Συχωρέστε μου την πολυλογία, σχεδόν εκτός θεματολογίας του φόρουμ, αλλά το θέμα του γλωσσικά ορθού και λάθους με απασχολεί αρκετά από διάφορες πλευρές και θα ήθελα να καταθέσω τις απόψεις μου κοντά στις πολύ ωραίες δικές σας.
Κατ΄ αρχήν (ή κατ’ αρχάς)..... είναι αρχή της σωστής επικοινωνίας θεμελιώδης και σπουδαιότατη
να επιλέγεται πάντα η λέξη ή φράση που αποδίδει με μεγαλύτερη σημασιολογική ακρίβεια αυτό που θέλουμε να πούμε. Θα έλεγα και με μεγαλύτερη πραγματολογική ακρίβεια, δηλαδή να αποδίδει το ύφος αυτού που θέλουμε να πούμε. Άρα εκ πρώτης όψεως τι καλύτερο αλήθεια από μια ακόμα διάκριση / διαφοροποίηση στη σημασία των «κατ΄αρχήν» και «κατ΄ αρχάς». Το "κατ’ αρχήν" σημαίνει «κατά κύριο λόγο ή στα βασικά σημεία» (
κατ’ αρχήν συμφωνούμε, αλλά…), ενώ το "κατ΄ αρχάς" σημαίνει «πρώτα απ’ όλα».
Όταν όμως η λεπτή αυτή διάκριση γίνεται κανόνας και παρουσιάζεται ως κανόνας, άρα έχει και χαρακτήρα κανονιστικό και μπαίνει στη λογική του "σωστό-λάθος", τα πράγματα αλλάζουν. Είναι χρέος του μελετητή να αρχίσει να αναρωτιέται: α) γιατί υπάρχει η τάση για επικράτηση του ενός τύπου έναντι του άλλου, β) μήπως είναι τεχνητή και όχι πραγματική τελικά η διάκριση, γ) μήπως δεν αξίζει τον κόπο να γίνεται τόσος θόρυβος για κάτι που η γλωσσική χρήση θα το διευθετήσει μόνη της κατά τον καλύτερο τρόπο;
Ας αφήσουμε κατά μέρος το «κατ’ αρχάς», γιατί όλοι συμφωνούν στο τι σημαίνει και κανείς δεν το συγχέει με κάτι. Το πρόβλημα είναι το «κατ’ αρχήν» (ή καταρχήν). Η τρέχουσα χρήση της γλώσσας, ενώ διατηρεί σε ορισμένα είδη κειμένων τη σημασία «στα βασικά σημεία», ωστόσο σε πιο καθημερινό λόγο δεν κάνει σχεδόν καμία διάκριση με το «κατ’ αρχάς».
Αυτό μπορείτε να το διαπιστώσετε από το συνημμένο αρχείο που είναι η εύρεση 2000 παραδειγμάτων (μέχρι τόσα επιτρέπονται) από το
Ινστιτούτο Επεξεργασίας Λόγου. Εκεί φαίνεται ότι περίπου οι μισές (
χρήσεις του «κατ’ αρχήν» είναι ως συνώνυμου του «κατ’ αρχάς» (συχωρἐστε με, δεν πρόλαβα να δω πάνω από 500, αναγωγή έκανα ελπίζοντας ότι είναι έτσι). Σημειωτέον δε ότι όλα τα κείμενα του ΙΕΛ είναι από τον γραπτό λόγο και στη συντριπτική πλειοψηφία τους από τον τύπο και τη λογοτεχνία – αν είχαμε δηλαδή και προφορικό corpus είναι σίγουρο ότι το "κατ’ αρχήν" ελάχιστα θα είχε τη σημασία «στα βασικά σημεία / επι της αρχής».
Θέλω να περιγράψω κάπως αλλιώς το πρόβλημα, για να μπορέσουμε να το εξηγήσουμε. Το πρόβλημα είναι ότι το «κατ’ αρχήν» υποκαθιστά σταδιακά το «κατ’ αρχάς» στις δικές του σημασίες, του παίρνει όλο τον ζωτικό χώρο. Δεν είναι πολύ δύσκολο να το αντιληφθεί κανείς το γιατί: το «κατ’ αρχάς» είναι φωνητικά δυσχερές και κυρίως μορφολογικά αδιαφανές για τον ομιλητή, με άλλα λόγια φαίνεται αρκετά πιο «αρχαίο» από το «κατ’ αρχήν», γι’ αυτό τον ξενίζει. Τι πιο φυσικό λοιπόν: ο ομιλητής έχοντας διαθέσιμο τον παράλληλο τύπο "κατ΄ αρχήν" να προτιμήσει αυτόν. Επιτρέψτε μου λοιπόν μια πρόβλεψη: είναι τόσο ισχυρή η δυναμική αυτή της «εξομάλυνσης» που όσο κι αν αντιστεκόμαστε (καθαρολόγοι και μη), σε λίγο καιρό μόνο οι πολύ μορφωμένοι θα λένε «κατ’ αρχάς» και πάλι (ίσως) θα φαίνονται γραφικοί. (Δεν διατυπώνω πρόταση επιθυμίας, αλλά κρίσεως...)
Τι κάνει τώρα μπροστά σε αυτό ο μελετητής λεξικογράφος (ή ο, τι άλλο είναι τέλος πάντων); Έχει ένα πολύ μεγάλο δίλημμα πάντα στις περιπτώσεις αυτές (το οποίο είναι και θεωρητικό ερώτημα μέγα σε σχέση με τον ρόλο του): αν θα πρέπει απλώς να
καταγράψει τη γλωσσική πραγματικότητα ή να προσπαθήσει να τη
ρυθμίσει σύμφωνα με αντιλήψεις περί ορθότητας. Τα δύο κύρια λεξικογραφικά έργα της νέας ελληνικής έχουν ακολουθήσει νομίζω επιστημονικά σωστή στάση.
Το
λεξικό του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη εντελώς περιγραφικά λέει:
κατ΄ αρχήν, καταρχήν: α. όσον αφορά την ουσία, τη βασική αρχή ενός πράγματος, ως προς το κύριο και βασικό μέρος. β. αντί του κατ΄ αρχάς.
Το λεξικό
Μπαμπινιώτη (Γ έκδοση) προκρίνει μια χρήση, αλλά πολύ έμμεσα και διακριτικά, καθώς δεν μιλάει για λάθος, αλλά για
καταχρηστική χρήση:
(γ) κατ’ αρχήν / καταρχήν (i) στα βασικά σημεία, στη γενική φιλοσοφία (που διέπει ένα κείμενο): η ~ ψήφιση τού νομοσχεδίου || συμφωνώ ~, έχω όμως επιφυλάξεις για ορισμένα σημεία (ii) (καταχρ.) πρώτα-πρώτα, αρχικά
Προσθέτει δηλαδή το
(καταχρ.), που σημαίνει ότι η χρήση αυτή είναι καταχρηστική (τον ίδιο χαρακτηρισμό «καταχρηστικά» έχει και στο σχόλιο που ακολουθεί)
Το πρόβλημα είναι όμως ότι εδώ δεν τεκμηριώνεται ισχυρά κάποια
ορθότητα ή το αντίθετο.
Α)
πρώτο πρόβλημα: τίποτα στη
δομή των δύο φράσεων δεν υπαγορεύει εγγενώς τη μία ή την άλλη ερμηνεία. Είναι και οι δύο εμπρόθετοι προσδιορισμοί με
κατά και
αιτιατική. Θα μπορούσαν να δηλώνουν πολλά πράγματα, κυρίως όμως τον χρόνο και τον τόπο. Ό, τι και να σημαίνει λοιπόν το «κατ’ αρχήν» είναι προϊόν σύμβασης: συμφωνήσαμε απλά ότι αυτό θα σημαίνει.
Β)
δεύτερο πρόβλημα: και οι δύο φράσεις είναι κληρονομημένες από τη λόγια παράδοση. Αυτό σημαίνει ότι δε μας αρκεί να πάμε στο πιο λόγιο δηλαδή στο πιο πίσω, για να βρούμε το πιο σωστό. Το "κατ’ αρχήν" μπορεί να προτιμάται γιατί
μοιάζει λιγότερο λόγιο, δεν είναι λιγότερο λόγιο.
Γ)
τρίτο πρόβλημα: η επίκληση της κειμενικής παράδοσης (που θα είχε π.χ. νόημα στην ορθογραφία) και η μελέτη των παλαιών κειμένων δεν οδηγεί σε καμία άκρη, γιατί πολύ απλά στην αρχαιότητα και το Βυζάντιο οι φράσεις είχαν «σχεδόν» άλλη σημασία. Αν μελετήσετε τη χρήση τους σε αρχαία κείμενα (δεν το έκανα εξαντλητικά ομολογώ παρά μόνο δειγματοληπτικά, οποτε δέχομαι και αντίλογο) δεν θα διαπιστώσετε τη σημασία "στα βασικά σημεία", ούτε τόσο τη σημασία «εν πρώτοις», αλλά
κυρίως τη χρονική / τοπική σημασία "στην αρχή, αρχικά" (λέω και τοπική, γιατί ο χρόνος με μια διαγλωσσικά καθιερωμένη μεταφορά ορίζεται και τοπικά, πβ. χρήσεις όπως "είπαμε παραπάνω", "θα δούμε παρακάτω" κλπ).
Παραθέτω ενδεικτικά τα δύο χωρία ενός όχι τυχαίου, του Αριστοτέλη, που περιέχουν το "κατ’ αρχήν" (κι έχουν, όπως καταλαβαίνω, χρονική σημασία):
(Μηχανικά, 850a.30-32) ὥσπερ ἐλέχθη καὶ κατ’ ἀρχήν
(Πολιτικά 1293b.27) παρεκβάσεις ἁσπερ ἐν τοῖς κατ’ ἀρχήν εἴπομεν
Στην υμνολογία παραδόξως το "κατ' αρχήν" δεν απαντά καθόλου (κι εδώ μπορεί να υπάρχει αντίλογος), ενώ το "κατ' αρχάς" έχει καθαρά χρονική σημασία, σημαίνει "στην αρχή" - και μάλιστα "στην αρχή της δημιουργίας".
Ο π. Μάξιμος έκανε την αρχή, μπορώ να προσθέσω ορισμένα ακόμα (συχωρέστε μου το μονοτονικό):
- Ο στερεώσας κατ' αρχάς, τούς ουρανούς εν συνέσει,
- Σύ κατ' αρχάς, Κύριε, τήν γήν εθεμελίωσας, καί έργα τών χειρών σού εισιν οι ουρανοί,
- Θεός εν φάτνη ανακλίνεται, ο στερεώσας τούς ούρανούς πάλαι κατ' αρχάς.
- Ο διαπλάσας, κατ' άρχάς εκ χοός με τόν άνθρωπον
- Ο χερσίν αχράντοις εκ χοός, θεουργικώς κατ αρχάς διαπλάσας με,
- Ο κατ' αρχάς τούς ουρανούς, παντοδυνάμω σου Λόγω, στερεώσας, Κύριε Σωτήρ,
(Δεν αποκλείω το ενδεχόμενο, γιατί δεν έχω ψάξει αναλυτικά, το "κατ’ αρχήν" να έχει και χρήσεις σε νομικά / διοικητικά κείμενα με τη σημασία «επι της αρχής». Ήδη στον Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο απαντά μια φορά, όπως είδα, Περί γνωμῶν, 387.5:
ὁ Γράκχος εἰσέφερε ψήφισμα περὶ τῆς κατ’ ἀρχὴν ἀφαιρέσεως αὐτοῦ (Στον Ιουστινιανό δεν τη βρήκα, αλλά αυτό ούτε αναιρεί ούτε τεκμηριώνει κάτι).
Το ερώτημα που τίθεται είναι γιατί μετά από αυτά θεωρούμε ότι το
κατ’ αρχήν πρέπει να σημαίνει «στα βασικά σημεία / επι της αρχής». Λοιπόν θα έχετε δει ότι αναφέρεται σε λεξικά και σε πηγές στο διαδίκτυο ότι αποτελεί μεταφραστικό δάνειο από το λατινικό
in principio ή το αγγλικό
in principle, άρα δημιουργήθηκε ως
ορολογία από τους νεοέλληνες λογίους. Η αίσθησή μου (που μακάρι να τη διαψεύσετε, άλλωστε δεν έχω κάνει εμβριθή μελέτη) είναι ότι πρόκειται για χρήση που επεβλήθη άνωθεν, από τη χρήση της λέξης σε νομικά / διοικητικά κείμενα (Για τον λόγο αυτό δεν είναι σωστή η μέθοδος «αντίκρουσης γλωσσικού μύθου» που υιοθετεί ένας
καλός φίλος στο facebook επιστρατεύοντας αρχαία «αντιπαραδείγματα» χρονικής χρήσης του " κατ’ αρχήν" : για τον απλό λόγο ότι
δεν αναιρείς έναν γλωσσικό «μύθο» <sic> της νεότερης εποχής με αναγωγή σε δεδομένα της αρχαίας).
Πρόκειται για ορολογία λοιπόν. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα που έρχεται στο νου όλων μας είναι η αντιδιαστολή ανάμεσα σε «κατ' αρχήν» και «κατ΄ άρθρον» ψήφιση ενός νομοσχεδίου. Είναι φράση που προέρχεται από τον χώρο της πολιτικής και της διοίκησης και, σημειωτέον, η γλώσσα του χώρου αυτού, τουλάχιστον στο κομμάτι της που διοχετεύεται στην κοινή ακοή και χρήση μέσ' από τη δημοσιογραφία, είναι
πολύ ισχυρός μηχανισμός δημιουργίας γλωσσικών προτύπων. Ποιο είναι το χαρακτηριστικό της ορολογίας; Πρέπει να σημαίνει μόνο
ένα πράγμα και μόνο με τη
συγκεκριμένη μορφή.
Νομίζω όμως ότι στην περίπτωσή μας η αυστηρότητα αυτή (που στην διοίκηση και την πολιτική είναι αναγκαία και επιβεβλημένη) εφαρμόζεται (από όσους την κατέχουν) χωρίς διάκριση και στην κοινή χρήση της φράσης. Οσφραίνομαι δηλαδή μια ρυθμιστική στάση που δεν είναι διόλου αναγκαία και αντιστρατεύεται τη γλωσσική δυναμική που περιέγραψα στην αρχή.
Το προσωπικό μου συμπέρασμα, πάντα ανοιχτό σε κριτική, είναι ότι η χρήση του "κατ’ αρχήν" με χρονική-απαριθμητική σημασία (αυτή που ανήκει δηλαδή κανονικά στο "κατ’ αρχάς") είναι μια φυσική τάση εξομάλυνσης μιας ούτως ή άλλως συμβατικής διάκρισης με λόγια προέλευση και, ως εκ τούτου, δεν μπορεί να θεωρηθεί λάθος. Υπάρχει, ξανατονίζω, ένα ισχυρότατο επιχείρημα για να χρησιμοποιείται με διαφορά στη σημασία από το "κατ' αρχάς" (ΑΠΟ ΟΣΟΥΣ ΤΟ ΘΕΛΟΥΝ) , αυτό που είπα στην αρχή: η ανάγκη για ακριβέστερη πάντα διατύπωση. Αυτό όμως το όντως θαυμάσιο κριτήριο δεν πρέπει να ισοπεδώνει τη γλωσσική αίσθηση και η σύγχρονη γλωσσική αίσθηση, ολοένα και πιο δυναμική (εννοώ αυτή του μέσου ομιλητή, κι όχι του φιλολόγου, του γλωσσολάτρη ή του ειδικού) αποτυπώνεται καθαρά στο συνημμένο: προκειμένου για θέματα «επι της αρχής» κάνει τη διάκριση «κατ’ αρχήν» / «κατ’ αρχάς», προκειμένου για απαρίθμηση στοιχείων δεν την κάνει.
Θα ήταν ωραίο να γίνεται η διάκριση, και προσωπικά την ακολουθώ, αλλά η επιμονή μας να γίνεται τη στιγμή που η τάση είναι να απαλειφθεί μπορεί να αποβεί πηγή παρανοήσεων και κυρίως (αυτό είναι που με πονάει προσωπικά) πηγή αυτού που με απαράμιλλη ευστοχία περιγράφει ο Andre Martinet ως "ιερή αγανάκτηση του καθαρολόγου και άγρια χαρά του εικονοκλάστη".
Συμπερασματικά, θα έλεγα στον αξιότιμο κ. Κερμελίδη, που με την ευκαιρία τον ευχαριστώ θερμότατα για τόσα που μας προσφέρει αφειδώς:
Αν πρόκειται να γράψετε ένα φροντισμένο κείμενο, καλύτερα να κάνετε τη διάκριση "κατ' αρχήν" - "κατ' αρχάς", αφενός για μεγαλύτερη ακρίβεια στη δική σας έκφραση (που πιστέψτε με, δεν υπάρχει ωραιότερο πράγμα απ’ αυτό), αφετέρου για να μην πέσετε «εις χείρας» κάποιου ανθρώπου από αυτούς που περιγράφει ο κ. Martinet...
Αν όμως το ακούσετε ο ίδιος να χρησιμοποιείται ή το δείτε κάπου γραμμένο, μη σας περάσει (κι εσάς) από το νου ότι είναι λάθος και πρέπει να το διορθώσετε. "Ἐᾶτε αὐτό χαίρειν".
