Γιώργος Μ.
Γιώργος Μπάτζιος
Είναι από το τροπάριο της η΄ ωδής του Κανόνος της Αναστάσεως.
Εδώ απαριθμούνται τα 4 σημεία του ορίζοντα. Αλλά γιατί ο Νότος λέγεται θάλασσα;
Α. Μπορεί κάποιος να πει ότι ο νότος συνδέεται με το υγρό στοιχείο, επειδή ο νότιος άνεμος είναι υγρός -γι' αυτό και μια από τις αρχ. σημασίες της λέξης νότιος είναι «υγρός, θαλάσσιος», πβ Νοτίου θηρὸς ἐν σπλάγχνοις (...). (Νεοελληνικές γλωσσικές επιβιώσεις αυτής της σύνδεσης είναι, ανάμεσα σε άλλα, το ρήμα νοτίζω «υγραίνω» [νοτισμένος κ.λπ.] και το επίθ. νοτερός «υγρός»).
Το πιο πιθανό όμως είναι ότι ο Ιωάννης Δαμασκηνός δεν μεταφέρει τη δική του γλωσσική αίσθηση του Νότου ως θάλασσας, αλλά την αγιογραφική ορολογία προκειμένου για τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Σημειωτέον ότι στη συχνή επίκληση των τεσσάρων σημείων του ορίζοντα για να δηλωθεί το «σύμπαν», υπόκειται μάλλον κάποιος εβραϊσμός (που επιβιώνει λ.χ. και στον Λουκά, 13,29: καὶ ἥξουσιν ἀπὸ ἀνατολῶν καὶ δυσμῶν καὶ ἀπὸ βοῤῥᾶ καὶ νότου, καὶ ἀνακλιθήσονται ἐν τῇ βασιλείᾳ τοῦ Θεοῦ).
Β. Στα παρακάτω χωρία έχω συγκεντρώσει περιπτώσεις όπου απαριθμούνται και τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Εκεί παρατηρούμε ότι ο Νότος αναφέρεται ως θάλασσα (παρατηρήστε αντιστοιχη σύνδεση του ορίζοντα με γεωγραφικά δεδομένα και στη χρήση της λ. λίψ, λιβός («λίβας, δυτικός άνεμος, από το Λιβύη)») για τη Δύση).
Το καθοριστικό χωρίο όμως, αυτό που σίγουρα έχει στον νου του ο Ιωάννης είναι το ψαλμικό:
(Να σημειώσουμε, για λόγους ακρίβειας, ότι υπάρχουν και αγιογραφικά χωρία όπου η θάλασσα αποδίδει όχι τον Νότο, αλλά τη Δύση, πβ. Α Παραλ. 9,24 κατὰ τοὺς τέσσαρας ἀνέμους ἦσαν αἱ πύλαι, κατὰ ἀνατολάς, θάλασσαν, βοῤῥᾶν, νότον).
Γ. Αφού έγινε λόγος για το θαυμάσιο και θριαμβευτικό αυτό τροπάριο της η' ωδής, να συμπληρώσουμε οτι σε αυτό ο Ιωάννης πραγματοποιεί σύνθεση δύο διαφορετικών χωρίων. Του παρακάτω στίχου από το κεφ. 60 του Ησαΐα:
Τέλος, το κεφ. 60 του Ησαΐα είναι το ίδιο ένδοξο κεφάλαιο από όπου ο Ιωάννης αντλεί και τον Ειρμό της Θ΄ ωδής.
Χριστός Ανέστη!
Ἆρον κύκλῳ τοὺς ὀφθαλμούς σου Σιὼν καὶ ἴδε·
ἰδοὺ γὰρ ἥκασί σοι, θεοφεγγεῖς ὡς φωστῆρες,
ἐκ δυσμῶν καὶ βορρᾶ, καὶ θαλάσσης, καὶ ἑῴας τᾶ τέκνα σου
ἐν σοὶ εὐλογοῦντα, Χριστὸν εἰς τοὺς αἰῶνας.
Εδώ απαριθμούνται τα 4 σημεία του ορίζοντα. Αλλά γιατί ο Νότος λέγεται θάλασσα;
Α. Μπορεί κάποιος να πει ότι ο νότος συνδέεται με το υγρό στοιχείο, επειδή ο νότιος άνεμος είναι υγρός -γι' αυτό και μια από τις αρχ. σημασίες της λέξης νότιος είναι «υγρός, θαλάσσιος», πβ Νοτίου θηρὸς ἐν σπλάγχνοις (...). (Νεοελληνικές γλωσσικές επιβιώσεις αυτής της σύνδεσης είναι, ανάμεσα σε άλλα, το ρήμα νοτίζω «υγραίνω» [νοτισμένος κ.λπ.] και το επίθ. νοτερός «υγρός»).
Το πιο πιθανό όμως είναι ότι ο Ιωάννης Δαμασκηνός δεν μεταφέρει τη δική του γλωσσική αίσθηση του Νότου ως θάλασσας, αλλά την αγιογραφική ορολογία προκειμένου για τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Σημειωτέον ότι στη συχνή επίκληση των τεσσάρων σημείων του ορίζοντα για να δηλωθεί το «σύμπαν», υπόκειται μάλλον κάποιος εβραϊσμός (που επιβιώνει λ.χ. και στον Λουκά, 13,29: καὶ ἥξουσιν ἀπὸ ἀνατολῶν καὶ δυσμῶν καὶ ἀπὸ βοῤῥᾶ καὶ νότου, καὶ ἀνακλιθήσονται ἐν τῇ βασιλείᾳ τοῦ Θεοῦ).
