Στὸ εἶδος τοῦ ἀργοῦ Στιχηραρικοῦ μέλους ὑπάγεται καὶ τὸ περίφημο μέλος «ΤΗΝ ΓΑΡ ΣΗΝ ΜΗΤΡΑ» σὲ ἦχο πρῶτο τετράφωνο, ποὺ ψάλλεται στὴ Λειτουργία τοῦ Μεγάλου Βασιλείου. Περιλαμβάνεται μεταξὺ τῶν μελῶν τῆς κλασικῆς Βυζ. μουσικῆς μὲ τὸν χαρακτηρισμὸ «μέλος ἀρχαῖον» ποὺ διασώθηκε ἀπ' τὸν Ἰωάννη Κλαδᾶ καὶ κατόπιν ἀπ' τὸν Ἰωάννη Τραπεζούντιο. Τὸ μάθημα εἶναι κατ' ἀρχὴν χορωδιακὸ κι' ἔχει ἀνἀγκη ἐπενδύσεως κινουμένων ἰσοκρατημάτων. Ἂς ἐπιχειρήσωμε μιὰ μορφολογικὴ ἀνάλυση καὶ ἐφαρμογὴ τοῦ συστήματος τῶν κινουμένων ἰσοκρατημάτων. Παρακαλῶ γιὰ νὰ μὲ παρακολουθήσετε ἀνοίξετε ἕνα μουσικὸ κείμενο. Τὸ μέλος ἀρχίζει μὲ τὴν λέξη «Τὴν γὰρ» ἐπὶ τοῦ ΚΕ ποὺ μᾶς δείχνει τὴν διάθεση τοῦ μουσουργοῦ νὰ χρησιμοποιήση εὐθὺς ἀμέσως τὴν κορυφὴ τοῦ πενταχόρδου Πα – ΚΕ. Τὸ ἰσοκράτημα σύμφωνα μὲ ὅλα τὰ μέχρι σήμερα λεχθέντα βρίσκεται στὸν Πα. Ἀλλὰ τὸν μέλος εὐθὺς ἀμέσως κινούμενο στὴν ἕκτη βαθμίδα ἀπαιτεῖ τὴν συνήχηση ἰσοκρατήματος στὸν Πα καὶ ΔΙ ὑπογραμμίζοντας ἰδιαιτέρως τὸν ΔΙ ὅταν τὸ μέλος βρίσκεται στὸν ἄνω ΝΗ καὶ ὅλα αὐτὰ μέχρι τὴ συλλαβὴ τρα κορυφὴ τοῦ τετραχόρδου Πα – ΔΙ ὁπότε τὸ μέλος στηρίζεται σὲ μόνο τὸ ἰσοκράτημα ΠΑ. Ἡ μελωδικὴ κίνηση μὲ τὴν λέξη θρόνον ἐπαναφέρει τὸ διπλὸ ἰσοκράτημα Πα – ΔΙ ἔως τὴν συλλαβὴ νο ποὺ εἶναι ἡ ἀπαρχὴ μιᾶς πτωτικῆς κατάληξης σὲ ἦχο λέγετο. Τὸ νο ἐκλαμβάνεται ὡς διάστημα τρίτης καὶ τὸ ἰσοκάτημα κινεῖται στὸν Βου.
Δὲν μᾶς παραξενεύει ἐδῶ ἡ διαβατικὴ παρέμβαση τοῦ λεγέτου γιατὶ γνωρίζομε τὴν ἐκλεκτικὴ συγγένεια τοῦ τετάρτου ἤχου τοῦ λεγέτου μὲ τὸν πρῶτο ἦχο καὶ κυρίως μὲ τὶς γνωστὲς ἐντελεὶς καταλήξεις στὸν Πα. Τὸ μέλος συνεχίζεται σὲ τέταρτο ἦχο (Ἅγια) καὶ τὸ ἰσοκράτημα στὸν ΔΙ στηρίζει μιὰ ἀνάπτυξη τοῦ «Εποι» καὶ μὲ τὴν ἐπανάληψιν τῆς λέξης «θρόνον ἐποίησε» ἐπανερχόμεθα στὸν πρῶτο ἦχο. Μεσολαβεῖ μιὰ ἀνάπτυξη σὲ πλάγιο τοῦ τετάρτου ποὺ διαφαίνεται μὲ τὶς δύο καταλήξεις του στὸ ΝΗ καὶ τὸ ἰσοκράτημα ἀπ' τὸν ΝΗ κινεῖται στὸν Πα μὲ τὴ λέξη «και». Τὸ μέλος βαδίζει ὁμαλὰ σὲ πρῶτο ἦχο τετράφωνο μὲ διαβατικὲς ἐξαιρέσεις μελωδικῆς ἀνάπτυξης στὸ δεύτερο πεντάχορδο ΔΙ ΚΕ ΖΩ ΝΗ ὁπότε χρησιμοποιεῖται διαβατικὰ διπλὸ ἰσοκράτημα Πα καὶ Δι στὴ λέξη «τὴν σὴν γαστέρα» Τὸ μέλος γιὰ νὰ φανῆ συνεπὲς στὴ μορφὴ τῆς τετραφώνου κλίμακος τοῦ πρῶτου ἤχου ποὺ τὴν ἐπέλεξε στὴν βάση κινήσεώς του, ἀναπτύσσεται μὲ τὴν λέξη πλατυτέρα στὸ δεύτερο τετράχορδο Κε – Πα. Ἡ ἀνάπτυξη καταλήγει σὲ ἀντιφωνία καὶ στὴν κορωνίδα τῆς κλίμακος τὸν ἄνω Πα. Ἐδῶ ἰσοκρατεῖται τὸ βάσιμο Πα, ἀλλὰ συνηχεῖ καὶ τὸ βάσιμο τοῦ δευτέρου τετραχόρδου ὁ φθόγγος ΚΕ.
Ὄχι ὅμως για πολύ. Γιατὶ εὐθὺς ἀμέσως τὸ μέλος ἀρχίζει ἀπ' τὸν ἄνω ΝΗ μιὰ κατάβαση σὲ ἦχο τέταρτο Ἅγια ποὺ ἀναγκάζει τὸ ἰσοκράτημα νὰ μετακινηθῆ ἀπ' τὸν ΚΕ στὸν ΔΙ. Ἔτσι ἐδῶ ἔχομε μία ἀντικατάσταση τῆς διὰ τεσσάρων, τελείας συμφωνίας ΚