὸν ᾿Ιωσήφ». ᾿Ισραὴλ γίνεται πλέον ὁ νέος ᾿Ισραήλ, ἡ χριστιανικὴ ἐκκλησία. ὁ ποιμαίνων (ἤ τοι διατρέφων) τὴν ἐκκλησίαν του ἀρχιποίμην Κύριος ἔθετο τοὺς ποιμένας αὐτῆς ἐπισκόπους, ὡς ὁδηγοὺς τῆς ἐκκλησίας πρὸς τὰς σωτηρίους νομὰς τῆς ὀρθῆς διδασκαλίας. συναισθανόμενος ὁ ποιμενάρχης ἐπίσκοπος τὴν εὐθύνη καὶ τὸ βάρος τῆς θέσεώς του θέτει ταπεινοφρόνως ἑαυτὸν (᾿Ιωσὴφ) μετὰ τοῦ λοιποῦ ποιμνίου, καὶ ὡς πρῶτον πρόβατον (στ. 1) τῆς ἐκλεκτῆς ποίμνης ζητεῖ ἀπὸ τὸν Κύριον αὐτὸν πρῶτον νὰ ὁδηγήσῃ, ὥστε καὶ οἱ ἀκολουθοῦντες αὐτὸν νὰ ἴδουν τὸ πρόσωπον τοῦ Θεοῦ καὶ νὰ σωθοῦν (στ. 4).
᾿Εντὸς τοῦ πλαισίου αὐτοῦ ἐκπροσωπῶν καὶ τὸ λοιπὸν ἐκκλησίασμα ἐπιλέγει «Κύριε Κύριε, ἐπίβλεψον ἐξ οὐρανοῦ κ.λπ.». ὁ ψαλμὸς λαμβάνει χριστιανικὴν καὶ τριαδολογικὴν ἑρμηνείαν ἐκ τοῦ ἐφυμνιου-τρισαγίου ὕμνου. ὁ συνδετικὸς κρίκος εἶναι τὸ ἀκροτελεύτιον τοῦ ἐφυμνίου «(῞Αγιος ἀθάνατος) ἐλέησον ἡμᾶς», καὶ οὕτως ἐξηγεῖται τὸ ἀκροτελεύτιον τοῦτο, τὸ ὁποῖον σήμερα ψάλλεται ἅπαξ μόνον, ἀλλ᾿ ἀσφαλῶς κάποτε ἐλέγετο πολλάκις ἐπαναλαμβανόμενον, ὅπως διατηρεῖται σήμερον εἰς ἄλλας ὁμοίας περιπτώσεις.
Δὲν φαίνεται ἀπίθανον ὁ ψαλμὸς μόνον νὰ ἀπηγγέλλετο καὶ ἐστιχολογεῖτο μέχρι πρὸ τοῦ στίχου «᾿Επίβλεψον ἐξ οὐρανοῦ», καὶ μόνον ὁ στίχος οὗτος νὰ ἐλέγετο τρὶς μελῳδικῶς πως, διὰ τοῦτο καὶ διετηρήθη. τὸ αὐτὸ συμβαίνει καὶ εἰς ἄλλα σημεῖα τοῦ ὄρθρου καὶ τῆς λειτουργίας. οἱ τελευταῖοι στίχοι τοῦ ψαλμοῦ παρελείποντο. ἀργότερον (προφανῶς μὲ τὴν προσθήκην τῶν ἀντιφώνων πρὸ τῆς εἰσόδου) παρελείφθησαν καὶ οἱ προηγούμενοι στίχοι τοῦ ψαλμοῦ. λόγῳ τῆς τριπλῆς ἐπαναλήψεως τοῦ στίχου ἡ εὐλογία τοῦ ἐπισκόπου πρὸς τὸν λαὸν ἐπαγιώθη εἰς ἐκεῖνο τὸ σημεῖον. οὕτω τὸ «᾿Επίβλεψον ἐξ οὐρανοῦ» καὶ ἡ ἐν τούτῳ ἀρχιερατικὴ εὐλογία εἶναι ἀξιοπρόσεκτα καὶ ἀξιοσέβαστα λείψανα τῆς ἀρχαίας πράξεως διατηρούμενα δυστυχῶς (ἢ εὐτυχῶς ἀπὸ ἄλλην ἄποψιν) μόνον εἰς τὰς ἀρχιερατικὰς λειτουργίας. καὶ ὄχι μόνον τοῦτο, ἀλλὰ ἀνεπιγνώστως καὶ χωρὶς νὰ ἔχωμεν συναίσθησιν τοῦ πράγματος, τὸ «᾿Επίβλεψον ἐξ οὐρανοῦ» κατέχει πλέον θέσιν ἀρχαίας ἐνάρξεως τοῦ κυρίου μέρους τῆς καθ᾿ αὑτὸ λειτουργίας. ἔχει πλέον ἢ πρέπει νὰ ἔχῃ τὴν αὐτὴν σπουδαιότητα μὲ τὸ «Εὐλογημένη ἡ βασιλεία». εἰς τὶς μὴ ἀρχιερατικὲς λειτουργίες τὴν θέσιν ταύτην ἔχει τὸ τρισάγιον, διὰ τοῦτο καὶ πρέπει ἀναλόγως καὶ εὐλαβῶς καὶ ἱεροπρεπῶς καὶ σεμνοπρεπῶς νὰ ψάλλεται, καὶ νὰ ἀποφεύγωνται αἱ ὑπερβολαὶ καὶ τὰ ὀθνεῖα μέλη εἰς τὸ «δύναμις», οἱ δὲ πιστοὶ ὄρθιοι καὶ εὐλαβῶς νὰ ἀκροῶνται καὶ νὰ συμμετέχουν νοερῶς εἰς τὴν ψαλμῳδίαν τοῦ τρισαγίου.
Λόγῳ τῆς σπουδαιότητος καὶ τῆς ἱερότητος τοῦ τρισαγίου εἶναι ἀπαραίτητος καὶ ἡ συμμετοχὴ τῶν λειτουργούντων κληρικῶν εἰς αὐτό. τοῦτο σήμερον γίνεται τριπλῶς· 1) μυστικῶς μὲν μὲ τὴν εὐχὴν τοῦ τρισαγίου ὕμνου καὶ ἐμφανῶς μὲ τὴν ἐκφώνησιν αὐτῆς, 2) μυστικῶς μὲ τὴν ἀπαγγελίαν τοῦ τρισαγίου ὑπὸ τοῦ κληρικοῦ ἐνώπιον τῆς ἁγίας τραπέζης, 3) ἐμφανῶς μὲ τὴν ἀπαγγελίαν τοῦ «Δύναμις» ὑπὸ τοῦ διακόνου ἢ τοῦ πρεσβυτέρου, διὰ τοῦτο καὶ τὸ «Δύναμις» τοῦτο οὐδέποτε πρέπει σήμερον νὰ καταλιμπάνεται, ἰδίως ἂν λειτουργῇ εἷς ἱερεὺς ἄνευ διακόνου. χαίρω, διότι πολλάκις ὢν ψάλτης μονώτατος εἰς πλείστας ὅσας λειτουργίας εἶχα τὴν χαρὰν νὰ ἀκούσω τὸν μόνον λειτουργὸν νὰ συμψάλλῃ μετ᾿ ἐμοῦ τὸν τρισάγιον ὕμνον δίκην δευτέρου ψάλτου· ἡ φιλανθρωπία καὶ ἔγνοια τοῦ καλοῦ λειτουργοῦ, διὰ νὰ βοηθήσῃ τὸν ψάλτην του νὰ πάρῃ μίαν ἀνάσαν, ὡδήγησεν ἀνεπιγνώστως εἰς τὴν τήρησιν («περίπου») ἀρχαίας καὶ σεβασμίας πράξεως.
Λόγῳ τῆς σπουδαιότητος καὶ ἱερότητος τοῦ «᾿Επίβλεψον ἐξ οὐρανοῦ» ἡ ἀπόκρισις τοῦ λαοῦ πρέπει νὰ εἶναι ἀνάλογος. οὐδεμίαν θέσιν ἔχει ἀσφαλῶς τὸ «Εἰς πολλὰ ἔτη», διὰ τὸ ὁποῖον καὶ ἄλλοι καὶ ἐγὼ ἔχομεν εἴπει τὰ δέοντα. ἄλλωστε διατηρεῖται μὲν ἡ εὐλογία ὄχι ὅμως καὶ ὁ ἀναστάσιμος χαιρετισμὸς «εἰρήνη πᾶσιν». ὁμοίως ἡ ἀπόκρισις τοῦ λαοῦ πρέπει νὰ εἶναι ἀνάλογος πρὸς τοὺς λόγους τοῦ ἐπισκόπου. ἐφόσον εἴδαμε τὴν θέσιν καὶ σημασίαν καὶ λειτουργικὴν ἑρμηνείαν τοῦ ἀρχαίου εἰσοδικοῦ (ψαλμοῦ 79), ἐκ τῶν δύο παραδιδομένων ἀποκρίσεων «᾿Αμήν» καὶ «Κύριε, ἐλέησον» διατηρῶ ἐπιφυλάξεις διὰ τὴν πρώτην καὶ προτιμῶ (προσωπικῶς) τὴν δευτέραν ὡς συμφωνοτέραν πρὸς τὸ περιεχόμενον τοῦ στίχου καὶ τοῦ ὅλου ψαλμοῦ.
 
Top