Στοιχεία για τον αργό ή σύντομο τρόπο ψαλμώδησης των βυζαντινών μελών από παράλληλη μελέτη πηγών Τυπικού, Λειτουργικής και μουσικών χφφ.

Shota

Παλαιό Μέλος
9.5 περίπου σελίδες του Migne. Πόση ώρα θα μπορούσε να πάρει η ανάγνωσή του; 4 ώρες είναι πάρα πολλές για να καλυφθούν από 2 κανόνες και αυτόν τον λόγο, εκτός αν τα τροπάρια λέγονταν αρκετά αργά.

Τα τροπάρια των 2 κανόνων τα έλεγαν μάλλον δις.
 

Attachments

  • 1E55F29D-79E0-41BF-8253-34F14D5CC0A3.jpeg
    1E55F29D-79E0-41BF-8253-34F14D5CC0A3.jpeg
    1.3 MB · Views: 26

Shota

Παλαιό Μέλος

Deacon

Παλαιό Μέλος
Τα τροπάρια των 2 κανόνων τα έλεγαν μάλλον δις.
Αν και η μαρτυρία που παρέθεσα είναι για ειδική περίπτωση του τυπικού της Ευεργέτιδος, όταν συμπίπτει Ευαγγελισμός με Πάσχα, παρόλα αυτά μάλλον τα τροπάρια είναι εις ιδ', ως συνήθως. Η δε διάρκεια των τροπαρίων του κανόνα σε αργό ειρμολογικό μέλος χωρίς επαναλήψεις στα 50' περίπου είναι ιδιαίτερα χρήσιμο δεδομένο, και ευχαριστώ για την πληροφορία. Αυτό σημαίνει ότι αν ειπωθούν επί 3 ή 4 η διάρκεια θα ήταν από 150 έως 200', δηλαδή από 2,5 ώρες περίπου έως 3 ώρες και κάτι, που κουμπώνει καλά με την συγκεκριμένη μαρτυρία που παρέθεσα. Μένει λοιπόν 1 ώρα περίπου για ανάγνωση.

Αν κάνω λανθασμένους υπολογισμούς διορθώστε με.
 
Last edited:

MTheodorakis

Παλαιό Μέλος
Μεσονυκτικό:
«καὶ εἶθ’ οὕτως ἄρχεσθεν ψάλλειν στιχηρὰ ἰδιόμελα ἦχος πλ. βʹ μεγαλοφώνως τέως καὶ μετὰ μέλους οὔτε μεγάλῃ φωνῇ ἀπηγορευμένῃ οὔτε πάλιν μικρᾷ, ἀλλὰ μέσους, καθὼς ψάλλουσι ταῦτα εἰς τὸν ἅγιον καὶ θαυματουργὸν Συμεών»

(Κανονάριο Νίκωνος Μαυροορείτου (~1085) ἔκδ. Benesevic σ. 27).



«Ἡ Αʹ ὥρα τρίψαλμος. Εἶτα· Τὸ πρωὶ εἰσάκουσον, ἠρεμαίᾳ φωνῇ καὶ χῦμα»

(τυπικὸ Μεσσήνης τοῦ ἔτους 1131 ἔκδ. M. Arranz σ. 55).



«Εἶτα οἱ μακαρισμοί, λιτῶς, χῦμα. Μνήσθητι ἡμῶν»

(ὅπ.πρ. σ. 241).


Ἑσπερινός:
«Δόξα, ἰδιόμελον τοῦ ὁσίου, ἦχος [...]. Καὶ νῦν, θεοτόκιν μετὰ μέλους»

(ὅπ. πρ. σ. 48).


Ὥρα γ’:
«Τὸ τρισάγιον. Τὸ Κύριε ἐλέησον, ιβʹ, διπλᾶ μετὰ μέλους. Ἡ εὐχὴ παρὰ τοῦ ἱερέως»

(ὅπ. πρ. σ. 191).


«Πληρωθέντος οὖν τοῦ ἑξαψάλμου, ὁ διάκονος τὴν συναπτήν. Ὁ ἱερεὺς τὴν ἐκφώνησιν. Ὁ διάκονος τὸ Ἀλληλούια. Καὶ ἡμεῖς τὰ τριαδικὰ τοῦ ἤχου μετὰ μέλους, κανοναρχοῦντος ταῦτα τοῦ ταχθέντος ἀδελφοῦ»

(ὅπ. πρ. σ. 197).



«Μετὰ τὸν νʹ, τὸ πεντηκοστάριον μετὰ μέλους, ἦχος πλ. δʹ· Τῆς μετανοίας ἄνοιξόν μοι»

(ὅπ. πρ. σ. 198).



«Καὶ εὐθέως ὁ προτραπεὶς ἐκφωνεῖ μετὰ μέλους μεγάλῃ τῇ φωνῇ, εἰς ἦχον δʹ, τὸ Μνήσθητι ἡμῶν Κύριε ὅταν ἔλθῃς ἐν τῇ βασιλείᾳ σου. Καὶ στιχολογοῦμεν τοὺς μακαρισμούς· ἐν ἑκάστῳ μακαρισμῷ λεγόντες πρὸς τὸ τέλος· Μνήσθητι ἡμῶν Κύριε ὅταν ἔλθῃς ἐν τῇ βασιλείᾳ σου»

(ὅπ. πρ. σ. 203).



«ὁ προεστώς, εἴτε ἄλλος ὁ προτραπείς, ἄρχεται μετὰ φωνῆς καὶ ἤχου καὶ μέλους· Μεθ’ ἡμῶν ὁ Θεός. Καὶ ψάλλουσιν αὐτὸ σχολαίως οἱ δύο χοροὶ ἀμοιβαδόν»

(ὅπ. πρ. σ. 206).



«Ἡ ἀσώματος φύσις. Καὶ τοῦτο μετὰ ἤχου καὶ μέλους»

(ὅπ. πρ. σ. 206).



Μέγα ἀπόδειπνο, δώδεκα ψαλμοί: «Τὸ Κύριε ἐλέησον μετὰ ἤχου καὶ μέλους, ιβʹ»

(ὅπ. πρ. σ. 207).