Β. Στα παρακάτω χωρία έχω συγκεντρώσει περιπτώσεις όπου απαριθμούνται και τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Εκεί παρατηρούμε ότι ο Νότος αναφέρεται ως θάλασσα (παρατηρήστε αντιστοιχη σύνδεση του ορίζοντα με γεωγραφικά δεδομένα και στη χρήση της λ. λίψ, λιβός («λίβας, δυτικός άνεμος, από το Λιβύη)») για τη Δύση).
Γεν. 13,14 Ὁ δὲ Θεὸς εἶπε τῷ Ἅβραμ μετὰ τὸ διαχωρισθῆναι τὸν Λὼτ ἀπ᾿ αὐτοῦ· ἀνάβλεψον τοῖς ὀφθαλμοῖς σου καὶ ἴδε ἀπὸ τοῦ τόπου, οὗ νῦν σύ εἶ, πρὸς βοῤῥᾶν καὶ λίβα καὶ ἀνατολὰς καὶ θάλασσαν·
Γεν. 28,14 καὶ ἔσται τὸ σπέρμα σου ὡς ἡ ἄμμος τῆς γῆς καὶ πλατυνθήσεται ἐπὶ θάλασσαν καὶ ἐπὶ λίβα καὶ ἐπὶ βοῤῥᾶν, καὶ ἐπ᾿ ἀνατολάς, καὶ ἐνευλογηθήσονται ἐν σοὶ πᾶσαι αἱ φυλαὶ τῆς γῆς καὶ ἐν τῷ σπέρματί σου.
Δευτ. 3,27 ἀνάβηθι ἐπὶ τὴν κορυφὴν τοῦ Λελαξευμένου καὶ ἀναβλέψας τοῖς ὀφθαλμοῖς σου κατὰ θάλασσαν καὶ βοῤῥᾶν καὶ λίβα καὶ ἀνατολὰς καὶ ἰδὲ τοῖς ὀφθαλμοῖς σου, ὅτι οὐ διαβήσῃ τὸν Ἰορδάνην τοῦτον.
Το καθοριστικό χωρίο όμως, αυτό που σίγουρα έχει στον νου του ο Ιωάννης είναι το ψαλμικό:
Ψαλ. 106,3 καὶ ἐκ τῶν χωρῶν συνήγαγεν αὐτούς, ἀπὸ ἀνατολῶν καὶ δυσμῶν καὶ βοῤῥᾶ καὶ θαλάσσης.
(Να σημειώσουμε, για λόγους ακρίβειας, ότι υπάρχουν και αγιογραφικά χωρία όπου η θάλασσα αποδίδει όχι τον Νότο, αλλά τη Δύση, πβ. Α Παραλ. 9,24 κατὰ τοὺς τέσσαρας ἀνέμους ἦσαν αἱ πύλαι, κατὰ ἀνατολάς, θάλασσαν, βοῤῥᾶν, νότον).
Γ. Αφού έγινε λόγος για το θαυμάσιο και θριαμβευτικό αυτό τροπάριο της η' ωδής, να συμπληρώσουμε οτι σε αυτό ο Ιωάννης πραγματοποιεί σύνθεση δύο διαφορετικών χωρίων. Του παρακάτω στίχου από το κεφ. 60 του Ησαΐα:
Ησ. 60,4 ἆρον κύκλῳ τοὺς ὀφθαλμούς σου καὶ ἰδὲ συνηγμένα τὰ τέκνα σου· ἰδοὺ ἥκασι πάντες οἱ υἱοί σου μακρόθεν, καὶ αἱ θυγατέρες σου ἐπ᾿ ὤμων ἀρθήσονται.
και του προαναφερθέντος ψαλμικού (106,3): καὶ ἐκ τῶν χωρῶν συνήγαγεν αὐτούς, ἀπὸ ἀνατολῶν καὶ δυσμῶν καὶ βοῤῥᾶ καὶ θαλάσσης.
Αν συμπληρώσουμε και την αγιογραφική προέλευση του εφυμνίου (ἐν σοὶ εὐλογοῦντα, Χριστὸν εἰς τοὺς αἰῶνας), τότε όλο το τροπάριο αποτελείται από κείμενο της Π. Διαθήκης!Τέλος, το κεφ. 60 του Ησαΐα είναι το ίδιο ένδοξο κεφάλαιο από όπου ο Ιωάννης αντλεί και τον Ειρμό της Θ΄ ωδής.
Ησ. 60,1 Φωτίζου φωτίζου Ἱερουσαλήμ, ἥκει γάρ σου τὸ φῶς, καὶ ἡ δόξα Κυρίου ἐπὶ σὲ ἀνατέταλκεν.
Ησ. 60,2 ἰδοὺ σκότος καλύψει γῆν ὡς γνόφος ἐπ᾿ ἔθνη· ἐπὶ δὲ σὲ φανήσεται Κύριος, καὶ ἡ δόξα αὐτοῦ ἐπὶ σὲ ὀφθήσεται.
Ησ. 60,3 καὶ πορεύσονται βασιλεῖς τῷ φωτί σου καὶ ἔθνη τῇ λαμπρότητί σου.
Ησ. 60,4 ἆρον κύκλῳ τοὺς ὀφθαλμούς σου καὶ ἰδὲ συνηγμένα τὰ τέκνα σου· ἰδοὺ ἥκασι πάντες οἱ υἱοί σου μακρόθεν, καὶ αἱ θυγατέρες σου ἐπ᾿ ὤμων ἀρθήσονται.
(......)
Χριστός Ανέστη!
