Γιώργος Μ.
Γιώργος Μπάτζιος
Με αφορμή μια φιλολογική απορία που συζητήσαμε με τον π. Μάξιμο και τον Νεκτάριο (Μαμαλούγκο) σας παραθέτω κάποια στοιχεία για τον τύπο προσοίσωμεν, κατόπιν προτροπής του π. Μαξίμου. Συχωρέστε μου τις τεχνικές λεπτομέρειες, αλλά έχει ενδιαφέρον το θέμα.
Στον ειρμό της ε ωδής του αναστασίμου κανόνος διαβάζουμε: Ὀρθρίσωμεν ὄρθρου βαθέος, καὶ ἀντὶ μύρου τὸν ὕμνον προσοίσωμεν τῷ Δεσπότῃ
Τη γραφή προσοίσωμεν (κι όχι προσοίσομεν) δίνουν, ανάμεσα σε άλλους: Ἐγκόλπιον Παπαγιάννη, Σιμωνόπετρα, Μεγάλη Ἑβδομάδα Ρηγοπούλου. Ξέρουμε όμως από τη γραμματική ότι το οἴσω είναι μέλλοντας του φέρω, συνεπώς δεν δικαιολογείται υποτακτική μέλλοντος οἴσωμεν. Γι' αυτό πολλοί διορθώνουν το κείμενο σε προσοίσομεν.
Έτσι βέβαια στον εν λόγω ειρμό (ενός αψεγάδιαστου ποιητή, του Ιωάννη Δαμασκηνού) δημιουργείται μια ασυνήθιστη ποιητική ανακολουθία με το αμέσως προηγούμενο Ὀρθρίσωμεν, το οποίο είναι μια προτροπή. Δεν θα μπορούσε να λέει ο υμνωδός "Ας ορθρίσουμε και θα προσφέρουμε". Η λύση της υποτακτικής είναι προτιμότερη, αλλά "σκοντάφτει" γραμματικά.
Το ενδιαφέρον είναι ότι τέτοιος τύπος "υποτακτικής" απαντά και σε άλλους ύμνους, πάντα σε μορφή προτρεπτικής υποτακτικής. Αναφέρω ενδεικτικά τα ακόλουθα:
Υπάρχει λοιπόν περίπτωση το προσοίσωμεν να είναι κάποιος υπαρκτός, δόκιμος τύπος υποτακτικής;
Η απάντηση είναι θετική, κι αυτό γιατί πολλές φορές (το έχουμε ξανασυζητήσει) οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς, άνθρωποι εξαιρετικά βαθιάς και συχνά σχολαστικής κλασικής παιδείας, μιμούνται τύπους του απώτατου γλωσσικού παρελθόντος δημιουργώντας έτσι ένα γλωσσικό προηγούμενο που τελικά ανάγεται σε "κλισέ". Ποιο είναι αυτό το απώτατο γλωσσικό παρελθόν;
Στο Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής των Lidell-Scott πληροφορούμαστε για την ύπαρξη τύπων αορίστου με θέμα οισ- ήδη στην ομηρική διάλεκτο, όπως:
Αργότερα, τον 5ο αιώνα, ο Αριστοφάνης γράφει:
Υπάρχει λοιπόν μια ρευστότητα στη χρήση του θέματος οισ-, που μπορούμε να πούμε ότι δεν είναι εντελώς άσχετη με τη μορφολογική αδιαφάνεια του κανονικού θέματος ενεγκ- (με άλλα λόγια το οισ- είναι περισσότερο δηλωτικό αορίστου χρόνου). Αυτό βέβαια είναι μια απλή εικασία.
Πάντως ο γραμματικός Αίλιος Ηρωδιανός (2ος αι. μ.Χ.) στο έργο του Καθολική Προσωδία (3.2,783) μιλώντας για τύπους όπως οἶσε λέει ότι "κατά ποιητικήν άδειαν" μεταφέρθηκαν από τον μέλλοντα στον Ενεστώτα ("τὸ δὲ <οἴσω>, οὗ τὸ προστακτικὸν «οἶσε θέειον γρηΰ» (χ 481), «οἴσετε πῦρ» (Il. Ο 718) καὶ <δύσω>, οὗ ὁ παρατατικὸς »ἐδύσετο» (β 388) καὶ <βήσω> κατὰ ποιητικὴν ἄδειαν μετηνέχθη ἀπὸ μέλλοντος εἰς ἐνεστῶτα).
Ο αττικιστής Μοίρις πάλι (2ος αιώνας) με τις κανονιστικές προτροπές του (δείτε εδώ ένα ενδιαφέρον κείμενο για τα αττικιστικά λεξικά) μαρτυρεί γενικευμένη χρήση του θέματος οισ- αντί του φερ- σε αττικούς συγγραφείς λέγοντας: "οἶσε ἀττικῶς, φέρε ἑλληνικῶς καὶ κοινῶς" (βλ. Jannaris,An Historical Greek Grammar, ρ. προσφέρω).
Το ενδιαφέρον για τη δημιουργία εκείνου που προηγουμένως ονόμασα γλωσσικό "κλισέ" είναι ότι φαίνεται πως η χρήση του -οἴσωμεν εξειδικεύτηκε σε (προτρεπτική) υποτακτική αορίστου α΄ πληθυντικού, όπως φαίνεται από το λήμμα του Ησυχίου (5ος αιώνας):
Η αίσθησή μου λοιπόν είναι ότι οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς "ἑρρανίσθηκαν" μια τέτοια λόγια, αττική χρήση και τη γενικεύουν-καθιερώνουν, όταν γράφουν π.χ. υποίσωμεν (<υποφέρω), προσοίσωμεν (προσφέρω), ανοίσωμεν (<αναφέρω) κλπ.
Παρακάτω θα παραθέσω απλώς ορισμένα χωρία εκκλησιαστικών συγγραφέων που δείχνουν ακριβώς αυτήν την εκτεταμένη χρήση τέτοιων τύπων. Οι παραπομπές στα έργα είναι με λατινικούς τίτλους (συχωρέστε με) όπως τις δίνει το TLG:
Στον ειρμό της ε ωδής του αναστασίμου κανόνος διαβάζουμε: Ὀρθρίσωμεν ὄρθρου βαθέος, καὶ ἀντὶ μύρου τὸν ὕμνον προσοίσωμεν τῷ Δεσπότῃ
Τη γραφή προσοίσωμεν (κι όχι προσοίσομεν) δίνουν, ανάμεσα σε άλλους: Ἐγκόλπιον Παπαγιάννη, Σιμωνόπετρα, Μεγάλη Ἑβδομάδα Ρηγοπούλου. Ξέρουμε όμως από τη γραμματική ότι το οἴσω είναι μέλλοντας του φέρω, συνεπώς δεν δικαιολογείται υποτακτική μέλλοντος οἴσωμεν. Γι' αυτό πολλοί διορθώνουν το κείμενο σε προσοίσομεν.
Έτσι βέβαια στον εν λόγω ειρμό (ενός αψεγάδιαστου ποιητή, του Ιωάννη Δαμασκηνού) δημιουργείται μια ασυνήθιστη ποιητική ανακολουθία με το αμέσως προηγούμενο Ὀρθρίσωμεν, το οποίο είναι μια προτροπή. Δεν θα μπορούσε να λέει ο υμνωδός "Ας ορθρίσουμε και θα προσφέρουμε". Η λύση της υποτακτικής είναι προτιμότερη, αλλά "σκοντάφτει" γραμματικά.
Το ενδιαφέρον είναι ότι τέτοιος τύπος "υποτακτικής" απαντά και σε άλλους ύμνους, πάντα σε μορφή προτρεπτικής υποτακτικής. Αναφέρω ενδεικτικά τα ακόλουθα:
- Στεναγμούς προσοίσωμεν, τελωνικούς τώ Κυρίω (Έτεροv Κοντάκιον, Κυριακής Τελώνου και Φαρισαίου)
- Δεύτε προσοίσωμεν ύμνους κατά χρέος, γυναιξί ταίς οσίως βιωσάσαις (Σάββατο Τυρινής, ωδή ζ)
- καί ευφρανθέντες αίνον τώ Θεώ απαύστως προσοίσωμεν. (Τρίτη Β΄ Εβδομάδος των νηστειών, Κάθισμα Όρθρου)
- Δεύρο πάσα κτίσις, ύμνους εξοδίους, προσοίσωμεν τώ Κτίστη.
Υπάρχει λοιπόν περίπτωση το προσοίσωμεν να είναι κάποιος υπαρκτός, δόκιμος τύπος υποτακτικής;
Η απάντηση είναι θετική, κι αυτό γιατί πολλές φορές (το έχουμε ξανασυζητήσει) οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς, άνθρωποι εξαιρετικά βαθιάς και συχνά σχολαστικής κλασικής παιδείας, μιμούνται τύπους του απώτατου γλωσσικού παρελθόντος δημιουργώντας έτσι ένα γλωσσικό προηγούμενο που τελικά ανάγεται σε "κλισέ". Ποιο είναι αυτό το απώτατο γλωσσικό παρελθόν;
Στο Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής των Lidell-Scott πληροφορούμαστε για την ύπαρξη τύπων αορίστου με θέμα οισ- ήδη στην ομηρική διάλεκτο, όπως:
- τὰ δὲ δῶρα ἄναξ ἀνδρῶν Ἀγαμέμνων οἰσέτω ἐς μέσσην ἀγορήν Ιλ. 19.173
- οἶσε θέων (φέρ’ τα τρέχοντας), ἧός μοι ἀμύνεσθαι πάρ᾽ ὀϊστοί, Οδ. 22, 79
Αργότερα, τον 5ο αιώνα, ο Αριστοφάνης γράφει:
- Θρῖον ταρίχους οἶσε δεῦρο, παῖ, σαπροῦ. (Ἀχαρνῆς 1101)
Υπάρχει λοιπόν μια ρευστότητα στη χρήση του θέματος οισ-, που μπορούμε να πούμε ότι δεν είναι εντελώς άσχετη με τη μορφολογική αδιαφάνεια του κανονικού θέματος ενεγκ- (με άλλα λόγια το οισ- είναι περισσότερο δηλωτικό αορίστου χρόνου). Αυτό βέβαια είναι μια απλή εικασία.
Πάντως ο γραμματικός Αίλιος Ηρωδιανός (2ος αι. μ.Χ.) στο έργο του Καθολική Προσωδία (3.2,783) μιλώντας για τύπους όπως οἶσε λέει ότι "κατά ποιητικήν άδειαν" μεταφέρθηκαν από τον μέλλοντα στον Ενεστώτα ("τὸ δὲ <οἴσω>, οὗ τὸ προστακτικὸν «οἶσε θέειον γρηΰ» (χ 481), «οἴσετε πῦρ» (Il. Ο 718) καὶ <δύσω>, οὗ ὁ παρατατικὸς »ἐδύσετο» (β 388) καὶ <βήσω> κατὰ ποιητικὴν ἄδειαν μετηνέχθη ἀπὸ μέλλοντος εἰς ἐνεστῶτα).
Ο αττικιστής Μοίρις πάλι (2ος αιώνας) με τις κανονιστικές προτροπές του (δείτε εδώ ένα ενδιαφέρον κείμενο για τα αττικιστικά λεξικά) μαρτυρεί γενικευμένη χρήση του θέματος οισ- αντί του φερ- σε αττικούς συγγραφείς λέγοντας: "οἶσε ἀττικῶς, φέρε ἑλληνικῶς καὶ κοινῶς" (βλ. Jannaris,An Historical Greek Grammar, ρ. προσφέρω).
Το ενδιαφέρον για τη δημιουργία εκείνου που προηγουμένως ονόμασα γλωσσικό "κλισέ" είναι ότι φαίνεται πως η χρήση του -οἴσωμεν εξειδικεύτηκε σε (προτρεπτική) υποτακτική αορίστου α΄ πληθυντικού, όπως φαίνεται από το λήμμα του Ησυχίου (5ος αιώνας):
- οἴσωμεν• κομίσωμεν, φέρωμεν, ἄξωμεν
Η αίσθησή μου λοιπόν είναι ότι οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς "ἑρρανίσθηκαν" μια τέτοια λόγια, αττική χρήση και τη γενικεύουν-καθιερώνουν, όταν γράφουν π.χ. υποίσωμεν (<υποφέρω), προσοίσωμεν (προσφέρω), ανοίσωμεν (<αναφέρω) κλπ.
