Στοιχεία για τον αργό ή σύντομο τρόπο ψαλμώδησης των βυζαντινών μελών από παράλληλη μελέτη πηγών Τυπικού, Λειτουργικής και μουσικών χφφ.

[evangelos]

Πού βασίζεται αυτός ο ορισμός; Ξέρετε κάποια πηγή που να ονομάζει "χύμα" αυτόν τον τρόπο απόδοσης; Γιατί, σήμερα όποιος βλέπει την λέξη "χύμα", το λέει διαβαστά. Π.χ. τον Και νυν των Απολυτικίων Εσπερινού Μ. Τεσσαρακοστής, το "Υπό την σήν ευσπλαχνίαν..."

Πρώτον από τους ψάλτες και δεύτερον από γραπτές πηγές όσα περιγράφει ο Αγαθάγγελος Κυριαζίδης για το τι σημαίνει χρονική αγωγή σε εμάς. Το διαβαστά δεν υπάρχει στην παράδοση μας, άλλο το διαβαστά και άλλο το χύμα ανάγνωση. Πολλοί σήμερα διαβάζουν σαν εφημερίδα ή σαν να τους έχει σηκώσει η δασκάλα στο σχολείο τους ψαλμούς, δεν είναι έτσι σωστό. Νέοι ιερείς ακόμα και το ευαγγέλιο το λένε όπως το διαβάζουν οι προτεστάντες ή στο κατηχητικό, δεν πάει έτσι. Όλα στην εκκλησία έχουν τον τρόπο αυτό που λέγονται, όπως το περιέγραψα, όπως το ψάλλει ο Μιχαηλίδης πιο πάνω.

 

[Deacon]

Δεν θα παραθέσω τώρα σχετικά τεκμήρια. Υπάρχει αναρτημένο το χφ στο link που έδωσα.

Για να βοηθήσω και τους φίλους αναγνώστες που ενδιαφέρονται, θα παραθέσω μερικά παραδείγματα χαρακτηριστικών πάγιων αναλύσεων στο χφ 1256 του Σινά:

1. Πάγια ανάλυση διπλής αποστρόφου-συνδέσμου σε καταλήξεις



2. Πάγια ανάλυση κρατήματος με συνεχές ελαφρόν με χρήση θέσεως τρομικού (η ίδια συναντάται γενικώς με αργίες, όπως η διπλή):



3. "Σπάσιμο" 4 συνεχών ίσων στον β' ήχο (δίνω δύο παραδείγματα για να φανεί η συνέπεια της ανάλυσης)



Φαίνεται ακριβώς ότι γίνεται προσπάθεια να μη στέκεται η φωνή πολύ στον ίδιο τόπο (ίσο), με χρήση μελωδικής ανάπτυξης που σπάει την μονοτονία του μέλους τοπικά. Ο τρόπος που αναπτύσσεται το μέλος στο συγκεκριμένο χφ (αλλά και σε άλλα) φανερώνει, κατά την δική μου εκτίμηση, έκταση των συλλαβών σε περισσότερους του ενός χρόνους. Εν προκειμένω, πιστεύω ότι με δύο χρόνους ανά συλλαβή (η με 4 όταν υπάρχει αργία, όπως το κράτημα), όλες οι αναλύσεις του συγκεκριμένου χφ λέγονται αβίαστα, και πολλές από αυτές παραπέμπουν, όπως είπα, σε πολύ γνωστές εξηγήσεις θέσεων σε αρκετά νεώτερα χρόνια (υπάρχουν πολλά κοινά με τα νεώτερα Ειρμολόγια), κάτι που ίσως δείχνει μια αρχαία παράδοση που επιβιώνει με κάποια μορφή, ενίοτε παραλλαγμένη, μέχρι τα χρόνια των εξηγητών.

 

[evangelos]

Ακόμα και στον Καραγκιόζη έχει σωθεί η σωστή αυτή απαγγελία και εκφώνηση, δείτε λίγο Βάγγο, Καράμπαλη, Σπαθάρη, Σπυρόπουλο, αυτοί ξέρουν, στην εκκλησία πάει χάθηκε και οι σύγχρονοι Καραγκιοζοπαίχτες δεν ξέρουν. Θα πει κανείς, τι λέει τώρα; μπερδεύει την Εκκλησία με τον Καραγκιόζη; ναι το πρώτο σχολείο μουσικής και παραδοσιακής ανάγνωσης ήταν και ακόμα είναι από ελάχιστους που το κρατούν ακόμα το λαϊκό θέατρο. Αποξενώθηκε πολύ η εκκλησία από την παράδοση και η παράδοση από την εκκλησία αυτό έχουμε πάθει πάτερ! πολλοί και διάφοροι οι λόγοι που δεν είναι του παρόντος.

 

[Deacon]

Πρώτον από τους ψάλτες και δεύτερον από γραπτές πηγές

Μπορείτε να αναφέρετε συγκεκριμένα παραδείγματα με καταγεγραμμένη χρήση του όρου "χύμα" στα νεώτερα χρόνια; Έχει σημασία αυτό και αν υπάρχουν τέτοιες μαρτυρίες θα είχαν μεγάλη αξία.

 

[evangelos]

Μπορείτε να αναφέρετε συγκεκριμένα παραδείγματα με καταγεγραμμένη χρήση του όρου "χύμα" στα νεώτερα χρόνια; Έχει σημασία αυτό και αν υπάρχουν τέτοιες μαρτυρίες θα είχαν μεγάλη αξία.

Το είπα, κατά την λογική που περιγράφει ο Κυριαζίδης. Αυτό είναι της προφορικής παράδοσης στοιχείο που βλέποντας τις ρυθμικές αγωγές στα βιβλία το καταλαβαίνεις έτσι, αλλιώς το λές σαν πεντάγραμμο ή σαν ανάγνωση πρώτη δημοτικού. Τώρα να υπάρχει κάπου η γραπτή αναφορά "χύμα" και να έχει την "χρονική αγωγή" όπως το λέω δεν ξέρω αν το έχω συναντήσει κάπου να το γράφει επί λέξει.

 

[evangelos]

Εδώ στο λεξικό Liddell & Scott μπορούμε να δούμε γενικά την έννοια "χύμα", σε υγρή μορφή, αυτό που χύνεται, που ρέει.

 

[Deacon]

Εδώ στο λεξικό Liddell & Scott μπορούμε να δούμε γενικά την έννοια "χύμα", σε υγρή μορφή, αυτό που χύνεται, που ρέει.

Αρχή σοφίας, ονομάτων επίσκεψις. Χρήσιμη η ερμηνεία.
Όπως και ο όρος "λιτώς" σημαίνει μάλλον με απλότητα, χωρίς καλλωπισμούς, απέριττα κ.λπ.
Ίσως το μετά μέλους, που αντιδιαστέλλεται με το λιτώς, να σημαίνει τα ακριβώς ανάποδα, δηλαδή επιτηδευμένα, με καλλωπισμούς, όχι απλά γενικώς.

 

[evangelos]

Η έννοια μέλος όπως την καταλαβαίνω εγώ σημαίνει την μελωδία με όλες τις δυνατές αλλοιώσεις. Αυτό (πάλι κατά τα δικά μου συμπεράσματα) σημαίνει μικρή έκταση, περιορισμένη εντός ενός τριχόρδου, το πολύ τετραχόρδου. Αυτό έχει συνέπεια να μην αλλοιώνονται κατά σύστημα οι ήχοι εντός του τετραχόρδου. Όπως έχω πει και αλλού η αιτία αλλοιώσεων και ο σκοπός είναι η συμφωνία. Η παρουσία του έξτρα τόνου εκτός τετραχόρδου ευθύνεται για τις μετακινήσεις των εσωτερικών του τετραχόρδου ήχων και έτσι προκύπτει το μέλος στην ολότητα του. Έτσι γίνονται οι κύριοι ήχοι πλάγιοι. Όταν ψάλλεις περιορισμένος στο τετράχορδο οι ήχοι δεν κινούνται παρά μόνο κατά γένος (πύκνωση στην υπάτη χορδή λχ Πα) . Δες κι εδώ πως γίνονται κατ εμέ οι έλξεις στο πλήρες μέλος. Αλλιώς όπως είπα δεν έχουμε μετακινήσεις και τα διαστήματα είναι ανεπηρέαστα μόνο κατά γένος όπως είπα πυκνώνουν, όλα αυτά κατά την λογική της αρχαίας αρμονικής η οποία είναι η μόνη σωστή.

 

[evangelos]

Ο πρώτος ήχος χωρίς μέλος είναι αυτός που σήμερα λέμε δεύτερο, ακούγεται σαν δεύτερος (πχ Τον Τάφον σου Σωτήρ ή ο πρώτος στην τετραφωνία όπου δεν έχει άλλο πεντάχορδο για να αλλοιωθεί ο ζω προς τα πάνω ). Στο χύμα κυριαρχεί η ιδέα του β ήχου που ουσιαστικά είναι ο παλαιός πρώτος ήχος όπως λέω κατά συναφή(αρχαία λύρα Ερμή, βλ Μ Βρυέννιο, χωρίς προσλαμβανόμενο), πολλές φορές είναι και σαν πλάγιος δεύτερος(πλβ= α+β ήχος). Όλα αυτά είναι όπως τα έχω καταλάβει εγώ και διαπιστώνω ότι έχουν εφαρμογή και βοηθάνε στην πράξη.

 

[filotheu]

This is extremely interesting! Where did you find that?

Compare these two and you will find (many or perhaps most of the) formulas received by the Church during 400 years of chanting sticheraric compositions.

 

[Shota]

Πολύ ωραία μαρτυρία κ. Γιάννη. Απλά να την αποκωδικοποιήσουμε λίγο. Από ώρας ζ' λοιπόν μέχρι ι', όπως είπατε 3-3.5 ώρες λέγονται:
η Γ' Ώρα,
ή ΣΤ' Ώρα και
η Θ' Ώρα με τα στιχηρά τους εκ β' (όπως προβλέπει το τυπικό),
οι Μακαρισμοί χύμα,
το Ευλογήσω τον Κύριον,
ο Ν'
και ο Κανόνας.

Εκεί που λέει οι Μακαρισμοί χύμα, λέγονται πάντα χωρίς τροπάρια (η κάνω λάθος; ). Νομίζω πως αυτό είναι σημαντικό.

 

[Shota]

21. Σελ. 608, Αγρυπνία των Κυριακών: "Υπερευλογημένη· και καταλιμπάνωμεν του ευαγγελίου το στιχηρόν, Δόξα εν υψίστοις, λιτώς και ησύχως, ώς σύνηθες..."

Πολύ σημαντικό αυτό. Γιατί κάπου κάπου υπάρχουν καταγεγραμμένοι οι στίχοι της Μ. Δοξολογίας. Αλλά ας το πουν οι ειδικοί.

 

[MTheodorakis]

Εκεί που λέει οι Μακαρισμοί χύμα, λέγονται πάντα χωρίς τροπάρια (η κάνω λάθος; ). Νομίζω πως αυτό είναι σημαντικό.

Κατὰ τὴν Μ. Παρασκευὴ λέγονται ἄνευ τροπαρίων, διότι αὐτὰ ἔχουν ψαλλεῖ στὸν ὄρθρο.

 

[Deacon]

«Εἶτα οἱ μακαρισμοί, λιτῶς, χῦμα. Μνήσθητι ἡμῶν»

(ὅπ.πρ. σ. 241).

Πολύ σημαντική και αυτή η μαρτυρία, και ευχαριστώ τον @MTheodorakis . Είναι σπάνια περίπτωση που το λιτώς και χύμα εμφανίζονται μαζί σε μια πρόταση, που ίσως σημαίνει διαφοροποίηση μεταξύ των δύο τρόπων αυτών. Προσπαθώ να κάνω μια βασική κατηγοριοποίηση των όρων ως προς την έννοια και χρήση τους, και όταν ολοκληρωθεί η παράθεση των στοιχείων (εγώ έχω μερικά ακόμα που έχω βρεί και προσπαθώ να ομαδοποιήσω κάπως) θα καταθέσω ένα θεωρητικό σχήμα που έχω στο μυαλό μου σαν βάση συζήτησης.

 

[π. Συμεών]

Μεσονυκτικό:
«Εἶτα οἱ μακαρισμοί, λιτῶς, χῦμα. Μνήσθητι ἡμῶν»

Πολύ σημαντική και αυτή η μαρτυρία, και ευχαριστώ τον @MTheodorakis . Είναι σπάνια περίπτωση που το λιτώς και χύμα εμφανίζονται μαζί σε μια πρόταση, που ίσως σημαίνει διαφοροποίηση μεταξύ των δύο τρόπων αυτών. Προσπαθώ να κάνω μια βασική κατηγοριοποίηση των όρων ως προς την έννοια και χρήση τους, και όταν ολοκληρωθεί η παράθεση των στοιχείων (εγώ έχω μερικά ακόμα που έχω βρεί και προσπαθώ να ομαδοποιήσω κάπως) θα καταθέσω ένα θεωρητικό σχήμα που έχω στο μυαλό μου σαν βάση συζήτησης.

Ἐξ ἀπόψεως φιλολογικῆς, ἡ σύνταξη λιτῶς, χῦμα, μᾶλλον σημαίνει ταυτοσημία τῶν δύο ὅρων. Ἡ δεύτερη διασαφηνίζει τὴν πρώτη. Ἀλλιῶς μᾶλλον θὰ περιμέναμε νὰ γράφει λιτῶς καὶ χῦμα, ὅπως ἀντίστοιχα λέει πιὸ πάνω, ὅπου δύο ὅροι ἀναφέρονται σαφῶς σὲ δύο διαφορετικὲς παραμέτρους:

Μεσονυκτικό:
«Ἡ Αʹ ὥρα τρίψαλμος. Εἶτα· Τὸ πρωὶ εἰσάκουσον, ἠρεμαίᾳ φωνῇ καὶ χῦμα»
(τυπικὸ Μεσσήνης τοῦ ἔτους 1131 ἔκδ. M. Arranz σ. 55).

 

[Deacon]

Ἐξ ἀπόψεως φιλολογικῆς, ἡ σύνταξη λιτῶς, χῦμα, μᾶλλον σημαίνει ταυτοσημία τῶν δύο ὅρων. Ἡ δεύτερη διασαφηνίζει τὴν πρώτη. Ἀλλιῶς μᾶλλον θὰ περιμέναμε νὰ γράφει λιτῶς καὶ χῦμα, ὅπως ἀντίστοιχα λέει πιὸ πάνω, ὅπου δύο ὅροι ἀναφέρονται σαφῶς σὲ δύο διαφορετικὲς παραμέτρους:

Πάτερ, πολύ πιθανόν να είναι έτσι, και σας ευχαριστώ για την παρέμβαση. Έκανα αυτή την σκέψη ορμώμενος από το γεγονός ότι ετυμολογικά οι δύο λέξεις έχουν διαφορά, που ίσως να αντανακλά στην λειτουργική τους χρήση. Αυτή τουλάχιστον ήταν μια υποψία που είχα, όχι πλήρως τεκμηριωμένη, ή σχηματοποιημένη.

Το "λιτώς" σε κάποιες περιπτώσεις δίνει την εντύπωση ότι απλά παραπέμπει σε απλούστερο μέλος, όχι μουσικά επιτηδευμένο (όπως το Λαθών ετέχθης), ενώ το χύμα, σαν λέξη, παραπέμπει πιό πολύ σε κάτι εκφωνητικό, ρέον ας πούμε, πιο χαλαρό ρυθμικά αν θέλετε.