Προηγιασμένη: «Ἡ παροιμία. Εἶτα ἀνισταμένων πάντων, βαλὼν μετάνοιαν τῷ προεστῶτι ὁ προτραπεὶς τῶν ψαλτῶν ἄρχεται μετὰ μέλους· Κατευθυνθήτω ἡ προσευχή μου ὡς θυμίαμα»

(ὅπ. πρ. σ. 209).





Τυπικὸ Εὐεργέτιδος μεταξὺ τῶν ἐτῶν 1098-1118

Σελ. 271. Πρὸ τοῦ ἑσπερινοῦ τῆς Ὑψώσεως: «καταβιβάζουσι τὸν τίμιον σταυρὸν ψάλλοντες ἡσύχως τροπάριον· Σῶσον Κύριε τὸν λαόν σου».



Σελ. 273. Τελετὴ ὑψώσεως τιμίου Σταυροῦ:

«ὁ ἱερεὺς σφραγίζειν ἀπάρχεται τοῦ ἐκκλησιάρχου μετὰ τῶν συνισταμένων αὐτῷ εὐθὺς ἐκβοῶντος τὸ Κύριε ἐλέησον ἐκ γ’ μετὰ κραυγῆς ἰσχυρᾶς».



Σελ. 354. Ἑσπερινὸς Χριστουγέννων:

«ὁ ψάλτης τροπάριον, ἦχος πλ. β’. Λαθὼν ἐτέχθης ὑπὸ τὸ σπήλαιον. Ψάλλεται δὲ ἐν τῷ μέσῳ μετὰ χειρονομίας».



Σελ. 543. Ἀπόδειπνο Κυριακῆς Βαΐων ἑσπέρας:

«Τὸ ἀπόδειπνον ἔξω ἐν τῷ νάρθηκι, λιτῶς τὸ Μεθ’ ἡμῶν καὶ τὰ συνήθη τροπάρια».



Σελ. 604. Ἔγερση:

«Ἀρχῇ δὲ ὥρας ζʹ τῆς νυκτὸς βαλὼν ὁ ἐκκλησιάρχης ἐν τῇ κέλλῃ τοῦ προεστῶτος μετάνοιαν ὡς καὶ ἐν πάσαις ταῖς ἐν τῷ κοινῷ συνάξεσι, κρούει τὸ ξύλον λέγων τὸ Εὐλογεῖτε ἅγιοι μετὰ μέλους ἐν τοῖς δυσὶ μέρεσι τοῦ ναοῦ».





«Αἱ μέντοι ὧραι τῆς μεγάλης τεσσαρακοστῆς ἐντὸς τοῦ ναοῦ ὀφείλουσι ψάλλεσθαι μετὰ μέλους, διὰ τῶν συνήθων Ἀλληλουϊαρίων καὶ τῶν ἀναγνώσεων»

(τυπικὸ Ἐλεγμῶν τοῦ ἔτους 1162 ἔκδ. Dmitrievskij τ. 1 σ. 763).
 
Last edited:
Αν και η μαρτυρία που παρέθεσα είναι για ειδική περίπτωση του τυπικού της Ευεργέτιδος, όταν συμπίπτει Ευαγγελισμός με Πάσχα, παρόλα αυτά μάλλον τα τροπάρια είναι εις ιδ', ως συνήθως.
Είναι πολύ σημαντικό να είμαστε βέβαιοι για αυτό. Υπάρχουν μαρτυρίες περί τούτου;
 

Deacon

Παλαιό Μέλος
Είναι πολύ σημαντικό να είμαστε βέβαιοι για αυτό. Υπάρχουν μαρτυρίες περί τούτου;
Δεν μπορώ να είμαι βέβαιος πάτερ, αλλά οι δύο αυτοί κανόνες (Αναστάσιμος+Ευαγγελισμού), ακόμα και χωρίς διπλασιασμό ειρμών ή τροπαρίων έχουν περίπου 10 ειρμους+τροπάρια ανά ωδή, οπότε, μιλάμε για 8x10=80 το λιγότερο έως 8x14=112 τροπάρια το πολύ, συνολικά. Αν μένουν χοντρικά 3 ώρες για την εκτέλεσή τους αυτό σημαίνει 1.5 με 2 λεπτά και κάτι ανά τροπάριο, που σίγουρα δεν βγαίνει με την γνωστή σύντομη-συλλαβική εκτέλεση των τροπαρίων. Αντιθέτως, βγαίνει μια χαρά με εκτέλεση όπως του αργού Ειρμολογίου.
 
σίγουρα δεν βγαίνει με την γνωστή σύντομη-συλλαβική εκτέλεση των τροπαρίων.
Αυτό, όπως νομίζω κι εγώ, είναι σαφές.

Έχει όμως σημασία και το ακριβές πλήθος των τροπαρίων.

Παραθέτω την Καταβασία της Α΄ Ωδής του Πάσχα (Ἀναστάσεως ἡμέρα) από ζωντανή ηχογράφηση στο Άγιον Όρος ανήμερα το Πάσχα, σε αργό ειρμολογικό μέλος.
Διάρκεια: 67".
Παρόμοιες (κατά μέσον όρο) είναι και οι διάρκειες των άλλων Καταβασιών, πλην της Θ΄ (λόγω του μεγαλυναρίου Ὁ ἄγγελος ἐβόα που προηγείται). Θὰ πρέπει λογικὰ να υποθέσουμε ότι η χρονικὴ αγωγὴ των τροπαρίων του Κανόνος θα ήταν συντομότερη, αλλά μαζί με τον όποιο στίχο τελικώς έρχεται περίπου στα ίδια.

Με βάση αυτό το δεδομένο, αν δεχθούμε για την περίπτωση που εξετάζουμε ως πλήθος τροπαρίων τα 80, έχουμε: 80x67"=5360"=89'=1½ ώρα. Ο τρόπος λοιπόν που προτείνετε όχι μόνο δεν είναι υπερβολικός αλλά ίσως φαίνεται και λίαν σύντομος!
 

