Εμβομαδιαία θεματολογία Μ. Τεσσαρακοστής

pransot

Πράντζος Σωτήρης
Προ λίγων ετών διεπίστωσα (προς ευχάριστη έκπληξή μου) ότι κάθε εβδομάδα της Σαρακοστής έχει υμνολογικά τη δική της θεματολογία. Πιο ξεκάθαρα φαίνεται στα ιδιόμελα (με γνωστότερα αυτά των κατανυκτικών εσπερινών).

Τα αναφέρω προς ενημέρωση, διόρθωση ή συμπλήρωση.

Α’ Εβδομάδα νηστειών - Νηστεία
Β’ Εβδομάδα νηστειών – Νηστεία, μετάνοια, ελεημοσύνη
Γ’ Εβδομάδα νηστειών – του Ασώτου
Δ’ Εβδομάδα νηστειών – Τελώνου και Φαρισαίου
Ε’ Εβδομάδα νηστειών – του καλού Σαμαρείτη
Στ’ Εβδομάδα νηστειών – του πλούσιου και του Λαζάρου

ΥΓ. Δεν ξέρω αν ο Λάζαρος επιλέχτηκε λόγω συνωνυμίας με τον αναστημένο εκ Βηθανίας ή έστω τοποθετήθηκε γι’ αυτό το λόγο στην τελευταία εβδομάδα.
 

π. Μάξιμος

Γενικός Συντονιστής

Πολύ ὡραῖο θέμα, ἀφοῦ ἔχει σχέση μέ αὐτά πού καλοῦνται νά ψάλλουν οἱ ψάλτες, ὄχι βέβαια αὐτοί «τῆς Κυριακῆς», ἀλλ᾿ οἱ φιλακόλουθοι, αὐτοί καί ὅλα τά μέλη καί οἱ ἐπισκέπτες πού συμμετέχουν σέ ὅλες τίς ἀκολουθίες τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς.
Ἀλλά καί γιά ὅσους ψάλλουν μόνον τήν Κυριακή τό θέμα εἶναι ἐνδιαφέρον καί κατάλληλο, ἀφοῦ τά θέματα αὐτά δέν εἶναι τῶν ἑβδομάδων (μόνον) ἀλλά τῶν Κυριακῶν στήν ἀρχαία τους μορφή, ἡ ὁποία ἔχει περισωθεῖ μερικῶς καί στήν ὑμνογραφία τῶν Κυριακῶν.
Ἡ πρώτη ἐβδομάδα, σαφῶς ἀντλεῖ τό θέμα της ἀπό τήν Κυριακή τῆς Τυρινῆς καί κυρίως ἀπό τό στῖγμα πού δίνει τό εὐαγγελικό ἀνάγνωσμα. Εἶναι δέ καί σαφῶς ἀξιοπρόσεκτο τό θέμα τῶν ἰδιομέλων τῶν κατανυκτικῶν ἑσπερινῶν, πού τίς τελευταῖες δεκαετίες περισσότεροι ψάλτες συμμετέχουν σ᾿ αὐτούς.
Γιά τό παλαιό θέμα τῆς Α΄ Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν, πού ἦταν ἀφιερωμένη στούς Προφῆτες, γράψαμε παρεμπιπτόντως ἐδῶ. Σαφῶς καί ὁ Μωϋσῆς καί ὁ Ἠλίας (ἐκτός ἀπό τόν Κύριο) φέρουν τόν τύπον τῆς τεσσαρακονθημέρου νηστείας, ὅπου ὁ Κύριος εἶναι «ὁ διὰ τεσσαράκοντα ἡμερῶν (νηστείας) πλάκας χειρίσας τὰ θεοχάρακτα γράμματα τῷ θεράποντι Μωσεῖ» (ὀπισθάμβωνος Προηγιασμένης). Καί εἰσερχόμεθα στήν δεύτερη ἑβδομάδα ὅπου «Μωσῆς ὁ θεσπέσιος, διὰ νηστείας τεθέαται, καθαρθεὶς τὸν ποθούμενον» καί «Τὰ τῶν Νηστειῶν νῡν δισέβδομα φαιδρῶς, ἐναρξώμεθα τελοῦντες, ἡμέραν ἐξ ἡμέρας ἀδελφοί, ἅρμα πυρὸς ἐργασάμενοι ἡμῖν, ὡς Ἠλίας ὁ Θεσβίτης, τὰς τέσσαρας μεγάλας ἀρετάς». Τό ἰδιόμελο μᾶλλον παίρνει τό θέμα ἀπό τήν Κυριακή τῆς Τυρινῆς· «Δεῦτε ἐκκαθάρωμεν ἑαυτούς, ἐν ἐλεημοσύναις καὶ οἰκτιρμοῖς πενήτων, μὴ σαλπίζοντες, μὴ δημοσιεύοντες ἡμῶν τὴν εὐποιΐαν, μὴ ἐπιγνώτω ἡ ἀριστερά, τῆς δεξιᾶς τὸ ἔργον, μὴ σκορπίσῃ ἡ κενοδοξία, τὸν καρπὸν τῆς ἐλεημοσύνης, ἀλλ' ἐν κρυπτῷ, τῷ τὰ κρυπτὰ εἰδότι κράξωμεν· Πάτερ, ἄφες τὰ παραπτώματα ἡμῶν, ὡς φιλάνθρωπος». Εἶναι μεγάλο τό θέμα τῆς ὁριστικῆς (ὅπως τήν ξέρουμε σήμερα) διαμορφώσεως τῶν ἑορτολογικῶν θεμάτων τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς.
Τό παλιό θέμα τῆς Β΄ Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν εἶναι ἡ παραβολή τοῦ ἀσώτου υἱοῦ, κατά τήν ὁποίαν ἀνεγινώσκετο αὐτή ἡ παραβολή. Ἐδῶ φαίνεται ἡ μεταγενέστερη διαμόρφωση τῆς προπαρασκευαστικῆς περιόδου τῶν τριῶν ἑβδομάδων «τοῦ Τριῳδίου», ὅπως λέμε. Ἡ σχετική ὑμνολογία αὐτῆς τῆς Κυριακῆς ἔχει ἐκτοπισθεῖ ἀπό τό θέμα τῆς μνήμης τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, ἡ ὁποία καθιερώθηκε τό β΄ ἡμ. τοῦ ιδ΄ αἰ., στά δέ χφφ Τριῴδια ἀπό τοῦ ιε΄ αἰ.. Παραμένει ὅμως καθ᾿ ὅλην τήν τρίτην ἑβδομάδα «Νηστείας ἐναρξάμενοι, ἑβδομάδος τῆς τρίτης, τὴν Τριάδα τὴν σεπτήν, εὐφημήσωμεν οἱ πιστοί». «Χαλινοὺς ἀποπτύσας τοὺς πατρικούς, ἀστάτῳ φρενί, τοῖς κτηνώδεσι τῆς ἁμαρτίας λογισμοῖς συνέζησα, ὅλον μου τὸν βίον δαπανήσας ἀσώτως, ὁ τάλας ἐγώ...». Καί τά τριῴδια τῶν ἡμερῶν αὐτό δείχνουν· «Ἔχων ὡς Θεὸς τὸ συμπαθές, μετανοοῦντα δέξαι με, τὸν δαπανήσαντα, τὸν βίον μου ἀσώτως, βοῶ σοι τό· Ἥμαρτον».
Τό παλιό θέμα τῆς Γ΄ Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν εἶναι ἡ παραβολή τοῦ τελώνου καί τοῦ φαρισαίου, κατά τήν ὁποίαν ἀνεγινώσκετο αὐτή ἡ παραβολή. Σήμερα ἔχει ἀπομείνει μόνον τό δοξαστικό τῶν αἴνων «Τὴν ὑψηλόφρονα γνώμην τῶν κακίστων Φαρισαίων ὁ πάντων Κύριος παραβολικῶς ἐκφεύγειν ταύτην ἐδίδαξε καὶ μὴ ὑψηλοφρονεῖν...» καί πολλά ἰδιόμελα στίς ἀκολουθίες τῆς τετάρτης ἑβδομάδος μέ κυρίαρχο τό· «Ἀτενίσαι τὸ ὄμμα εἰς οὐρανόν, οὐ τολμῶ ὁ τάλας ἐγώ, ἐκ τῶν πονηρῶν μου πράξεων, ἀλλ' ὡς ὁ Τελώνης στενάξας κραυγάζω σοι· Ὁ Θεός, ἱλάσθητί μοι τῷ ἁμαρτωλῷ, καὶ φαρισαϊκῆς ὑποκρίσεως ῥῦσαι με, ὡς μόνος εὔσπλαγχνος». Τό θέμα τοῦ Σταυροῦ καί τῆς Σταυροπροσκυνήσεως ἀπαντᾶται ἀπό τοῦ ι΄ αἰῶνος (πρβλ. ἐδῶ) ὡς ἑορτή τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἁγίας Σοφίας, ἀλλ᾿ ἀπό τοῦ ιγ΄ αἰ. γενικεύεται.
Τό παλαιό θέμα τῆς Δ΄ Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν εἶναι ἡ παραβολή τοῦ καλοῦ Σαμαρείτου καί ἔχει διατηρηθεῖ ὁ κανών στό ἰσχῦον Τριῴδιον· «Ὡμοιώθην Χριστέ, τῷ ἐν χερσὶ τῶν λῃστῶν περιπεσόντι, καὶ τυπτήμασιν ἡμιθανεῖ ὑπὸ τούτων, καταλειφθέντι Σωτήρ, κἀγὼ οὕτω πέπληγμαι, ταῖς ἁμαρτίαις μου». Ἔχουν διατηρηθεῖ καί ἰδιόμελα καί τριῴδια μέσα στήν πέμπτη ἑβδομάδα μέ κυρίαρχο τό· «Λῃσταῖς λογισμοῖς, περιπεσὼν ὁ Ἀδάμ, ἐκλάπη τὸν νοῦν, τραυματισθεὶς τὴν ψυχήν, καὶ ἔκειτο γυμνὸς ἀντιλήψεως, οὔτε Ἱερεὺς ὁ πρὸ τοῦ νόμου προσέσχεν αὐτῷ, οὔτε Λευΐτης μετὰ νόμον ἐπεῖδεν αὐτόν, εἰμὴ σὺ ὁ παραγενόμενος Θεός, οὐκ ἐκ Σαμαρείας, ἀλλ' ἐκ τῆς Θεοτόκου, Κύριε δόξα σοι».
Τό παλαιό θέμα τῆς Ε΄ Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν εἶναι ἡ παραβολή τοῦ πλουσίου καί τοῦ Λαζάρου καί ἀνεγινώσκετο αὐτή ἠ παραβολή. Τό ἰσχῦον Τρῴδιο περιέχει καί τόν σχετικό κανόνα· «Παρεῖκάς με πλούτῳ τῶν ἡδονῶν τῷ εὐφραινομένῳ καθ' ἡμέραν ἐν τῇ τρυφῇ πλουσίῳ· διό σε ἱκετεύω, Σῶτερ, πυρός με ὡς Λάζαρον λύτρωσαι». Ἔχουμε καί τριῴδια καί ἰδιόμελα σχετικά καθ᾿ ὅλην τήν ἕκτη ἑβδομάδα· «Θαυμαστὴ τοῦ Σωτῆρος, ἡ δι' ἡμᾶς φιλάνθρωπος γνώμη· τῶν μελλόντων γὰρ τὴν γνῶσιν, ὡς παρόντων κεκτημένος, τοῦ Λαζάρου καὶ τοῦ Πλουσίου, τὸν βίον ἐστηλίτευσε». Ἀλλά «Τὴν ἕκτην τῶν σεπτῶν Νηστειῶν ἑβδομάδα προθύμως ἀπαρχόμενοι, Κυρίῳ, προεόρτιον ὕμνον τῶν Βαΐων ᾄσωμεν πιστοί, ἐρχομένῳ ἐν δόξῃ, δυνάμει Θεότητος, ἐπὶ τὴν Ἱερουσαλήμ, νεκρῶσαι τὸν θάνατον» καί «Τὴν ἕκτην ἑβδομάδα τῆς Νηστείας ἐπέχοντες, προεόρτιον ὕμνον, τῶν Βαΐων ᾄσωμεν». Σταδιακά δέ εἰσέρχονται καί ἰδιόμελα τροπάρια καί τροπάρια κανόνων τῆς ἕκτης ἑβδομάδος, ἀναφερόμενα καί στήν ἔγερσιν τοῦ Λαζάρου· «Σήμερον Χριστῷ δηλοῦται, πέραν Ἰορδάνου διατρίβοντι, ἡ νόσος τοῦ Λαζάρου» (Δευτέρα), «Χθὲς καὶ σήμερον, ἡ νόσος ἡ τοῦ Λαζάρου» (Τρίτη), «Σήμερον Λάζαρος, θανὼν ἐνθάπτεται» (Τετάρτη), «Δισημερεύει σήμερον, θανὼν ὁ Λάζαρος» (Πέμπτη), «ἡ Βηθανία ἀγάλλεται, ὡς δεχομένη σε Σωτήρ, Ἱεροσόλυμα χαίρει δέ, ὡς προσδοκῶντά σε λαβεῖν, θάνατος τέθνηκε, προαισθόμενος τὸν Λάζαρον, φοιτᾶν ἐκ τῶν νεκρῶν, καὶ ἡμεῖς τοῖς Βαΐοις, προϋπαντὴν τελοῦντες ἐν χαρᾷ» (Παρασκευή), «Ἐπιστὰς τῷ μνήματι Λαζάρου ὁ Σωτὴρ ἡμῶν, καὶ φωνήσας τὸν νεκρόν, ὡς ἐξ ὕπνου ἐξανέστησας» καί «Χαίροις πόλις Βηθανία πατρὶς ἡ τοῦ Λαζάρου, χαίρετε Μάρθα καὶ Μαρία αἱ τούτου ἀδελφαί, αὔριον Χριστός παραγίνεται ζωῶσαι ῥήματι τὸν τεθνεῶτα ἀδελφόν» (Σάββατον). Αὐτά συμπλέκονται καί μέ τό θέμα τῆς παραβολῆς τοῦ πλουσίου καί τοῦ Λαζάρου. Ἐνδεχομένως ἡ παρατήρηση «Δεν ξέρω αν ο Λάζαρος επιλέχτηκε λόγω συνωνυμίας με τον αναστημένο εκ Βηθανίας ή έστω τοποθετήθηκε γι’ αυτό το λόγο στην τελευταία εβδομάδα» νά εἶναι ὀρθή· δέν τό διάβασα ὅμως πουθενά. Λογικό φαίνεται καί ἴσως νά εἶναι σχολιασμένο κάπου.

Πάντως τά θέματα τῶν ἑβδομάδων ἔχουν σχέση μέ τά παλαιά θέματα τῶν Κυριακῶν, πού μερικῶς διεσώθησαν μέχρι σήμερον στίς ἀκολουθίες τῶν Κυριακῶν, ὅπως φάνηκε καί ὅπως διαπιστώνουν οἱ ἁπτόμενοι τῶν λειτουργικῶν μας βιβλίων.

Βιβλιογραφία ἐνδεικτική: Εὐαγγέλου Θεοδώρου, Ἡ μορφωτική ἀξία τοῦ ἰσχύοντος Τριῳδίου, Ἐν Ἀθήναις 1958. σ. 29 κ.ἑ. καί Ἰω. Φουντούλη, Λογική Λατρεία, Ἀπ. Διακ. 1984, σ. 34 κ. ἑ..

 
Last edited:

MTheodorakis

Παλαιό Μέλος


«Ἡ ἀντικατάστασις τῶν ἀρχικῶν θεμάτων μὲ τὰ νεώτερα ἔγινε ἀργότερα στὴν Κωνσταντινούπολη κατὰ σταδιακὸ τρόπο, ἀπὸ τὸν 6ο μέχρι καὶ τὸν 14ο αἰῶνα» (Ἰ. Φουντούλη Λογικὴ λατρεία σ. 36).

 
Last edited:

MTheodorakis

Παλαιό Μέλος
Στὶς 21 Μαρτίου τοῦ 629, Τρίτη τῆς δ’ ἑβδομάδας τῶν νηστειῶν, ὁ αὐτοκράτορας Ἡράκλειος παρέδωσε στὸν ἅγιο Μόδεστο πατριάρχη Ἱεροσολύμων τὸν τίμιο Σταυρὸ ποὺ εἶχαν κλέψει οἱ Πέρσες. Τότε θεσμοθετήθηκε ἡ ἑορτὴ τῆς Σταυροπροσκύνησης.
 
Top