Βέβαια, πολλές φορές συμβαίνει στα κείμενα της Εκκλησίας, η αυστηρή φιλολογική-ετυμολογική προσέγγιση αντί να βοηθά, να απομακρύνει από την αλήθεια. Ισχύει και σε πολλά σημεία της Αγίας Γραφής αυτό, και οι Πατέρες ξεκαθαρίζουν πολλά τέτοια φαινομενικά δύσκολα σημεία. Δεν υπάρχει πάντα φιλολογική ακρίβεια σε αυτά τα θέματα, και για αυτό πρέπει να αναζητούμε στην παράδοσή μας το πώς χρησιμοποιείται ο κάθε όρος στις διάφορες περιόδους, που μπορεί να διαφέρει από αυτό που αντιλαμβανόμαστε εμείς σήμερα με μια πρώτη ανάγνωση.

Αυτό που συνηγορεί πολύ υπέρ της άποψής σας, ότι δηλαδή εννοιολογικά ταυτίζονται στην λειτουργική τους χρήση, είναι ότι γενικώς οι δύο όροι δεν εμφανίζονται παράλληλα/ταυτόχρονα εντός του ιδίου τυπικού, από όσα μπόρεσα να βρώ μέχρι τώρα. Δηλαδή, κάθε τυπικό χρησιμοποιεί ή τον ένα ή τον άλλο, και για να καλύψει την ίδια ανάγκη ουσιαστικά, δηλαδή την περίπτωση που κάτι πρέπει να ειπωθεί όχι "μετά μέλους". Για παράδειγμα, δεν μπόρεσα να εντοπίσω τον όρο "λιτώς" στα τυπικά της Ιεροσολυμιτικής παραδόσεως, όπως δεν φαίνεται να συναντάται ο όρος χύμα στα τυπικά των πέριξ της Κων/πόλεως μονών.

Η συγκεκριμένη μαρτυρία είναι σημαντική γιατί έχουμε τους δύο όρους μαζί, αλλά πράγματι, ο τρόπος που συντάσσονται στο κείμενο δείχνει επεξήγηση, μάλλον, παρά διαφοροποίηση. Είναι σημαντικό λοιπόν που φαίνεται από αυτό το παράδειγμα ότι μάλλον οι δύο όροι ταυτίζονται.

Ευχαριστώ πολύ για την καίρια επέμβασή σας στο σημείο αυτό.

 

[Deacon]

Θα ήθελα λίγο να σταθούμε στις εξής μαρτυρίες από το Τυπικόν Μεσσήνης (έτους 1133):

«ὁ προεστώς, εἴτε ἄλλος ὁ προτραπείς, ἄρχεται μετὰ φωνῆς καὶ ἤχου καὶ μέλους· Μεθ’ ἡμῶν ὁ Θεός. Καὶ ψάλλουσιν αὐτὸ σχολαίως οἱ δύο χοροὶ ἀμοιβαδόν»

(ὅπ. πρ. σ. 206).

«Ἡ ἀσώματος φύσις. Καὶ τοῦτο μετὰ ἤχου καὶ μέλους»

(ὅπ. πρ. σ. 206).

Μέγα ἀπόδειπνο, δώδεκα ψαλμοί: «Τὸ Κύριε ἐλέησον μετὰ ἤχου καὶ μέλους, ιβʹ»

(ὅπ. πρ. σ. 207).

Είναι πλεονασμός το να μπαίνουν οι όροι "μετά ήχου" και "μετά μέλους" μαζί σε μια ρουμπρίκα; Είδαμε ότι ενίοτε το μετ' ήχου συνδυάζεται με το λιτώς (το αντίθετο του μετά μέλους). Το μετά μέλους, όμως, μπορεί να υπάρξει χωρίς το "μετά ήχου";

Επίσης, υπάρχει κάποια μαρτυρία για τονισμένα "Κύριε ελέησον"; Γιατί μου κάνει ιδιαίτερη εντύπωση η τρίτη μαρτυρία από τις παραπάνω.

 

[Deacon]

Βάζω εδώ μια μαρτυρία περί εκφωνητικού τρόπου από τυπικά της Ιεροσολυμιτικής παραδόσεως, που εντοπίζεται στις διατάξεις της ημέρας των Χριστουγέννων. Τα χφφ υπάρχουν εν Dmitrijevskij, Τόμος Γ΄, σελ. 172 και 321 (το πρώτο είναι του έτους 1374, από την Βιβλιοθήκη Βενετίας, αρ. Clas. II, cod. CXVI, και το δεύτερο από μεταγενέστερο χφ του έτους 1528 που αντιγράφει μάλλον την διάταξη):

"Ο δε οικονόμος μετά του εκκλησιάρχου και των λοιπών αδελφών απέρχεται εις το ηγουμενείον και ψάλλουσιν εκφωνητικώς το η Η γέννησίς σου Χριστέ ο Θεός, είτα το κοντάκιον και το Σώσον, ο Θεός, ως και εν τη Εκκλησία"

Ένα ερώτημα που γεννάται, αν δεχτούμε ότι η "χύμα μετ' ήχου" απόδοση είναι ένα ημι-εκφωνητικό είδος, μη έχον αυστηρό τέμπο, αλλά πιό χαλαρή ρυθμική συμπεριφορά, είναι το πώς ένα τέτοιο είδος μπορεί να ειπωθεί από χορό ψαλτών. Κάτι τέτοιο είδαμε να προβλέπεται στις περιπτώσεις που εξετάσαμε σε προηγούμενα μηνύματα, όπως π.χ. ο κανόνας της Ανάστασης.

 

[Deacon]

Συνεχίζω το θέμα με μια ακόμα μουσική μαρτυρία από τα τέλη 17ου-αρχές 18ου αι. Την συνάντησα σε Ειρμολόγιο Γερμανού Ν. Πατρών. Δυστυχώς, δεν μπορώ να δώσω περισσότερα στοιχεία για το χφ.


Βλέπουμε οδηγία για τον Ειρμό της θ' της Εορτής του Σταυρού, "Ο διά βρώσεως", σε πλ δ', που λέει "όλον χύμα". Τί ακριβώς σημαίνει εδώ; Γιατί δεν δίνεται για άλλους ειρμούς;

Η δική μου ερμηνεία για το θέμα είναι η εξής. Στα Ειρμολόγια της εποχής συναντώνται ενίοτε μέσα στους ειρμούς θέσεις που εξηγούνται αργώς, όπως δηλαδή στο Στιχηράριο της εποχής. Αυτό είναι γνωστό για όσους έχουν ασχοληθεί με το Ειρμολόγιο Μπαλασίου, και ειδικά για όσους έχουν μελετήσει τις εξηγήσεις των Ειρμών από το χφ 440 της Κουτλουμουσίου.

Στο χφ που εξετάζουμε εδώ, στον ακριβώς προηγούμενο Ειρμό, υπάρχει μια αργή θέση εκ του Στιχηραρίου. Την κυκλώνω για να διευκολύνω τους αναγνώστες:



Ακριβώς έτσι συναντάται στο Ειρμολόγιο Μπαλασίου (ΕΒΕ 946):


Σύμφωνα με την εξήγηση του Κουτλουμουσίου 440, η θέση αυτή θα εξηγείτο κάπως έτσι:



Πιστεύω ότι η συγκεκριμένη οδηγία στο τεκμήριο που ανέβασα παίζει ένα ρόλο υπενθύμισης για τον ψάλτη, ότι ο Ειρμός που ακολουθεί δεν περιέχει αργή θέση, που θα πρέπει να προσέξει για να πεί, αλλά ότι λέγεται όλος σύμφωνα με το Ειρμολογικό μέλος της εποχής, που εθεωρείτο "χύμα", όπως και το Αναστασιματάριον Κουλιδά και ο τελευταίος στίχος του Αμώμου, που έχουμε ήδη αναφέρει.

 

[filotheu]

Περὶ τὸ εἶναι σύντομον·