Attachments

  • 05.Eirmos_a_Odis.MP3
    2.1 MB · Views: 14

Deacon

Παλαιό Μέλος
15. Σελ 536, Παρασκευή της ε' εβδομάδος, Απόδειπνον: "... Εις το Απόδειπνον, τροπάριον· Απόστολοι, μάρτυρες, και τα λοιπά, και κανών νεκρώσιμος· ψάλλεται δε εις τους τάφους λιτώς, πλην ψάλλομεν το απόδειπνον ταχύ..."

Μια σημαντική μαρτυρία για χύμα εκτέλεση κανόνος που αποκλείεται να λεγόταν διαβαστά ή καταλογάδην (μονότονα εκφωνητικά, δηλαδή) υπάρχει στον Γ' τόμο του Dmitrijevskij, σελ. 125 (Τυπικό 13ου αι. από το χφ 402 της εν Παρισίοις Βιβλιοθήκης). Προ ημερών το χφ αυτό ήταν ακόμα αναρτημένο στην ιστοσελίδα της BnF, αλλά πλέον δεν μπορώ να το εντοπίσω.
Pages from Δημητριέφσκυ 3 Τυπικά.png
Το τμήμα που περιγράφει τον Αναστάσιμο όρθρο και παραλείπεται από τον Dmitrijevskij, το είδα στο χφ 402 που προανέφερα, και ορίζει το πώς θα ειπωθεί ο κανόνας χωρίς ιδιαίτερη οδηγία για την ψαλμώδησή του, άρα υποθέτω κατά τον συνηθισμένο τρόπο (μετά μέλους, ή μετά ήχου).

Προ της λειτουργίας, όμως, ξαναψάλλεται ο κανών, αλλά επειδή τα τροπάρια έχουν ήδη ειπωθεί και στον όρθρο, ή οδηγία λέει "ψάλλοντες τους ειρμούς και τα τροπάρια χύμα". Προφανώς, τέτοια μέρα αποκλείεται το χύμα να σημαίνει μονότονα ή καταλογάδην, πολύ περισσότερο δε διαβαστά. Εξάλλου, η ρουμπρίκα λέει "ψάλλοντες...". Οι μέχρι τώρα μαρτυρίες που ανέβασα εγώ, αλλά και αυτές που ανέβασε ο κ. Θεοδωράκης (@MTheodorakis ) δείχνουν ότι το λιτώς ή χύμα έρχεται σε αντιδιαστολή με το μετά μέλους ή μετά ήχου. Υπάρχει μαρτυρία για κάτι ενδιάμεσο; Έχω βρεί μια που θεωρώ σημαντική και θα ανεβάσω στο επόμενο μήνυμα.
 

Deacon

Παλαιό Μέλος
Πιο πάνω είδαμε αυτή την μαρτυρία:
17. Σελ. 553, Μ. Παρασκευή, γ΄ ώρα: "Τρισάγιον, είτα απολυτίκιον μετά ήχου, συντόμως δε· Εξηγόρασας ημάς..."
Θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως μετά μέλους αλλά με γρήγορη χρονική αγωγή (τέμπο).

Στο χφ 1877 της Βιβλιοθήκης του Βατικανού, Τυπικό του έτους 1292, βρίσκουμε το εξής (Dmitrijevskij, τόμ. Α', σελ. 864)
Pages from Δημητριέφσκυ 1 Τυπικά.png

Είναι μια σπάνια μαρτυρία ρουμπρίκας για εκτέλεση λιτώς και μετ' ήχου ταυτόχρονα. Φαίνεται, λοιπόν, τουλάχιστον όπως εγώ το ερμηνεύω (μπορεί να σφάλω), ότι πέρα από την κλασσική ερμηνεία μετά μέλους ή μετά ήχου, υπάρχει και η λιτώς μετά ήχου, που αντιδιαστέλλεται με την λιτώς και ου μετά ήχου που είδαμε να κυριαρχεί στις μέχρι τώρα μαρτυρίες.

Αυτό εξηγεί τις μαρτυρίες του μηνύματος #29, τον νεκρώσιμο κανόνα που "ψάλλεται εις τους τάφους λιτώς", καθώς και τον Αναστάσιμο κανόνα που ξαναψάλλεται προ της Θ. Λειτουργίας του Πάσχα "χύμα".

Φαίνεται, λοιπόν, να υπάρχει ο συνήθης τρόπος ψαλμώδησης των κανόνων, ο "μετά μέλους" ή "μετά ήχου", που μάλιστα είδαμε ότι παραπέμπει σε διάρκεια τροπαρίων μεγαλύτερη του 1,5 λεπτού, αλλά παράλληλα μαρτυρείται και ένας τρόπος σύντομος, λιτός μεν αλλά με ιδιότητες μετά ήχου εκτελέσεως, που ίσως να παραπέμπει σε μέλος σύντομο ειρμολογικό και πιθανόν να διασωζόταν προφορικά.
 

Deacon

Παλαιό Μέλος
Θὰ πρέπει λογικὰ να υποθέσουμε ότι η χρονικὴ αγωγὴ των τροπαρίων του Κανόνος θα ήταν συντομότερη, αλλά μαζί με τον όποιο στίχο τελικώς έρχεται περίπου στα ίδια.
Πάνω σε αυτό πάτερ να καταθέσω ότι δεν μπόρεσα μέχρι τώρα να βρώ μαρτυρία για διαφορετική εκτέλεση των ειρμών ή των καταβασιών σε σχέση με τα τροπάρια, τόσο σε μουσικά χφφ όσο και στις πηγές Τυπικού. Είναι χαρακτηριστικό ότι μέχρι την εποχή του Μπαλασίου τα Ειρμολόγια, που περιελάμβαναν το γνωστό αργό Ειρμολογικό μέλος κατά κοινή σχεδόν παραδοχή, δεν επείχαν θέση Ειρμολογίου Καταβασιών αλλά Ειρμολογίου με την στενή έννοια του όρου, δηλαδή τα μέλη που περιείχαν ήταν καθαυτό ειρμοί κανόνων που δάνειζαν το μέλος τους στα τροπάρια των κανόνων. Εξ ού και το γεγονός, που έχει σημειωθεί και εδώ στο Ψ αρκετές φορές νομίζω, ότι διασώζονται και ολόκληροι κανόνες δεσποτικών εορτών, όπως του Πάσχα, από του μελοποιούς του 17 αι. όπως ο Μπαλάσιος, ο Γερμανός και ο Χρυσάφης. Έχω και στο αρχείο μου τέτοιες περιπτώσεις κανόνων, με αυτή του Πάσχα να είναι η πιό διαδεδομένη.

Άρα, διόλου απίθανο και πολύ νωρίτερα τα τροπάρια να λέγονταν ακριβώς όπως και οι ειρμοί, αφού και τα Βυζαντινά Ειρμολόγια είναι πλήρη Ειρμολόγια με την αυστηρή χρήση που προανέφερα (έτρεπαν τα τροπάρια προς το μέλος τους).
 

emakris

Μέλος
Οι προσπάθειες γηγενών ερευνητών να αποδώσουν 2, 4 , 8 κ.ο.κ. χρόνους στον κάθε χαρακτήρα (ή συλλαβή) των μουσικών κειμένων της βυζαντινής εποχής, ιδιαίτερα δε στο ειρμολογικό και στιχηραρικό είδος (που εκείνη την εποχή ταυτίζονταν σε μεγάλο βαθμό ως προς τα βασικά τους χαρακτηριστικά), οφείλεται, κατά την άποψή μου, στο γεγονός ότι το μουσικό ύφος αυτών των κειμένων απέχει αρκετά από τα σημερινά ακούσματα. Εάν, όμως, αυξήσει κανείς τους χρόνους και προσθέσει ενδιάμεσα κάποιους φθόγγους, η διαφοροποίηση αυτή αμβλύνεται κάπως και, αντί για μια ριζικά διαφορετική μουσική εκδοχή των γνωστών μας υμνογραφημάτων, έχουμε απλώς μια αργότερη μελοποίηση. Ελπίζοντας, κατά βάθος, πως η συλλαβική μελοποίηση που εψάλετο ήταν ίδια με τη σημερινή! Αυτή, ωστόσο, δεν μπορεί να θεωρηθεί ως επιστημονική προσέγγιση, διότι στηρίζεται σε εκ των προτέρων βεβαιότητες, οι οποίες γίνεται προσπάθεια να στηριχθούν μέσω υποθέσεων και θεωριών. Όπως ακριβώς συμβαίνει με τη στενογραφική θεωρία του Ψάχου: Εάν π.χ. μία θέση με γοργόν συναντάται σε μια εξήγηση μετά από 400 χρόνια να έχει 32 χρόνους, αυτό σημαίνει ότι το γοργόν προκαλεί την ανάλυση σε 32 χρόνους! Κάπως έτσι σκεπτόταν ο αείμνηστος.
Τα πράγματα είναι απλά. Η εξέλιξη της σημειογραφίας βαδίζει παράλληλα με την εξέλιξη της μουσικής. Μέσα από την άνευ προκαταλήψεων μελέτη αυτής της εξέλιξης σε όλα τα στάδιά της, καταλήγει κανείς αβίαστα στα συμπεράσματα που καταλήγει και ο Γιάννης και όλοι οι ερευνητές εκτός Ελλάδος. Οι παλαιοβυζαντινές σημειογραφίες, για παράδειγμα, που ήταν σε μεγάλο βαθμό στενογραφικές και αδιαστηματικές, μέσα από την εξέλιξη της λεγόμενης "υποτάξεως", που ολοκληρώθηκε τον 12ο αιώνα, είτε έγιναν αναλυτικές και διαστηματικές, είτε εξαφανίστηκαν (η σημειογραφία Chartres). Από τη μελέτη, αντίθετα, των χρονομετρήσεων δεν μπορεί να βγει κανένα σοβαρό συμπέρασμα, διότι υπεισέρχονται πολλοί αστάθμητοι παράγοντες: η ακρίβεια στις σχετικές ενδείξεις των τυπικών, η ύπαρξη τυχόν διακοπής μεταξύ ακολουθιών, η χρονική αγωγή των ψαλλομένων σε συνδυασμό με την τυχόν ύπαρξη κανοναρχήματος, ο ρυθμός της αναγνώσεως, όταν υπάρχει, και πολλά ακόμη, που δεν μπορούμε ίσως να φανταστούμε.
Άρα, θα ερωτήσει κάποιος, ο τρόπος που τα ψάλλει ο Γιάννης είναι ακριβώς ο τρόπος που τα έψαλλαν τότε; Σαφώς και όχι. Ο ακριβής τρόπος ψαλμωδήσεως και το φωνητικό ύφος του παρελθόντος έχουν χαθεί ανεπιστρεπτί. Κατά την άποψή μου, ακόμη και ο Γιάννης "φέρνει" σε ένα βαθμό τα μέλη προς τη σημερινή αισθητική, μέσω των ποικιλμάτων που βάζει (και καλά κάνει). Διότι σήμερα ζούμε, σήμερα ψάλλουμε. Επειδή, όμως, οι μεταγραφές του βασίζονται σε επιστημονικά δεδομένα, πιστεύω πως αποδίδουν "ως έγγιστα" τις προθέσεις του παλαιού μελωδού.
Από κει και πέρα, οπωσδήποτε παρουσιάζουν μεγάλο ακαδημαϊκό ενδιαφέρον οι ενδείξεις των Τυπικών που συνδέονται (πιθανώς) με πλευρές της μουσικής απόδοσης των λειτουργικών κειμένων και ευχαριστούμε ιδιαιτέρως για την παράθεσή τους.
 
Είναι σαφής η πρόθεση του π. Νικολάου να εξεταστεί το ζήτημα στην παρούσα συζήτηση με παράλληλη μελέτη των πηγών Τυπικού και Λειτουργικής. Ίσως θα ήταν εξαιρετικά ενδιαφέρον να ανοιχθεί άλλη συζήτηση όπου να εξετασθεί καθαρά μουσικολογικώς.
 

Deacon

Παλαιό Μέλος
@emakris Κύριε Μακρή, με χαροποιεί ιδιαίτερα η παρουσία και η συμμετοχή σας στο θέμα. Καταλαβαίνω πολύ καλά τις αμφιβολίες σας για τον έμμεσο τρόπο προσέγγισης της ψαλμωδήσεως του Βυζαντινού Μέλους με χρήση μη καθαρά μουσικών τεκμηρίων, αλλά όπως ήδη και ο κ. Αρβανίτης παραδέχθηκε σε προηγούμενο μήνυμα, υπάρχουν σοβαροί "μουσικοί" λόγοι που επιβάλλεται αργό τέμπο ακόμα και στην θεμελιωδώς σύντομη δική του εξήγηση, για να μπορεί αυτό το είδος εξήγησης και ερμηνείας στοιχειωδώς να αποδοθεί/ψαλλεί:
Από το να μπορούν κάποια στολίδια (Κλάσμα, Παρακλητική κλπ) να ψαλούν, αλλά και από τον γενικότερο χαρακτήρα του μέλους (μεγάλα διαστήματα αρκετές φορές κλπ. Βλ. στο τέλος του υπομνήματος του Β΄ τόμου της διατριβής μου).
Ο λόγος που είναι χρήσιμη η πλάγια προσέγγιση του θέματος, είναι ακριβώς ότι η καθαρά μουσική προσέγγιση έχει προβλήματα πρακτικά. Δεν μπορώ να δεχθώ έτσι εύκολα (και το έχουμε συζητήσει εκτενώς και με τον κ. Αρβανίτη αυτό στο παρελθόν, κατ' ιδίαν), ότι μέσα σε ένα χρόνο του Βυζαντινού μέλους χωράνε 3 ή 4 σημάδια, με αποτέλεσμα η εξήγηση να απαιτεί 2γοργα και 3γοργα. Έχουμε θεωρητικά στηρίγματα για μισούς χρόνους, όχι όμως για τρίτα και τέταρτα του χρόνου. Αυτό ακριβώς οδηγεί στο αργό τέμπο που συζητήσαμε παραπάνω. Λέω απλά λοιπόν ότι μπορεί αυτή η ανάγκη να ειπωθούν σε αργό τέμπο τα μέλη αυτά να δείχνει ακριβώς ότι υπάρχει θεμελιώδες πρόβλημα σε αυτή την θεώρηση και από μουσικολογικής απόψεως. Εν ολίγοις, γιατί αργό τέμπο με εξήγηση ενός χρόνου ανά συλλαβή, και όχι κανονική χρονική αγωγή με 2 χρόνους ανά συλλαβή; Αλλά, αυτό, όπως είπε και ο π. Συμεών, μπορεί να συζητηθεί σε άλλο θέμα, αν υπάρχει ενδιαφέρον.
 

Deacon

Παλαιό Μέλος
Για το ότι το "λιτώς" δεν ταυτίζεται πάντα με το "ου μετά ήχου", αλλά φανερώνει ενίοτε ένα θεμελιώδες είδος ψαλμωδίας, συντομότερο και απλούστερο από το μετά μέλους ή μετά ήχου, υπάρχουν και άλλες μαρτυρίες. Μια ακόμα σημαντική βρίσκεται στο προαναφερθέν χφ 1877 της Βιβλιοθήκης του Βατικανού, Τυπικό του έτους 1292 (Dmitrijevskij, τόμ. Α', σελ. 846-847).

Pages from Δημητριέφσκυ 1 Τυπικά-2.png
Pages from Δημητριέφσκυ 1 Τυπικά-3.png

Οι ψάλτες ψάλλουν το Λαθών ετέχθης μετά χειρονομίαςψαλτικώς, όπως αναφέρεται παρακάτων), έπειτα "δέχεται αυτό ο λαός, και ψάλλουσιν αυτό λιτώς και ου ψαλτικώς...", και στο τέλος οι ψάλτες το ίδιο τροπάριο ψαλτικώς.

Στην περίπτωση αυτή, που θεωρώ πολύ σπουδαία, η ψαλτική εκτέλεση (το μετά μέλους, δηλαδή) αντιδιαστέλλεται σαφώς με μια απλούστερη εκτέλεση, λιτώς και ου ψαλτικώς, που προφανώς έχει κανόνες ήχου, δεν είναι δηλαδή κάποιο μονότονο εκφωνητικό είδος που μπορεί κανείς να αποδώσει στο "χύμα" ή "λιτώς". Ενισχύεται λοιπόν το επιχείρημα που προανέφερα ότι πρέπει να υπάρχει ένα προφορικά σωζόμενο είδος ψαλμωδίας από την Βυζαντινή περίοδο ακόμα, συντομότερο και απλούστερο από την ψαλτική (ή μετά μέλους) εκτέλεση. Υπάρχουν και άλλα σημεία που κάτι τέτοιο φαίνεται και θα προσπαθήσω σύντομα να ανεβάσω.

Ο προβληματισμός μου είναι ο εξής: Αν το Βυζαντινό μέλος εξηγείται με ένα χρόνο ανά συλλαβή, τότε αυτό το συντομότερο είδος πώς θα μπορούσε να αποδοθεί; Με μισό χρόνο ανά συλλαβή; Μήπως αυτό το συντομότερο είδος έχει τον ένα χρόνο, και το μετά μέλους αναγκαστικά περνάει στην πιό αργή εξήγηση, με τουλάχιστον 2 χρόνους ανά συλλαβή;
 
Last edited:

MTheodorakis

Παλαιό Μέλος
«τὰς δὲ κυριακὰς εἰς τὸν Ἄμωμον τὰ ἀναστάσιμα τροπάρια τοῦ Ἀμώμου, οὐ μέντοι ψαλτικά, ἀλλὰ λιτῶς, καθὰ καὶ τοὺς ψαλμοὺς μετὰ κατανύξεως, ὁμοίως καὶ ὅλον τὸ μεσανυκτικόν. εἰ δὲ καὶ συμφέρει ψάλλεσθαι τὰ τροπάρια τοῦ Ἀμώμου μετὰ ἤχου μεγαλοφώνως διὰ τὸν ἐξυπνισμόν, εἰς δόξαν Θεοῦ τοῦτο γενέσθω»

(Κανονάριο Νίκωνος Μαυροορείτου (~1085) ἔκδ. Benesevic σ. 26).





«τὸν Ἄμωμον μετὰ τὸ Ἀλληλούϊα ἦχος πλ. αʹ καὶ εἰς τὸ τέλος Εὐλογητὸς εἶ Κύριε, δίδαξον, καὶ τὰ τροπάρια τοῦ Ἀμώμου τὰ ἀναστάσιμα μετὰ ἤχου, εἶτα Ἀλληλούια, ἀλληλούια, δόξα <σοι> ὁ Θεὸς γʹ»

(ὅπ.πρ. σ. 27).





Α’ ὥρα Τετάρτης τυρινῆς:

«Τὸ πρωὶ εἰσάκουσον τῆς φωνῆς λιτῶς καὶ οὐ μετὰ ἤχου»

(τυπικὸ Μεσσήνης τοῦ ἔτους 1131 ἔκδ. M. Arranz σ. 191).



Θ’ ὥρα Τετάρτης τυρινῆς:

«Τὸ Κύριε ἐλέησον μʹ, λιτῶς καὶ οὐ μετὰ ἤχου»

(ὅπ. πρ. σ. 192).



Τυπικὰ Τετάρτης τυρινῆς:

«Καὶ εὐθὺς οἱ μακαρισμοί λιτῶς καὶ οὐ μετὰ ἤχου»

(ὅπ. πρ. σ. 192).



Καθαρὰ Δευτέρα α’ ὥρα:

«Τὸ πρωὶ εἰσάκουσον, μετὰ ἤχου καὶ μέλους, λέγει εἷς τῶν ψαλλόντων πρὸ τοῦ βήματος. Καὶ ἡμεῖς τὸ αὐτό. Ἐκεῖνος στίχον αʹ. Τὰ ῥήματά μου. Ἡμεῖς· Τὸ πρωὶ εἰσάκουσον. Ἐκεῖνος στίχον βʹ· Ὅτι πρὸς σὲ προσεύξομαι. Ἡμεῖς· Τὸ πρωὶ εἰσάκουσον. Ἐκεῖνος· Δόξα καὶ νῦν, θεοτόκιν. Καὶ ἡμεῖς· Τί σε καλέσωμεν. Ἀλλ’ ἐν τῷ ψάλλειν τὸν ἕνα χορὸν τοῦτο, καὶ ὁ ἄλλος ποιεῖ τὰς μετανοίας»

(ὅπ. πρ. σ. 200).



Καθαρὰ Δευτέρα μακαρισμοί:

«Καὶ εὐθέως ὁ προτραπεὶς ἐκφωνεῖ μετὰ μέλους μεγάλῃ τῇ φωνῇ, εἰς ἦχον δʹ, τὸ Μνήσθητι ἡμῶν Κύριε ὅταν ἔλθῃς ἐν τῇ βασιλείᾳ σου. Καὶ στιχολογοῦμεν τοὺς μακαρισμούς· ἐν ἑκάστῳ μακαρισμῷ λεγόντες πρὸς τὸ τέλος· Μνήσθητι ἡμῶν Κύριε ὅταν ἔλθῃς ἐν τῇ βασιλείᾳ σου. Καὶ μετὰ τὸ πληρωθῆναι αὐτούς· Δόξα· Μνήσθητι ἡμῶν Κύριε. Καὶ νῦν, ὁμοίως, εἰς τὴν αὐτὴν φωνήν. Εἶτα ὑψηλοτέρᾳ τῇ φωνῇ· Μνήσθητι ἡμῶν, ἐκ γʹ· ἐν τῷ αʹ, Κύριε· ἐν δὲ τῷ βʹ, Δέσποτα· ἐν δὲ τῷ γʹ, Ἅγιε. Καὶ εὐθέως οἱ πρὸ τοῦ βήματος ψάλλοντες· Μνήσθητι ἡμῶν Κύριε, μνήσθητι ἡμῶν δέσποτα, μνήσθητι ἡμῶν ἅγιε ὅταν ἔλθῃς ἐν τῇ βασιλείᾳ σου. Χορὸς ὁ ἐπουράνιος, καὶ τὰ λοιπά· λέγουσι δὲ ταῦτα λιτῶς καὶ οὐ μετὰ ἤχου. Πιστεύω εἰς ἕνα Θεόν. Πάτερ ἡμῶν»

(ὅπ. πρ. σ. 203).



Μέγα ἀπόδειπνο:

«Καὶ εὐθὺς ὁ προτραπεὶς ἄρχεται ψάλλειν μετὰ ἤχου· Τῶν ἀοράτων ἐχθρῶν μου. Δόξα· Ὡς φοβερὰ ἡ κρίσις σου Κύριε, τῶν ἀγγέλων. Καὶ νῦν· Τὴν ἀκαταίσχυντον Θεοτόκε. Ταῦτα δὲ ψάλλουσιν οἱ χοροὶ ἀμοιβαδόν. Οἱ πρὸ τοῦ βήματος ψάλλοντες, τὸ Κύριε ἐλέησον κʹ, μεγαλοφώνως καὶ σχολαίως· ἀντιφωνούντων καὶ τῶν δύο χορῶν, ὡς γίνεσθαι τὰ ἐκείνων καὶ τὰ τῶν χορῶν μʹ. Δόξα καὶ νῦν. Ὁ ἱερεύς· Κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν»

(ὅπ. πρ. σ. 206).



Μ. Σάββατο:

«Ψάλλεται δὲ τὸ Δόξα ἐν ὑψίστοις παρὰ πάντων μετὰ ἤχου»

(ὅπ. πρ. σ. 243).







Α’ καὶ β’ εὕρεση τῆς κεφαλῆς τοῦ Προδρόμου σὲ νηστεία:

«Εἰς δὲ τὰ ἀπόδειπνα τὸ ἀπολυτίκιον τοῦ ἁγίου, τὸ δὲ Μεθ’ ἡμῶν ὁ Θεὸς οὐ μετὰ ἤχου»

(τυπικὸ Εὐεργέτιδος σ. 421).



«ἀπάρχεται τὸ τροπάριον ὁ ἱερεὺς μετὰ ἤχου ἦχος πλάγιος αʹ Χριστὸς ἀνέστη ἐκ νεκρῶν»

(ὅπ. πρ. σ. 557).



Ἀρχὴ νηστείας ἁγίων ἀποστόλων:

«εἰς ἦχον πλάγιον βʹ τὰ πρῶτα ἀλληλουιάρια, προκείμενον Κύριε ὁ τὸ πανάγιόν σου Πνεῦμα λιτῶς καὶ οὐ μετὰ ἤχου»

(ὅπ. πρ. σ. 603).



Παραμονὴ Χριστουγέννων:

«ψάλλουσιν οἱ ψάλται τροπάριον, ἦχος πλ. βʹ· Λαθὼν ἐτέχθης ὑπὸ τὸ σπήλαιον· ψάλλεται δὲ ἐν τῷ μέσῳ μετὰ χειρονομίας. Καὶ τελειομένου τοῦ τροπαρίου, εὐθὺς δέχεται αὐτὸ ὁ λαός, καὶ ψάλλουσιν αὐτὸ λιτῶς καὶ οὐ ψαλτικῶς. Εἶτα εἷς μόνος ψάλτης λέγει στίχον αʹ, ψαλμὸς πϛʹ· Οἱ θεμέλιοι αὐτοῦ ἐν τοῖς ὄρεσι τοῖς ἁγίοις, ἕως· τοῖς γινώσκουσί με. Καὶ δέχονται οἱ ψάλται οἱ ἄλλοι· Καὶ μάγους σοι προσήνεγκεν. Ὁ δὲ λαὸς ἄρχονται αὐτοῦ καὶ ψάλλουσιν ἕως τέλους. Καὶ ὁ ψάλτης στίχον βʹ· Καὶ ἰδοὺ ἀλλόφυλοι καὶ Τύρος, ἕως· ἐθεμελίωσεν αὐτὴν ὁ Ὕψιστος. Καὶ οἱ ψάλται· Καὶ μάγους σοι προσήνεγκεν. Καὶ ὁ λαὸς τὸ τροπάριον· Λαθὼν ἐτέχθης. Ὁ ψάλτης στίχον γʹ· Κύριος διηγήσεται ἐν γραφῇ, ἕως· ὡς εὐφραινομένων πάντων ἡ κατοικία ἐν σοί. Καὶ οἱ ψάλται· Καὶ μάγους σοι προσήνεγκεν. Ὁ λαός· Λαθὼν ἐτέχθης ὑπὸ τὸ σπήλαιον. Εἶτα λέγουσι οἱ ψάλται τὸ αὐτὸ τροπάριον μίαν ψαλτικῶς»

(τυπικὸ Μεσσήνης τοῦ ἔτους 1131 ἔκδ. M. Arranz σσ. 80-81).



Γονυκλισία:

«εἶτα λέγομεν τὸ Καταξίωσον Κύριε ἀργῶς»

(τυπικὸ Εὐεργέτιδος σ. 595).



Μ. Παρασκευή:

«Καὶ τότε ἀναβαίνει ὁ πατριάρχης καὶ οἱ μοναχοὶ οἱ Σπουδ(αῖοι) ψάλλου(σιν) εἰς τὴν Ἁγίαν Κορυφὴν τὰς ὥρας καὶ τὰ τροπάρια τὰ δώδεκα συντόμως, ἵνα πάλιν νὰ καταβῇ»

(τυπικὸ ναοῦ Ἀναστάσεως τοῦ ἔτους 1122 σ. 147).



Μ. Σάββατο:

«Καὶ ἐν τῇ δευτέρᾳ ὥρᾳ τῆς ἁγίας ταύτης ἡμέρας ἔρχονται οἱ (–αἱ), μυροφόροι καὶ ἄρξουνται πλύνειν τὰς κανδήλας καὶ ἀρτύσουν αὐτὰς καὶ θήσουν αὐτὰς ἔσωθεν τοῦ παναγίου καὶ ζωοποιοῦ Τάφου, παρόντος τοῦ πατριάρχου καὶ τοῦ ἀρχιδιακόνου καὶ τοῦ δευτεραρίου καὶ παραμοναρίου καὶ τρεῖς διάκονοι καὶ ψάλται· καὶ ἐν τῷ πολεμεῖν τὸ ἔργον αἱ μυροφόροι, ψάλλου(ν) τὸν κα(νόνα) καὶ τὴν ἀκολουθίαν τῶν ὡρῶν συντόμως. Καὶ ὅταν πληρώσουν πλύνειν τὰς κανδήλας καὶ ἀρτίζουν αὐτάς, ἄρχε Δόξα ἤχ(ου) πλ. βʹ· Τὴν σήμερον μυστικῶς. Ζήτει αὐτό, ὅτι προεγράφη. Καὶ ὁ διάκονος τὴν αἴτησιν καὶ ἀπο(λύει)»

(ὅπ. πρ. σ. 179).



Κυριακὴ προπατόρων:

«ψάλλεται τὸ Ἄγγελος παίδων. ψάλλεται δὲ οὕτως· πρῶτον ὁ ψάλτης, ἔπειτα ὁ λαὸς μετὰ χειρονομίας, εἶτα ὁ ψάλτης τὸν στίχον ἢ τὸ Ἀλαλάξατε τῷ Κυρίῳ ἢ τὸ Ὁ Θεὸς ἐν τοῖς ὠσὶν ἡμῶν· τὸ γὰρ Ἀλαλάξατε ἔνι τοῦ Ἄγγελος
παίδων· τὸ δὲ Ὁ Θεὸς ἐν τοῖς ὠσὶν ἡμῶν ἐστὶ τοῦ Εἰς δρόσον. μετὰ δὲ τὸν στίχον ψάλλει ὁ λαὸς πάλιν τὸ τέλος τῆς ὑπακοῆς οἷον Ὑπάρχει γὰρ ζωὴ ἢ Ὁ ἀρχηγὸς τῆς ζωῆς ἡμῶν»

(τυπικὸ Εὐεργέτιδος σσ. 339-340).



Ὄρθρος Χριστουγέννων:

«Εἶθ’ οὔτως ἱσταμένων πάντων, μανουαλίου τε προτεθειμένου μετὰ λαμπάδων λαμπρῶν, ὁ πρωτοψάλτης καὶ οἱ ψάλται ψάλλουσι μετὰ χειρονομίας τὴν ὑπακοήν, ἦχος πλ. δʹ· Τὴν ἀπαρχὴν τῶν ἐθνῶν»

(τυπικὸ Μεσσήνης τοῦ ἔτους 1131 ἔκδ. M. Arranz σ. 83).





«Ψάλλεται τὸ Κύριε ἐλέησον μεγαλοφώνως καὶ σχολαίως, κʹ μὲν παρὰ τῶν ἐν τῷ βήματι ψαλλόντων βʹ ἀδελφῶν, εἴκοσι δὲ παρὰ τῶν ἀντιφωνούντων αὐτὸ ἀδελφῶν ἐν τοῖς χοροῖς, ὡς γίνεσθαι μʹ»

(τυπικὸ Μεσσήνης τοῦ ἔτους 1131 ἔκδ. M. Arranz σ. 56).



Ἀκολουθία πρεσβείας:
«Καὶ εὐθὺς ἅπαντες ὁμοῦ ἄρχονται λέγειν· Κύριε εἰσάκουσον τῆς προσευχῆς μου, σχολαίως. Δόξα καὶ νῦν, Ἀλληλούια, ἀλληλούια, δόξα σοι ὁ Θεός, γʹ»

(ὅπ. πρ. σ. 211).



Ὄρθρος:

«τὸν ἐκκλησιάρχην τοῦ ἑξαψάλμου εὐθέως ἀπάρχεσθαι, σχολαίως τε καὶ ἡσύχως καὶ προσεκτικῶς μικρὸν ἄγαν ὑποφωνοῦντα τὰ ῥητὰ τῶν ψαλμῶν, ἵν’ ἐντεῦθεν ἔχοιεν ἅπαντες ἀπροσκόπως καὶ ἀπλανῶς αὐτὰ διεξέρχεσθαι»

(τυπικὸ Εὐεργέτιδος σ. 621).
 

Laosynaktis

Παλαιό Μέλος
Για το ότι το "λιτώς" δεν ταυτίζεται πάντα με το "ου μετά ήχου", .............


Οι ψάλτες ψάλλουν το Λαθών ετέχθης μετά χειρονομίαςψαλτικώς, όπως αναφέρεται παρακάτων), έπειτα "δέχεται αυτό ο λαός, και ψάλλουσιν αυτό λιτώς και ου ψαλτικώς...", και στο τέλος οι ψάλτες το ίδιο τροπάριο ψαλτικώς.

.................................

Ο προβληματισμός μου είναι ο εξής: Αν το Βυζαντινό μέλος εξηγείται με ένα χρόνο ανά συλλαβή, τότε αυτό το συντομότερο είδος πώς θα μπορούσε να αποδοθεί; Με μισό χρόνο ανά συλλαβή; Μήπως αυτό το συντομότερο είδος έχει τον ένα χρόνο, και το μετά μέλους αναγκαστικά περνάει στην πιό αργή εξήγηση, με τουλάχιστον 2 χρόνους ανά συλλαβή;
Δεν έχει σχέση, νομίζω, με την ερμηνεία της σημειογραφίας, αλλά με το ίδιο το μέλος. Το «μετα χειρονομίας» ή «ψαλτικώς» είναι το μελισματικό μέλος του Ασματικού ή του Ψαλτικού, το οποίο δίνω εδώ από ένα Ασματικόν (οι στίχοι βρίσκονται νομίζω στο Ψαλτικό. Κάπου έχω ένα άρθρο του Simon Harris, αλλά τώρα δεν μπορώ να το βρώ). 'Αρα, εδώ τουλάχιστον, «λιτώς» θα είναι κάποιο σύντομο και απλούστερο μέλος.
Το του Ασματικού παραμένει ασφαλώς μελισματικό, όσο και σύντομα να διαβαστεί η σημειογραφία του (πρβλ. την μαρτυρία από τον Μ. Χρυσάφη που έχω ανεβάσει).
 

Attachments

  • Λαθών-Ασμ-Grot ΓγΙ.PNG
    Λαθών-Ασμ-Grot ΓγΙ.PNG
    888.5 KB · Views: 43

emakris

Μέλος
Δεν μπορώ να δεχθώ έτσι εύκολα (και το έχουμε συζητήσει εκτενώς και με τον κ. Αρβανίτη αυτό στο παρελθόν, κατ' ιδίαν), ότι μέσα σε ένα χρόνο του Βυζαντινού μέλους χωράνε 3 ή 4 σημάδια, με αποτέλεσμα η εξήγηση να απαιτεί 2γοργα και 3γοργα. Έχουμε θεωρητικά στηρίγματα για μισούς χρόνους, όχι όμως για τρίτα και τέταρτα του χρόνου. Αυτό ακριβώς οδηγεί στο αργό τέμπο που συζητήσαμε παραπάνω. Λέω απλά λοιπόν ότι μπορεί αυτή η ανάγκη να ειπωθούν σε αργό τέμπο τα μέλη αυτά να δείχνει ακριβώς ότι υπάρχει θεμελιώδες πρόβλημα σε αυτή την θεώρηση και από μουσικολογικής απόψεως. Εν ολίγοις, γιατί αργό τέμπο με εξήγηση ενός χρόνου ανά συλλαβή, και όχι κανονική χρονική αγωγή με 2 χρόνους ανά συλλαβή;

Καταλαβαίνω τον προβληματισμό σας και τον μοιράζομαι εν μέρει. Αλλά αυτό δεν έχει να κάνει με τη βασική ρυθμική δομή του μέλους, αλλά για το κατά πόσο κάποιες μελισματικότερες θέσεις θα μπορούσαν ίσως να "απλώνονται" περισσότερο στον χρόνο. Πρόχειρο παράδειγμα: το μελώδημα του κυλίσματος περιλαμβάνει 6 σημάδια αναβάσεως και καταβάσεως. Ο Γιάννης το μεταγράφει σε 2 χρόνους, αλλά θα μπορούσε ίσως να μεταγραφεί σε 3 ή 4 χρόνους, οπότε δεν θα υπήρχαν ρυθμικές αξίες κάτω του μισού χρόνου. Δεν θεωρώ απαραιτήτως λανθασμένη μία τέτοια ερμηνεία. Μπορεί να το ψάξει κανείς προς αυτή την κατεύθυνση.
 
Top