Ωραίο θέμα. Με έχει απασχολήσει και εμένα στο παρελθόν. Θα σας καταθέσω απόψεις ανθρώπων κάποιου κύρους.
Ο τ. Άρχων Λαμπαδάριος Ελευθέριος Γεωργιάδης, στο πρώτο πρώτο κιόλας μάθημα που κάναμε, μου είπε τα εξής, σχεδόν επί λέξει:
«Άκουσε και παιδί μου τι θα σου πω και μη βιαστείς να μου απαντήσεις. Σκέψου το καλά και απάντησέ μου την επόμενη φορά. Αν σκοπεύεις να ακούς και αν ψάλλεις Ταλιαδώρο και Καραμάνη, εγώ δε σε αναλαμβάνω.»
Σε μεταγενέστερη απορία μου μου είπε πως από τη Θεσσαλονίκη μόνο ο Χρύσανθος πλησιάζει στο πολίτικο ψάλσιμο.
Κάποιος μαθητής του Ταλιαδώρου στα κεράσματα μετά το πανηγύρι της ενορίας μου μου είπε τα εξής:
Σε μία συνεστίαση παρόντος του ομιλούντος, του Ταλιαδώρου και του Στανίτσα, τον σκούντηξε ο Στανίτσας και του είπε εμπιστευτικά «μόνο ο Χρύσανθος αξίζει από σας εδώ μπρε!».
Μην παίξουμε, όμως, σπασμένο τηλέφωνο, είναι στο forum άνθρωποι που έζησαν τον Στανίτσα και μπορούν να μεταφέρουν πιο υπεύθυνα τη γνήμη του.
Πριν ενάμιση χρόνο κατέβηκα στην Αθήνα με ένα φίλο προκειμένου να παρευρεθούμε στην τιμητική εκδήλωση και στο σεμινάριο του Άρχοντος Πρωτοψάλτου Λεωνίδα Αστέρη. Με την ευκαιρία κανονίσαμε και συναντηθήκαμε με τον τ. Άρχοντα Β' Δομέστιχο κ. Δημοσθένη Παϊκόπουλο. Σε ερώτηση του φίλου μου για το ποιος Θεσσαλονικιός πρωτοψάλτης πλησιάζει περισσότερο το πολίτικο ύφος ο άρχων ήταν ξεκάθαρος: ο Χρύσανθος. Και μας είπε πως οι Πολίτες χτυπάνε κατευθείαν το φθόγγο, όχι όπως ο Καραμάνης και οι άλλοι Θεσσαλονικείς που σέρνουν τη φωνή τους.
Αυτά τα καταθέτω σαν γνώμες εγκρίτων ανδρών. Οφείλω, όμως, να καταθέσω και γνώμες που διαμόρφωσα συν τω χρόνω από προσωπική έρευνα.
Έχω πει και αλλού πως, ως Θεσσαλονικιός, ευτύχησα να μεγαλώσω σε αναλόγιο που υπάρχουν αντίγραφα αντιγράφων δοξαστικών και χερουβικών του Πρίγγου. Αυτά πρόσφατα τα διασταύρωσα και με άλλα χειρόγραφα και δεν έχω ουδεμία αμφοβολία για τη γνησιότητά τους. Κάποια τέτοια χερουβικά παραθέτει σχεδόν απαράλλακτα ο Χρύσανθος στα βιβλία του. Αν ακούσετε, μάλιστα, αυτά που ψάλλει ο κ. Γιαννακάκης και τα αναζητήσετε στα βιβλία του Χρυσάνθου, θα βρείτε στους περισσότερους ήχους απόλυτη ταύτιση. Και το κοινωνικό «Ποτήριον» σε α' που έχει το βρήκα σχεδόν όμοιο σε χειρόγραφο του Πρίγγου για τη χορωδία του Συνδέσμου Μουσικοφίλων το 1953. Στα δε λειτουργικά του, ελάχιστες διαφορές έχει από την καταγραφή Λειτουργικών του Πρίγγου από τον Ευθυμιάδη. Άλλωστε, μην παραβλέπουμε το γεγονός ότι το Χρύσανθο και τον Ευθυμιάδη εμπιστεύτηκε ο Πρίγγος στην έκδοση του Δοξασταρίου του. Οι αμφισβητίες του Χρυσάνθου προβάλλουν ως επιχειρήματα τη χρησιμοποίηση ανατολικότερων γραμμών στα έργα του, γραμμές που μεταφέρθηκαν από τα έργα του Τριανταφύλλου Γεωργιάδου και του Σωκράτους Παπαδοπούλου. Σαν εκτελεστής νομίζω ότι χαίρει καθολικής αναγνώρισης για την καθαρότητα των διαστημάτων του (ίσως πλην του διαστήματος Δι-Κε του δευτέρου στα αντίφωνα της Λειτουργίας που παραείναι μαλακό), την καθαρότητα της φωνής του και το σοβαρό συντηρητικό του ψάλσιμο. Πολλοί βλέπουν ομοιότητα με τον Πρίγγο και δεν έχουν άδικο. Έχω ακούσει ιστορία που Πολίτης ψάλτης τον άκουσε στο ραδιόφωνο και μετά ρώτησε τον Πρίγγο αν ήταν στη Θεσσαλονίκη...
Ο Χαρίλαος Ταλιαδώρος, απ' την άλλη, έχει γνήσιο Πρίγγο στα Δοξαστικά του Τριωδίου. Δεν πιστεύω να υπάρχει πιστότερη έκδοσή τους και αυτό τεκμυριώνεται και από τις ηχογραφήσεις που μας σώθηκαν. Επίσης, έχει στα έργα του γραμμές που ο Πρίγγος δε συμπεριέλαβε στα επίσημα έργα του, παρ' όλο που τις έψαλλε. Να σας υπενθυμίσω τη διαβεβαίωσή του στα Λειτουργικά πως τα καταγράφει όπως ακριβώς τα έψαλλε ο Πρίγγος, άσχετα και αν παρατηρούμε κάποιες διαφορές από τις άλλες εκδοχές τους. Απόδειξη γνησιότητας των έργων του Πρίγγου που παραθέτει είναι κάποια παπαδικά μέλη που ταυτίζονται 100% με την έκδοση του Παπανδρέου. Βέβαια, η αξία της προσωπικής του μελοποιητικής παραγωγής έχει αμφισβητηθεί από πολλούς, ιδίως στα χερουβικά του. Έντονες αμφισβητήσεις υπάρχουν και για τις εκτελέσεις του σχετικά με τη χαλαρότητα του ρυθμού του και με κάποια διαστήματά του. Εντούτοις πιστεύω ότι θεωρείται ως ο πιο χαρισματούχος στη φωνή από τους Θεσσαλονικείς.
Οι κριτικές πάνω στο συνθετικό έργο του Καραμάνη είναι δύο κατηγοριών: κάποιοι τον επαινούνε για την αναλυτική καταγραφή των αναλύσεων των ππατριαρχικών ψαλτών και θεωρούνε πως ήταν ιστορικής σημασίας διότι διασώζει στο χαρτί πράγματα που ανήκαν στην προφορική παράδοση και κάποιοι τον κατακρίνουν για τον ίδιο λόγο, διότι έτσι κακόμαθε τους ψάλτες στο να ψάλλουν ξερά. Κάποιοι βλέπουν τα έργα του σαν καταγραφή μουσικών θέσεων του Ανεστιάδη και του Πρίγγου που δε διασώθηκαν από άλλους (κάτι που ισχύει, συγκεκριμένα έχω στο μυαλό μου ένα Χερουβικό σε Άγια του Πρίγγου του οποίου θέσεις υπάρχουν σε Χερουβικά του α' και του άγια του Καραμάνη) και κάποιοι τον κατακρίνουν για τα εκτενέστατα δοξαστικά του και τις ανατολικές θέσεις στα παπαδικά του μέλη. Σύμφωνα με μαρτυρία που κατέθεσε παλιότερα ο κ. Γιάννου, ο Στανίτσας είχε στο αναλόγιό του το βιβλίο του Καραμάνη και, σύμφωνα με τον μαθητή του κ. Παϊβανά στην περισνή του παρουσίαση, ισχυριζόταν ότι το «Δύναμις» του σαμπάχ του το δίδαξε από εκεί διότι θεωρούσε ότι το έγραφε καλά. Ως εκτελεστής, αν τον ακούσετε στα νειάτα του είναι ίδιος Πρίγγος. Ακόμη, πιστεύω πως αυτός και ο Παναγιωτίδης διατηρούν ενέργειες σημαδιών που έλεγε ο Ναυπλιώτης και ελάχιστοι πλέον μπορούν να πουν σήμερα, όπως το πέταγμα του αντικενώματος κλπ. Όπως σας είπα, κατηγορείται για το ότι σέρνει τη φωνή για να χτυπήσει ένα τόνο αλλά και για τα διάσημα σβησίματά του. Επιμένω, όμως, πως σε παλιές εκτελέσεις του είναι ίδιος Πρίγγος με ελαφρώς διαφορετική χροιά.
Συνοψίζοντας, πιστεύω πως όλοι έχουν θετικά στοιχεία που μπορούν να μας οφελήσουν και να μας διδάξουν και όλοι έχουν κάποιες αδυναμίες τις οποίες πρέπει να λαμβάνουμε υπ' όψιν όταν τους ακούμε. Μήτηρ πασών των αρετών η διάκρισις. Πάντως, αναλύσεις πολίτικες και πατριαρχικές διατηρούσαν όλοι τους στο ψάλσιμό τους. Σε αυτό μάστορας ήταν και ο άλλος μεγάλος της Θεσσαλονίκης, ο Παναγιωτίδης, ο οποίος θα έπρεπε να βρίσκεται στη σύγκριση αυτή.
Αγαπητέ Γιάννη , έχεις γράψει πάρα πολλά και ποικίλα δείγμα του ότι έχεις ασχοληθεί με τα ψαλτικά συμβάντα στην Θεσσαλονίκη.
Oμως φίλε μου υπάρχουν εκτελέσεις των Καραμάνη και Ταλιαδώρου αξεπέραστες απο οποιον δήποτε άλλον.
Αν ακούσης π.χ. ""Την γαρ σην μήτραν " του Κορώνη απο τον Καραμάνη ίσως το επιβεβαιώσεις η π.χ. Δοξαστικά και ιδιόμελα του τριωδίου και μεγάλη Εβδομάδα απο τον Χαρίλαο ίσως αρχίσεις να υποψιάζεσαι το τι σημαίνει '' Ο ΠΡΙΙΓΟΣ ΕΤΑΜΕ ΤΗΝ ΜΟΥΣΙΚΗ ΜΑΣ
Σχετικά με τον Παναγιωτίδη διαφωνώ ως προς την οριζόντια τοποθέτηση δίπλα
στους τρεις.
Είχε μιά πικρία διότι δίδαξε στον Καραμάνη και δεν του το αναγνώρισε ποτέ.
Ο ίδιος ο Παναγιωτίδης μου είπε οτι Καθ υπαγορευσή του έγραψε πλείστα μαθήματα ο Καραμάνης . Τάπιανε στον αέρα. Ο Καραμάνης επλήρωνε τις βαρκάδες τους και ο Παναγιωτίδης του έψαλλε και του παρέδιδε. Υπήρξε
αλληλοεκτίμηση για μεγάλο χρονικό διάστημα. Μετα για λόγους μη μουσικούς
οι δρόμοι τους χώρισαν και η φιλία ...αλλοτριώθηκε.
Ο Χαρίλαος εγένετο δεκτός στην μουσική Νότο Ελλάδα ως διάδοχος του Παναγιωτίδη. Ο ίδιος ο δάσκαλος μου έλεγε οτι πήρε τον Παναγιωτίδη
το κομμάτι του το της Εκκλησίας , του αναλογίου και μάλιστα το ακουστικό μέρος.
Ο ίδιος ο Παναγιωτίδης αλλά και η σύζυγός του μου έλεγε οτι'' Παιδί
με κοντά παντελονάκια ερχόταν ο Χαριλάκης για μάθημα. Τον αγαπούσε πολύ τον Χαρίλαο και τον θαύμαζε.
Το 1983 ( ; ) πριν τα Χριστούγεννα ήλθε στην Αγ. Σοφία. Μπήκε και στεκόταν δίπλα στην είσοδο.
- Δάσκαλε , του λέγω, ήλθε ο Παναγιωτίδης.
- Πήγαινε πές του να έλθη εδώ.Πηγαίνω.Ο Χαρίλαος άρχισε να ψάλλη '' Των νομικών διδαγμάτων... "
-Δάσκαλε... και του μεταβιβάζω την πρόσκληση - παράκληση του Χαρίλαου.
Ακούει το δοξαστικό, δακρύζει , με χτυπάει στην πλάτη και σκουπίζοντας τα δάκρυα έφυγε.
Η φωνητική τοποθέτηση του νεαρού Ταλιαδώρου ήτο αυτή του ακμάζοντος Παναγιωτίδη. Επίσης και η περίφημη τεχνική των αναπνοών.
Χρονικά ο Παναγιωτίδης προηγήθηκε. Οντας κατασταλαγμένος και στο απόγειό του οι Καραμάνης και οι πρώιμοι μαθητές του , Ταλιαδώρος , Τσατσαρώνης, Δεβρελής κά. διέμορφωναν την ομοιογένειά στην εκτέλεση σαν συνέχεια των ακουσμάτων του Πρίγγου.
Ο Παναγιωτίδης υπήρξε και... πρόδρομος και εδραίος- σταθερός του Πατριαρχικού ύφους του Πρίγγου.
Αυτός έψαλλε απέναντι στον Πρίγγο ( στον Ναό που ψάλλει τώρα ο Νεοκλής ) και όταν για μή μουσικούς λόγους δεν έψαλλε αυτός εκαλείτο ο Γεώργιος Δάφας
(άλλο κεφάλαιο αυτός ).
Για τους Λόγους αυτούς και όχι μόνον αυτούς ο Αθανάσιος Παναγιωτίδης Θεωρείται ο
δάσκαλος των δασκάλων μας. Νομίζω οτι του αξίζει μία τιμή μεγαλύτερη
Ευτυχώς Δημήτρης Νεραντζής τον τιμά και για λογαριασμό άλλων.
¨Εμαθα και για την γέφυρα συνεργασίας των Μιλτ Παππά και Δημ. Νεραντζή
Θα αναδείξουν πιστεύω και την , κατουσίαν ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ των ΠΡΊΓΓΟΥ ΚΑΙ ΠΑΝΑΓΙΩΤΊΔΗ. ΑΩΝΊΑ ΤΟΥς Η ΜΝΉΜΗ.
Υ.Γ1.Η Μουσική συσχέτιση των Χρύσανθου και Ευθυμιάδη με τον Πρίγγο και οι Λόγοι που ο πανέξυπνος Πρίγγος τους έκανε συνεργάτες του καθώς και ο μηχανισμός συνεργασίας τους και οι καρποί της απαιτεί
μεγάλη ανάπτυξη.
Ελάχιστα Πράγματα έχω αναφέρει εδω στο ψαλτολόγιο σε προηγούμενες παραθέσεις.
Δεν γνωρίζω τεχνικά πως να τις ανακαλέσω.
Υ. Γ.2 Αγαπητέ Γιάννη θα χαιρόμουν αν μπορούσες να συνδράμης με γνωσεις και
ντοκουμέντα την εργασία που κάνω. Εξ αρχής δηλώνω οτι δεν θα είναι προς πώληση και εμπορία . ( Υπόσχεσή μου Στον αείμνηστο παππού Αβραάμ ) Νάσαι καλά.
Υ.Γ. 3. Σε πανύγηρη της Μητροπόλεως Αθηνών εκλήθησαν να ψάλλουν
οι Παναγιωτίδης και Στανίτσας ( Αρχ. Λαλπαδάριος τότε ).
Ο Παναγιωτίδης δεν δεχόταν να ψάλλη αριστερά Εγινε χαμός . Τελικά έψαλλε στον εσπερινό δεξιά ο Στανίτσας και την άλλημέρα ο Παναγιωτίδης .Υπάρχει ηχογράφηση ( ; ). Κάποιος μαθητής του Αρχοντα εχει κάτι να μας πληροφορήση.