Παρακάτω θα παραθέσω απλώς ορισμένα χωρία εκκλησιαστικών συγγραφέων που δείχνουν ακριβώς αυτήν την εκτεταμένη χρήση τέτοιων τύπων. Οι παραπομπές στα έργα είναι με λατινικούς τίτλους (συχωρέστε με) όπως τις δίνει το TLG:
ΜΕΓΑΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ
Vita sanctae Syncleticae [Sp.] Volume 28, page 1545, line 15
Adversus Judaeos (orationes 1-8) Vol 48, pg 869, ln 2
Scr. Eccl., Theol., Epistulae Epistle 505, line 32
Epist., Epistulae Epistle 58, line 7
Epistulae paschales sive Homiliae paschales (epist. 1-30) Volume 77, page 764, line 2
_
Ειδικότερα για το προσοίσωμεν:
ΚΥΡΙΛΛΟΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
Catecheses ad illuminandos 1–18. {2110.003} Catechesis 12 chapter 23 line 14.
Μεγάλη κατήχησις. {2714.007} Catechesis 72 page 497 line 14.
Vita Euthymii. {2877.001} Page 58 line 19.
Oratio in nativitatem sanctae dei genitricis Mariae. {2934.022} Section 1 line 12.
Laudatio altera in conceptionem sanctae Annae. {3036.002} Page 450 line 4.
Homiliae. {4040.006} Homily 4 page 52 line 5.
Narratio miraculorum sanctorum Cyri et Joannis. {4042.006} Miracle 66 line 54.
De sancta trinitate. {4089.020} Volume 75 page 1149 line 50.
Vita sanctae Syncleticae [Sp.] Volume 28, page 1545, line 15
- ὅταν γὰρ τὴν πᾶσαν κηδεμονίαν τῇ ψυχῇ προσοίσωμεν, πληρωθεῖσα τῶν καλῶν ἀνάγεται, τῶν μεταρσίων ἐφιεμένη.
Adversus Judaeos (orationes 1-8) Vol 48, pg 869, ln 2
- Στῆτε αὐτοῦ, φησὶ, καὶ ἀνοίσωμεν ἐπὶ τὸν Θεόν.
- Ἵνα δέ σοι τοῦτο καὶ εὐκολώτερον γένηται, καὶ τὰ παρ' ἑαυτῶν εἰσοίσωμεν.
- Εἰ τὰ ἀγαθὰ ἐδεξάμεθα ἐκ χειρὸς Κυρίου, τὰ κακὰ οὐχ ὑποίσωμεν;
Scr. Eccl., Theol., Epistulae Epistle 505, line 32
- οὐδαμῶς οὖν, οὐδαμῶς, ὦ τριπόθητε, ἀλλ', εἰδότες ὅτι ὁ δοὺς ἡμῖν αὐτὴν θεὸς τὰ πρῶτα εἰς κοινωνίαν βίου αὐτός ἐστιν ὁ νῦν προσλαβόμενος, οἴσωμεν εὐχαρίστως τὸ συμβάν,
- ἀλλ' ὅμως, εἰ καὶ ἡμεῖς δι' οἰκονομίαν τοσοῦτον κατηγόμεθα, ἐκεῖνοι τοὐναντίον τῇ σκληρότητι συνεπαίροντο τῇ ἁμαρτίᾳ, τοῦ θεοῦ κρεῖττόν τι προβλεψαμένου, ἵνα καὶ ἡμεῖς οἱ ταπεινοὶ μὴ ἀνόνητον τὴν πρώτην ἐξορίαν ὑποίσωμεν
- βλέπετε, τεκνία, μὴ δειλανθῆτε ἀπὸ τῶν ἀποκτενόντων τὸ σῶμα· μαρτυρίου καιρός, πάντα ὑποίσωμεν, παρακαλῶ, ὑπὲρ Χριστοῦ, ἵνα στεφανωθῶμεν.
Epist., Epistulae Epistle 58, line 7
- Ὥστε κἂν μὴ θέλωμεν τὴν ὀδύνην ταύτην ὑποίσωμεν.
