Περί του διαστήματος ΝΗ-ΠΑ (ΔΙ-ΚΕ) στους χρωματικούς ήχους Β' ειρμολογικό και Πλ. Β'

[Κων/νος Βαγενάς]

Όλα αυτά εξηγούνται ευχερέστατα από μουσική άποψη. Έχουμε δει και σε άλλη περίπτωση ότι, όταν το μέλος επιμένει στον Πα και περιστρέφεται γύρω από αυτόν, ο Νη μπορεί να πάρει δίεση. Κοιτάξτε τις θέσεις που ζητούν τον Νη υψωμένο και θα το καταλάβετε. Όταν, όμως, ο Νη δεν επιστρέφει απλά στον Πα, αλλά, ευρισκόμενος σε τονισμένο χρόνο (θέση), εισάγει ανιούσα μελωδική γραμμή (Νη-Πα-Βου ή Νη-Πα-Βου-Γα), δεν παίρνει δίεση.

Αυτό, όμως, κ. Μακρή ακούγεται σαν αξίωμα το οποίο όμως επαληθεύεται πλήρως στη μουσική μας; Εννοώ, αν ήταν τόσο απλό δεν θα υπήρχε θέμα. Αλλά δε νομίζω ότι στα μουσικά κείμενα εμφανίζεται αυτού του είδους η ομοιομορφία που προτείνετε.

 

[neoklis]

... δε νομίζω ότι στα μουσικά κείμενα εμφανίζεται αυτού του είδους η ομοιομορφία που προτείνετε.

Νομίζω ότι η αναφορά δεν είναι για τα μουσικά κείμενα, αλλά για το τι πρέπει να ψέλνεται, στην πράξη. Κι η ομοιομορφία αναζητείται στις υπάρχουσες ηχογραφήσεις.

 

[Κων/νος Βαγενάς]

Νομίζω ότι η αναφορά δεν είναι για τα μουσικά κείμενα, αλλά για το τι πρέπει να ψέλνεται, στην πράξη. Κι η ομοιομορφία αναζητείται στις υπάρχουσες ηχογραφήσεις.

Γιατί, εμφανίζεται στις ηχογραφήσεις;;;

Πάντως θα προσέθετα ότι το ισοκράτημα, όπως επισημάνθηκε, παίζει τεράστιο ρόλο σε όλα αυτά. Προσωπικά πιστεύω ότι το ίσο "πρέπει" να μένει σε κάθε περίπτωση στον Πα. Ακόμα κι αν ο Νη γίνει φυσικός και δημιουργηθεί διάφωνο διάστημα δεν πειράζει. Γενικά, νομίζω, ότι φοβόμαστε τα διάφωνα διαστήματα, ίσως επηρεασμένοι απ' την ευρωπαϊκή μουσική, αλλά δεν θα 'πρεπε. Ακούστε απ' αυτό, το τελευταίο Αμήν:http://www.youtube.com/watch?v=G7OYMeaaBGA

Επίσης, έχει σημασία αυτό που επίσης ειπώθηκε, αν η καταγραφή της τελικής θέσης στην παλαιά γραφή που καλύπτει και την θέση με Νη φυσικό και αυτήν με Νη δίεση μπορεί να μας οδηγήσει κάπου. Τι σημαίνει η διπλή εξήγηση της ίδιας θέσης ως προς τη δίεση στον Νη;

 

[antonios]

Τι σημαίνει η διπλή εξήγηση της ίδιας θέσης ως προς τη δίεση στον Νη;

Μόνο στο Αναστασιματάριο τριπλή (γενικότερα, ανάλογα με το πως το βλέπεις, πολλαπλή).

 

[emakris]

To ιδιο συμβαινει και στον β' ηχο κε Μακρη;
Δηλ. οταν περιστρεφεται το μελος,γυρω απο το Δι,(κυριως στις καταληξεις)ο Γα,δεν ελκεται απο το Δι;....-Νομιζω το εχουμε ακουσει απο πολλους ψαλτες αυτο....

Βεβαίως, είναι γενικότερο φαινόμενο και εμφανίζεται όταν το μέλος επιμένει σε ένα φθόγγο και περιστρέφεται γύρω από αυτόν. Ανέφερα ήδη ως παράδειγμα την ύφεση του Δι, όταν στον α΄ ήχο το μέλος επιμένει στον Γα (το σημειώνει και η Επιτροπή). Δεν θα ενέτασσα, ωστόσο, αυτές τις περιπτώσεις στις χαρακτηριστικές έλξεις που αποτελούν ιδίωμα του κάθε ήχου.

Αυτό, όμως, κ. Μακρή ακούγεται σαν αξίωμα το οποίο όμως επαληθεύεται πλήρως στη μουσική μας; Εννοώ, αν ήταν τόσο απλό δεν θα υπήρχε θέμα. Αλλά δε νομίζω ότι στα μουσικά κείμενα εμφανίζεται αυτού του είδους η ομοιομορφία που προτείνετε.

Φυσικά και δεν υπάρχει θέμα. Εάν, ωστόσο, έχετε παραδείγματα από κλασικά μουσικά κείμενα που με διαψεύδουν, ας τα ανεβάσετε. Μπορεί να μου διαφεύγει κάτι. Άλλοι είναι αυτοί που θέτουν εξαρχής αξιώματα και μετά προσπαθούν να τα δικαιολογήσουν. Εγώ αναζητώ την αλήθεια, που πολλές φορές ναι, είναι απλή.

 

[Κων/νος Βαγενάς]

Φυσικά και δεν υπάρχει θέμα. Εάν, ωστόσο, έχετε παραδείγματα από κλασικά μουσικά κείμενα που με διαψεύδουν, ας τα ανεβάσετε. Μπορεί να μου διαφεύγει κάτι. Άλλοι είναι αυτοί που θέτουν εξαρχής αξιώματα και μετά προσπαθούν να τα δικαιολογήσουν. Εγώ αναζητώ την αλήθεια, που πολλές φορές ναι, είναι απλή.

Μα, δεν είπα ότι η αλήθεια δεν είναι απλή (εγώ πρώτος το υποστηρίζω και πιστεύω ότι οι παλιοί δάσκαλοι θα γελάγανε μαζί μας που πνιγόμαστε, ίσως, σε μια κουταλιά νερό), η ένστασή μου είναι ότι η εξήγηση που δώσατε παραπάνω

όταν το μέλος επιμένει στον Πα και περιστρέφεται γύρω από αυτόν, ο Νη μπορεί να πάρει δίεση [...]
Όταν, όμως, ο Νη δεν επιστρέφει απλά στον Πα, αλλά, ευρισκόμενος σε τονισμένο χρόνο (θέση), εισάγει ανιούσα μελωδική γραμμή (Νη-Πα-Βου ή Νη-Πα-Βου-Γα), δεν παίρνει δίεση.

δεν εφαρμόζεται, κατά το μέτρο της γνώσης μου, σαν κανόνας ούτε στα μουσικά κείμενα ούτε στις εκτελέσεις.

 

[emakris]

...η ένστασή μου είναι ότι η εξήγηση που δώσατε παραπάνω δεν εφαρμόζεται, κατά το μέτρο της γνώσης μου, σαν κανόνας ούτε στα μουσικά κείμενα ούτε στις εκτελέσεις.

Μας φωτίσατε.

 

[Κων/νος Βαγενάς]

Μας φωτίσατε.

Συγγνώμη τι έπρεπε να πω; Εσείς μας φώτισατε πρώτος,εγώ αναπαρηγαγα τα λεγόμενά σας. Αν δεν συμφωνείτε γιατί τα είπατε; Άρα υπάρχει θέμα. Για μένα δεν είναι οι περιπτώσεις καταγραφής, είναι κυρίως η μια μορφή στην παλαιά γραφή και οι διαφορετικές στη νέα. Επίσης, συμφωνώ απόλυτα με το ότι πρέπει να χτυπάς το φθόγγο στην κανονική του θέση και να κάνεις έπειτα την έλξη, αλλά είναι διαφορετικό το να έχεις βου γα δι απο το δι γα δι (πα νη πα);

 

[domesticus]

Άλλοι είναι αυτοί που θέτουν εξαρχής αξιώματα και μετά προσπαθούν να τα δικαιολογήσουν.

Σοφὴ κουβέντα.

 

[Nikos L.]

Όταν, όμως, ο Νη δεν επιστρέφει απλά στον Πα, αλλά, ευρισκόμενος σε τονισμένο χρόνο (θέση), εισάγει ανιούσα μελωδική γραμμή (Νη-Πα-Βου ή Νη-Πα-Βου-Γα), δεν παίρνει δίεση.

στο κράτημα που ανέβασα, μπορείτε να μου δείξετε σε ποιες θέσεις ο ΝΗ βρίσκεται σε "θέση";;

 

[Sotres]

στο κράτημα που ανέβασα, μπορείτε να μου δείξετε σε ποιες θέσεις ο ΝΗ βρίσκεται σε "θέση";;

Ο κ. Μακρής κάνει λόγο, από ότι καταλαβαίνω, για μελωδικές συμπεριφορές του φθόγγου Νη σε σχέση με τη θέση που έχει ο συγκεκριμένος φθόγγος στη μουσική φράση. Εάν ισχύει αυτό τότε θα πρέπει να δεχτούμε τον τρόπο λειτουργίας των φθόγγων που έλκονται να προσδιορίζεται και από τη θέση που έχουν μέσα στη φράση. Βέβαια ο Αφθονίδης αναφέρει ότι:...κάθε ήχος έχει αυτό που αποκαλούμε δεσπόζοντες φθόγγους, δύο ή τρεις. Αυτοί παραμένουν σταθεροί και οι ίδιοι καθ' όλη τη διάρκεια της μελωδίας, ενώ όλοι οι άλλοι υπόκεινται σε αυτόν το νόμο της έλξεως σύμφωνα με τον οποίο ο επόμενος φθόγγος ελκύει τον προηγούμενό του και τον μετακινεί υψηλότερα ή χαμηλότερα...(Μουσικός Λόγος 5 (2003): 97) Ειδικότερα στα ειρμολογικά και στα στιχηραρικά μέλη πολλές φορές σε τονισμένα σημεία του μέτρου υπάρχουν μη δεσπόζοντες φθόγγοι. Δεν θα κάνουμε εκεί έλξη;

 

[Dimitri]

Παλαιότερα είχα κάνει μια μελέτη για την απόδοση και μεταχείριση του διαστήματος ΝΗ-ΠΑ στον Πλάγιο του Δευτέρου. Παραθέτω εδώ μερικά στοιχεία και έχω και άλλα εν καιρώ. Έχει ενδιαφέρον η ποικιλία εκτελέσεων και γραφών της αρχής του μέλους αυτού και ίσως δώσει ευκαιρία για περισσότερα σχόλια σε αυτό το θέμα.

 

[karastamatis ioannis]

Παλαιότερα είχα κάνει μια μελέτη για την απόδοση και μεταχείριση του διαστήματος ΝΗ-ΠΑ στον Πλάγιο του Δευτέρου. Παραθέτω εδώ μερικά στοιχεία και έχω και άλλα εν καιρώ. Έχει ενδιαφέρον η ποικιλία εκτελέσεων και γραφών της αρχής του μέλους αυτού και ίσως δώσει ευκαιρία για περισσότερα σχόλια σε αυτό το θέμα.

Σας ευχαριστουμε πολυ! Πιστευω οτι και με την παρουσα καταχωρηση το θεμα καλυφθηκε πληρως. Η ζωσα παραδοση μιλησε ξεκαθαρα. Οι ψαλλοντες , τεθνεωτες και ζωντες εκτελεσαν στη συντριπτικη τους πλειοψηφια το συγκεκριμενο διαστημα Νη-Πα στο βαρυ τετραχορδο του πλαγιου δευτερου ηχου σαν Μειζονα τονο. Επειδη εγω εθεσα το ερωτημα, ευχαριστω οσους ελαβαν μερος στο διαλογο και καταθεσαν τις αποψεις τους. Να ειστε ολοι καλα!

 

[neoklis]

Από τον ΟΦΕΛΠ, εκτέλεση του «Νυν αι δυνάμεις...» από τον Δανιήλ Καραμπάση. Ο Νη είναι με δίεση, η οποία σημειώνεται και στο κείμενο. Είχε σχολιασθεί παλαιότερα εδώ.

 

[Ηλίας Παπαδόπουλος]

Σας ευχαριστουμε πολυ! Πιστευω οτι και με την παρουσα καταχωρηση το θεμα καλυφθηκε πληρως. Η ζωσα παραδοση μιλησε ξεκαθαρα. Οι ψαλλοντες , τεθνεωτες και ζωντες εκτελεσαν στη συντριπτικη τους πλειοψηφια το συγκεκριμενο διαστημα Νη-Πα στο βαρυ τετραχορδο του πλαγιου δευτερου ηχου σαν Μειζονα τονο. Επειδη εγω εθεσα το ερωτημα, ευχαριστω οσους ελαβαν μερος στο διαλογο και καταθεσαν τις αποψεις τους. Να ειστε ολοι καλα!

Καλημέρα Γιάννη. Μόνο μία παρατήρηση έχω να κάνω, χωρίς να θέλω να είμαι απόλυτος. Στα περισσότερα παραδείγματα που άκουσα μετά το Νη ακολουθεί ο Γα. Στο διάστημα Νη-Γα από που να έλκεται ο Νη; Στα δύο παραδείγματα που γίνεται το διάστημα Νη-Πα, στο ένα ο Νη έλκεται (παρ. Μιχαλάκη) ενώ στο άλλο όχι. Και ένα παράδειγμα όπου αντί για Νη-Πα πιάνει λίγο τον βου. Νη-βου-πα. Οπότε πάλι δεν μπορεί να έλκεται από το βου.

Τα σημειώνω αυτά, διότι το θέμα είναι "Περί του διαστ. ΝΗ-ΠΑ" και όχι απλά για την θέση του Νη στον Πλ.β'.

 

[karastamatis ioannis]

Καλημέρα Γιάννη. Μόνο μία παρατήρηση έχω να κάνω, χωρίς να θέλω να είμαι απόλυτος. Στα περισσότερα παραδείγματα που άκουσα μετά το Νη ακολουθεί ο Γα. Στο διάστημα Νη-Γα από που να έλκεται ο Νη; Στα δύο παραδείγματα που γίνεται το διάστημα Νη-Πα, στο ένα ο Νη έλκεται (παρ. Μιχαλάκη) ενώ στο άλλο όχι. Και ένα παράδειγμα όπου αντί για Νη-Πα πιάνει λίγο τον βου. Νη-βου-πα. Οπότε πάλι δεν μπορεί να έλκεται από το βου.

Τα σημειώνω αυτά, διότι το θέμα είναι "Περί του διαστ. ΝΗ-ΠΑ" και όχι απλά για την θέση του Νη στον Πλ.β'.

Καλημερα Ηλια. Σεβομαι την παρατηρηση σου. Ευχομαι να βρεις κι εσυ την απαντηση που ζητας. Το δικο μου ερωτημα -τουλαχιστον στη δικη μου αισθηση- πιστευω οτι εχει απαντηθει πληρως. Να εισαι καλα!

 

[emakris]

Ο κ. Μακρής κάνει λόγο, από ότι καταλαβαίνω, για μελωδικές συμπεριφορές του φθόγγου Νη σε σχέση με τη θέση που έχει ο συγκεκριμένος φθόγγος στη μουσική φράση. Εάν ισχύει αυτό τότε θα πρέπει να δεχτούμε τον τρόπο λειτουργίας των φθόγγων που έλκονται να προσδιορίζεται και από τη θέση που έχουν μέσα στη φράση. Βέβαια ο Αφθονίδης αναφέρει ότι:...κάθε ήχος έχει αυτό που αποκαλούμε δεσπόζοντες φθόγγους, δύο ή τρεις. Αυτοί παραμένουν σταθεροί και οι ίδιοι καθ' όλη τη διάρκεια της μελωδίας, ενώ όλοι οι άλλοι υπόκεινται σε αυτόν το νόμο της έλξεως σύμφωνα με τον οποίο ο επόμενος φθόγγος ελκύει τον προηγούμενό του και τον μετακινεί υψηλότερα ή χαμηλότερα...(Μουσικός Λόγος 5 (2003): 97) Ειδικότερα στα ειρμολογικά και στα στιχηραρικά μέλη πολλές φορές σε τονισμένα σημεία του μέτρου υπάρχουν μη δεσπόζοντες φθόγγοι. Δεν θα κάνουμε εκεί έλξη;

Βεβαίως και έχει σημασία η θέση του φθόγγου μέσα στη φράση! Και όχι μόνο σε σχέση με το τονισμένο-άτονο, αλλά και με το εάν και πού υπάρχει τονή, πώς κατανέμονται οι συλλαβές, τι προηγείται και τι έπεται. Το φαινόμενο της έλξεως δεν είναι κάποια θεωρητική σύλληψη, αλλά καθορίζεται από την πορεία του μέλους.
Πέρα δε από τους δεσπόζοντες φθόγγους, υπάρχουν και κάποιοι που θεωρούνται "εστώτες" και αλλοιώνονται μόνο σε ειδικές περιπτώσεις. Τέτοιος φθόγγος είναι λ.χ. ο Νη στον α΄ ήχο, ο οποίος δεν μπορεί να θεωρηθεί δεσπόζων. [Στο κείμενο του Αφθονίδη, σελ. 99, επικυρώνεται η χρυσανθινή αντίληψη που θέλει τους φθόγγους Νη και Δι εν γένει να εξαιρούνται από το φαινόμενο της έλξεως. Δεν θα συζητήσω όμως εδώ αυτή τη θεωρητική θέση]. Εάν αρχίσουμε να τον οξύνουμε συνέχεια, δεν θα είναι πια α΄ ήχος, αλλά μπουσελίκ. Το ίδιο ισχύει για τον Νη στο σκληρό χρωματικό γένος. Εάν τον οξύνουμε συστηματικά, αλλοιώνουμε τη βασική τετραχορδική δομή (διεζευγμένα τετράχορδα) που χαρακτηρίζει αυτό το γένος και δημιουργούμε άκουσμα συνημμένων τετραχόρδων. Στο μαλακό χρωματικό γένος αλλάζουν κάπως τα πράγματα, καθότι κυριαρχεί η διφωνία.

 

[Sotres]

Βεβαίως και έχει σημασία η θέση του φθόγγου μέσα στη φράση! Και όχι μόνο σε σχέση με το τονισμένο-άτονο, αλλά και με το εάν και πού υπάρχει τονή, πώς κατανέμονται οι συλλαβές, τι προηγείται και τι έπεται. Το φαινόμενο της έλξεως δεν είναι κάποια θεωρητική σύλληψη, αλλά καθορίζεται από την πορεία του μέλους.
Πέρα δε από τους δεσπόζοντες φθόγγους, υπάρχουν και κάποιοι που θεωρούνται "εστώτες" και αλλοιώνονται μόνο σε ειδικές περιπτώσεις. Τέτοιος φθόγγος είναι λ.χ. ο Νη στον α΄ ήχο, ο οποίος δεν μπορεί να θεωρηθεί δεσπόζων. [Στο κείμενο του Αφθονίδη, σελ. 99, επικυρώνεται η χρυσανθινή αντίληψη που θέλει τους φθόγγους Νη και Δι εν γένει να εξαιρούνται από το φαινόμενο της έλξεως. Δεν θα συζητήσω όμως εδώ αυτή τη θεωρητική θέση]. Εάν αρχίσουμε να τον οξύνουμε συνέχεια, δεν θα είναι πια α΄ ήχος, αλλά μπουσελίκ. Το ίδιο ισχύει για τον Νη στο σκληρό χρωματικό γένος. Εάν τον οξύνουμε συστηματικά, αλλοιώνουμε τη βασική τετραχορδική δομή (διεζευγμένα τετράχορδα) που χαρακτηρίζει αυτό το γένος και δημιουργούμε άκουσμα συνημμένων τετραχόρδων. Στο μαλακό χρωματικό γένος αλλάζουν κάπως τα πράγματα, καθότι κυριαρχεί η διφωνία.

Αγαπητέ κ. Μακρή, ευχαριστώ για την απάντηση. Στην ίδια σελίδα βέβαια ο Αφθονίδης κάνει λόγο για έλξη του φθόγγου Δι την οποία τη θεωρεί ως εξαίρεση. (Στην παπαδική μελωδία του πρώτου ήχου όπως χαρακτηριστικά αναφέρει. Βέβαια συνεχίζει με την αμφιβολία ότι το μέλος αυτό ανήκει όντως στην παλαιά εκκλησιαστική μουσική). Επίσης στο κείμενο που έδωσε στον Ducoudray, όπου ο Αφθονίδης του μετέγραψε το Κεκραγάριο του πλ. του Β΄, χρησιμοποισεί τον Νη με έλξη (σ.33 στο γνωστό έργο). Ίσως να πρέπει να τα δούμε πιο συστηματικά τελικά τα φαινόμενα των έλξεων. Ίσως και μία σύγκριση με το φαινόμενο Musica Ficta (άποψη καθηγητού κ. Φλώρου) να δώσει ενδεχομένως κάποιες πληροφορίες.
Δεν νομίζω να αναφέρει κανείς από τους γράφοντες ότι ο Νη έλκεται συστηματικά από τον Πα. Να είστε καλά και ευχαριστώ για το χρόνο που διαθέσατε

 

[emakris]

Η ζωσα παραδοση μιλησε ξεκαθαρα.

Σημασία δεν έχει η ζώσα παράδοση. Σημασία δεν έχει ούτε η θεωρία. Αλλά ούτε και η έρευνα των πηγών. Σημασία έχουν τα δόγματα της σχολής μας. Εκτός από τη δίεση στον Νη (πταίσμα), τι θα λέγατε και για μια ωραιότατη δίεση στον Δι (κανονικότατο δεσπόζοντα φθόγγο του ήχου) άνευ λόγου, και μάλιστα επαναλαμβανόμενη, ακόμη και όταν ο φθόγγος είναι με τονή;
Να πείτε στον κ. Ιωαννίδη ότι δεν σας τα έμαθε καλά. Ιδού η γνήσια βυζαντινή μουσική.

ΥΓ1 Αλήθεια, πώς πηγαίνουμε από τον Βου ύφεση στον Δι δίεση; Wow! (Ο δρόμος αυτός στην πιάτσα λέγεται Πειραιώτικος. Κύριε Σολδάτο, τον ξέρετε;)
ΥΓ2 Εάν έμπαινε απλώς μια μικρή δίεση στο Κε-Δι-Κε δεν θα το σχολίαζα.

 

[antonios]

Σας ευχαριστουμε πολυ! Πιστευω οτι και με την παρουσα καταχωρηση το θεμα καλυφθηκε πληρως. Η ζωσα παραδοση μιλησε ξεκαθαρα. Οι ψαλλοντες , τεθνεωτες και ζωντες εκτελεσαν στη συντριπτικη τους πλειοψηφια το συγκεκριμενο διαστημα Νη-Πα στο βαρυ τετραχορδο του πλαγιου δευτερου ηχου σαν Μειζονα τονο. Επειδη εγω εθεσα το ερωτημα, ευχαριστω οσους ελαβαν μερος στο διαλογο και καταθεσαν τις αποψεις τους. Να ειστε ολοι καλα!

Η "ζώσα" παράδοση έβγαλε off τον Ναυπλιώτη ελέω πλειοψηφίας; !!! Ή μήπως πρέπει να διερευνήσει γιατί ο Ναυπλιώτης κάνει ό, τι κάνει και άλλοι όχι;

Σημασία δεν έχει η ζώσα παράδοση. Σημασία δεν έχει ούτε η θεωρία. Αλλά ούτε και η έρευνα των πηγών. Σημασία έχουν τα δόγματα της σχολής μας. Εκτός από τη δίεση στον Νη (πταίσμα), τι θα λέγατε και για μια ωραιότατη δίεση στον Δι (κανονικότατο δεσπόζοντα φθόγγο του ήχου) άνευ λόγου, και μάλιστα επαναλαμβανόμενη, ακόμη και όταν ο φθόγγος είναι με τονή;
Να πείτε στον κ. Ιωαννίδη ότι δεν σας τα έμαθε καλά. Ιδού η γνήσια βυζαντινή μουσική.

ΥΓ1 Αλήθεια, πώς πηγαίνουμε από τον Βου ύφεση στον Δι δίεση; Wow! (Ο δρόμος αυτός στην πιάτσα λέγεται Πειραιώτικος. Κύριε Σολδάτο, τον ξέρετε;)
ΥΓ2 Εάν έμπαινε απλώς μια μικρή δίεση στο Κε-Δι-Κε δεν θα το σχολίαζα.

Και θεωρητικά αναπτύχθηκε το θέμα, και πηγές ήλθαν προς διερεύνηση, και ο Καράς εμφανίστηκε ξανά ως δια μαγείας. Το δίλημμα Καράς-ΑντιΚαράς επανεμφανίζεται παντού και πάντα ως πολύ βολικό "επιχείρημα". Δικαίωμα του καθενός, εφ 'όσον δεν ξεφεύγει της κοσμιότητας, να διαλέγεται όπως νομίζει. Και δικαίωμα του καθενός να ακολουθεί ή όχι στον τρόπο. Πάντως όσον αφορά στην αναζήτηση της "αλήθειας", είναι όντως πολύ προβληματική η εμμονή με πρόσωπα και δόγματα. Είτε θετικά, είτε αρνητικά.