Στη διαθέσιμη εισήγηση της κ. Ευαγγελίας Σπυράκου [pdf] πάνω στο θέμα αυτό από το 1ο Συνέδριο του ASBMH με τίτλο «Η Ηχοχρωματική Ποικιλία στην Βυζαντινή Χορωδιακή Πράξη» μεταφέρω εδώ κάποια σχετικά (για τα υπομνήματα βλ. στην εισήγηση) με την συμμετοχή παιδιών τους ψαλτικούς χορούς της Μεγάλης Εκκλησίας (Αγία Σοφία) κατά τη Βυζαντινή εποχή.
«Προκύπτει αναπόφευκτα το ερώτημα για το ποιοι από τους ψάλλοντες
ήσαν εκείνοι που μπορούσαν να ανταποκριθούν σε μέλη τα οποία κινούνταν
ουσιαστικά στην φωνητική έκταση της soprano, τη στιγμή που ήδη από τα
πρώιμα στάδια ήταν απαγορευμένη η συμμετοχή των γυναικών στην
ψαλμωδία145. Άλλωστε αποτελεί κοινό τόπο το ότι οι ψάλλοντες τις Αγίας
Σοφίας ήταν κατώτεροι κληρικοί στο βαθμό του Αναγνώστη και του Ψάλτη.
Πιο συγκεκριμένα, με βάση την Γ΄ Ιουστινιάνειο Νεαρά είχε καθορισθεί να
υπηρετούν στην Αγία Σοφία και τους εξαρτώμενους από αυτήν ναούς, 150
Αναγνώστες και 25 Ψάλτες146. Ωστόσο, τόσο οι μαρτυρίες των Λειτουργικών
Τυπικών όσο και οι εικονογραφικές και ιστορικές πηγές δίνουν
ολοκληρωμένη απάντηση: ήταν ένα σύνολο Παιδιών, Μοναζουσών και
Ευνούχων που για πολλούς αιώνες μετείχαν στις ακολουθίες του Κοσμικού
Τυπικού, πλουτίζοντας την έκταση και το ηχόχρωμα των ψαλλομένων.
...
Ανάλογη χρήση αντιχείων αλλά στην φωνητική περιοχή της soprano
έκαναν τα Παιδιά που μετείχαν στις αγιοσοφίτικες Ακολουθίες, αλλά και
στα εορταστικά γεύματα που τις κατέκλειαν μέσα στο Ἱερὸ Παλάτιο. Κύριο
χαρακτηριστικό της παιδικής φωνής είναι το μικρό μήκος του λάρυγγα και
των φωνητικών χορδών, γεγονός που οδηγεί στην παραγωγή των
συχνοτήτων της soprano, αλλά με χρήση του στήθους ως αντηχείου165. Η
ισότιμη συμμετοχή των παιδιών στην λατρεία αναδείκνυε το υψηλό επίπεδο
γνώσης τους. Διότι, είτε αναλάμβαναν να ψάλλουν μέλη που σε άλλες
περιπτώσεις ανήκαν στους μονωδούς – Ψάλτες, είτε έψαλλαν επάξια
απέναντί τους Αντίφωνα, ως αριστερός χορός.
Η συμμετοχή των παιδιών στις Ασματικές Ακολουθίες της Αγίας
Σοφίας σχετιζόταν πάντοτε με την μικρή Είσοδο. Το Τυπικό της Μεγάλης του
Χριστού Εκκλησίας του Θ΄‑Ι΄ αιώνα τα αναφέρει ως Ὀρφανούς. Έψαλλαν το
Ἄρατε πύλας κατά την εισόδευση της Λιτής την Παραμονή των Εγκαινίων
της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, ένα μέλος που ανήκε στους Ψάλτες,
όταν η εορτή αυτή συνέπιπτε με το Σάββατο ή την Κυριακή166. Ανάλογη είναι
και η μαρτυρία του Προφητολογίου από κώδικα του ΙΑ΄ αιώνα. Το Σάββατο
του Λαζάρου, κατά την εισόδευση των νεοφωτίστων από το Βαπτιστήριο μαζί
με τον Πατριάρχη, ήταν τὰ Ὀρφανὰ που «δέχονται ἐν τῇ σολέᾳ» την περισσή
του Εισοδικού ψαλμού Μακάριοι ὧν ἀφέθησαν αἱ ἀνομίαι , την οποία είχε
αρχίσει ο Ψάλτης από τον άμβωνα167.
Χαρακτηριστική για το υψηλό επίπεδο των Ορφανών είναι η μαρτυρία
από την Ακολουθία της Καμίνου που διασώθηκε από τον Συμεών
Θεσσαλονίκης στον κώδικα ΕΒΕ 2047 του α΄ τετ. ΙΕ΄ αἰ.. Οἱ παῖδες, όπως
καθιερώθηκε να αναφέρονται πλέον στα υστεροβυζαντινά χφφ., έψαλλαν
εναλλάξ με τους Ψάλτες τους στίχους της Ζ΄ ωδής168. Μία αντιφωνική
πρακτική που είχε παγιωθεί αιώνες νωρίτερα και καταγράφηκε σε
εγκυκλοπαιδικού τύπου κείμενα του αυτοκρατορικού πρωτοκόλλου, στις
αρχές του Θ΄ αιώνα. Πιο συγκεκριμένα, το Κλητορολόγιο Φιλοθέου
περιγράφει ότι στην Τράπεζα που ολοκλήρωνε τους εορτασμούς των Φώτων
μέσα στο Παλάτι, οι Ὀρφανοὶ έψαλλαν τα γ΄ αντίφωνα ως αριστερός χορός,
απέναντι από τους εβδομαδαρίους Ψάλτες της αγίας Σοφίας, υπό τη
διεύθυνση του ενός από τους δύο δομεστίκους της169.»
Σχετική ίσως και η εικόνα αυτή από ιστοσελίδα του Α' διεθνούς συνεδρίου Βυζαντινής Μουσικολογίας του ΙΒΜ με ψάλτες και κανοναρχάκια.
Και φυσικά η χρήση παιδιών κανονάρχων και βοηθών ψαλτών στους Πατριαρχικούς (και όχι μόνο) χορούς έως τις μέρες μας. Βλ και «Κέλευσον Δέσποτα» από το Πατριαρχείο.
«Προκύπτει αναπόφευκτα το ερώτημα για το ποιοι από τους ψάλλοντες
ήσαν εκείνοι που μπορούσαν να ανταποκριθούν σε μέλη τα οποία κινούνταν
ουσιαστικά στην φωνητική έκταση της soprano, τη στιγμή που ήδη από τα
πρώιμα στάδια ήταν απαγορευμένη η συμμετοχή των γυναικών στην
ψαλμωδία145. Άλλωστε αποτελεί κοινό τόπο το ότι οι ψάλλοντες τις Αγίας
Σοφίας ήταν κατώτεροι κληρικοί στο βαθμό του Αναγνώστη και του Ψάλτη.
Πιο συγκεκριμένα, με βάση την Γ΄ Ιουστινιάνειο Νεαρά είχε καθορισθεί να
υπηρετούν στην Αγία Σοφία και τους εξαρτώμενους από αυτήν ναούς, 150
Αναγνώστες και 25 Ψάλτες146. Ωστόσο, τόσο οι μαρτυρίες των Λειτουργικών
Τυπικών όσο και οι εικονογραφικές και ιστορικές πηγές δίνουν
ολοκληρωμένη απάντηση: ήταν ένα σύνολο Παιδιών, Μοναζουσών και
Ευνούχων που για πολλούς αιώνες μετείχαν στις ακολουθίες του Κοσμικού
Τυπικού, πλουτίζοντας την έκταση και το ηχόχρωμα των ψαλλομένων.
...
Ανάλογη χρήση αντιχείων αλλά στην φωνητική περιοχή της soprano
έκαναν τα Παιδιά που μετείχαν στις αγιοσοφίτικες Ακολουθίες, αλλά και
στα εορταστικά γεύματα που τις κατέκλειαν μέσα στο Ἱερὸ Παλάτιο. Κύριο
χαρακτηριστικό της παιδικής φωνής είναι το μικρό μήκος του λάρυγγα και
των φωνητικών χορδών, γεγονός που οδηγεί στην παραγωγή των
συχνοτήτων της soprano, αλλά με χρήση του στήθους ως αντηχείου165. Η
ισότιμη συμμετοχή των παιδιών στην λατρεία αναδείκνυε το υψηλό επίπεδο
γνώσης τους. Διότι, είτε αναλάμβαναν να ψάλλουν μέλη που σε άλλες
περιπτώσεις ανήκαν στους μονωδούς – Ψάλτες, είτε έψαλλαν επάξια
απέναντί τους Αντίφωνα, ως αριστερός χορός.
Η συμμετοχή των παιδιών στις Ασματικές Ακολουθίες της Αγίας
Σοφίας σχετιζόταν πάντοτε με την μικρή Είσοδο. Το Τυπικό της Μεγάλης του
Χριστού Εκκλησίας του Θ΄‑Ι΄ αιώνα τα αναφέρει ως Ὀρφανούς. Έψαλλαν το
Ἄρατε πύλας κατά την εισόδευση της Λιτής την Παραμονή των Εγκαινίων
της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, ένα μέλος που ανήκε στους Ψάλτες,
όταν η εορτή αυτή συνέπιπτε με το Σάββατο ή την Κυριακή166. Ανάλογη είναι
και η μαρτυρία του Προφητολογίου από κώδικα του ΙΑ΄ αιώνα. Το Σάββατο
του Λαζάρου, κατά την εισόδευση των νεοφωτίστων από το Βαπτιστήριο μαζί
με τον Πατριάρχη, ήταν τὰ Ὀρφανὰ που «δέχονται ἐν τῇ σολέᾳ» την περισσή
του Εισοδικού ψαλμού Μακάριοι ὧν ἀφέθησαν αἱ ἀνομίαι , την οποία είχε
αρχίσει ο Ψάλτης από τον άμβωνα167.
Χαρακτηριστική για το υψηλό επίπεδο των Ορφανών είναι η μαρτυρία
από την Ακολουθία της Καμίνου που διασώθηκε από τον Συμεών
Θεσσαλονίκης στον κώδικα ΕΒΕ 2047 του α΄ τετ. ΙΕ΄ αἰ.. Οἱ παῖδες, όπως
καθιερώθηκε να αναφέρονται πλέον στα υστεροβυζαντινά χφφ., έψαλλαν
εναλλάξ με τους Ψάλτες τους στίχους της Ζ΄ ωδής168. Μία αντιφωνική
πρακτική που είχε παγιωθεί αιώνες νωρίτερα και καταγράφηκε σε
εγκυκλοπαιδικού τύπου κείμενα του αυτοκρατορικού πρωτοκόλλου, στις
αρχές του Θ΄ αιώνα. Πιο συγκεκριμένα, το Κλητορολόγιο Φιλοθέου
περιγράφει ότι στην Τράπεζα που ολοκλήρωνε τους εορτασμούς των Φώτων
μέσα στο Παλάτι, οι Ὀρφανοὶ έψαλλαν τα γ΄ αντίφωνα ως αριστερός χορός,
απέναντι από τους εβδομαδαρίους Ψάλτες της αγίας Σοφίας, υπό τη
διεύθυνση του ενός από τους δύο δομεστίκους της169.»
Σχετική ίσως και η εικόνα αυτή από ιστοσελίδα του Α' διεθνούς συνεδρίου Βυζαντινής Μουσικολογίας του ΙΒΜ με ψάλτες και κανοναρχάκια.
Και φυσικά η χρήση παιδιών κανονάρχων και βοηθών ψαλτών στους Πατριαρχικούς (και όχι μόνο) χορούς έως τις μέρες μας. Βλ και «Κέλευσον Δέσποτα» από το Πατριαρχείο.