Epistulae paschales sive Homiliae paschales (epist. 1-30) Volume 77, page 764, line 2
- Ἀφεξώμεθα δὴ οὖν τῆς τοιᾶσδε τροφῆς· καθαροὺς δὲ εἰς νοῦν εἰσοίσωμεν λόγους τοὺς ἐκ τῶν ἁγίων προφητῶν
_
Ειδικότερα για το προσοίσωμεν:
ΚΥΡΙΛΛΟΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
Catecheses ad illuminandos 1–18. {2110.003} Catechesis 12 chapter 23 line 14.
- οὐ γὰρ ὁ θρόνος αὐτοῦ ὡς ὁ ἥλιος ἔμεινεν. Εἰ δέ τις ἀντιλέγει διὰ τὸ μὴ κεκαθικέναι τὸν Χριστὸν ἐπὶ τὸν ξύλινον θρόνον τοῦ Δαβίδ, προσοίσωμεν ἐκεῖνο τὸ ῥητόν• ἐπὶ τῆς καθέδρας Μωσέως ἐκάθισαν οἱ γραμματεῖς καὶ οἱ φαρισαῖοι.
Μεγάλη κατήχησις. {2714.007} Catechesis 72 page 497 line 14.
- κατακοπῆναι καὶ ψυχὴν καὶ σῶμα ἀπολέσαι, τί ἀνταποδώσωμεν αὐτῷ περὶ πάντων τούτων, ὧν ἀνταπέδωκεν ἡμῖν; τί προσοίσωμεν ἐπάξιον; τί φθεγξώμεθα;
- θʹ. ᾎσμα προσοίσωμεν / ἅπαντες ἀξιοχρέως / οἱ ἱεράρχαι αἰνοῦντες
Vita Euthymii. {2877.001} Page 58 line 19.
- τῆς ἀπερισπάστου ζωῆς οὕτω τῆς κοσμικῆς ἐλευθερωθέντες συγχύσεως. δι’ ὅπερ τὴν τῆς ψυχῆς καθαρότητα καὶ τὴν τοῦ σώματος ἁγνείαν καὶ τὴν εἰλικρινῆ ἀγάπην πάσηι σπουδῆι προσοίσωμεν αὐτῶι.
Oratio in nativitatem sanctae dei genitricis Mariae. {2934.022} Section 1 line 12.
- Τί οὖν τῇ μητρὶ τοῦ λόγου ἀλλ’ ἢ λόγον προσοίσωμεν;
- Διὸ καὶ τῇ δεσποίνῃ ἡμῶν ταύτην προσοίσωμεν τελευταίαν τὴν εὐφημίαν.
- Διὸ πρὸ τῆς ὥρας ἐκείνης ἀλλήλοις ἐπικουρήσωμεν, καὶ τῷ φιλαδέλφῳ καὶ φιλανθρώπῳ καὶ φιλοψύχῳ Θεῷ τὰ τῆς φιλαδελφίας προσοίσωμεν•
Laudatio altera in conceptionem sanctae Annae. {3036.002} Page 450 line 4.
- εἰς μέσον ἤδη προθέντες, οὕτω καὶ ἀκολούθως καὶ (?) πρεπόντως αὐτοῖς τῶν ἐγκωμίων τὰ κάλλη προσοίσωμεν
Homiliae. {4040.006} Homily 4 page 52 line 5.
- Κοινῆς ἐλευθερίας ἀπηλαύσαμεν, κοινὴν τὴν εὐχαριστίαν προσοίσωμεν.
Narratio miraculorum sanctorum Cyri et Joannis. {4042.006} Miracle 66 line 54.
- καὶ χαριστήριον αἶνον ἀνατείνας τοῖς μάρτυσι χαίρων ὁμοῦ καὶ σκιρτῶν τὴν Λυκίαν κατείληφε• ἡμεῖς δὲ πάλιν τοὺς ἁγίους αἰνέσαντες, ἄλλην αὐτῶν θαυματουργίαν προσοίσωμεν.
De sancta trinitate. {4089.020} Volume 75 page 1149 line 50.
- ἵνα μήτε τῷ πλήθει τοὺς ἀκούοντας ἀποκναίσωμεν, καὶ σαφῆ τὴν διδασκαλίαν τῆς θεογνωσίας προσοίσωμεν•
του προβλήματος οφείλει να αναζητηθεί στο: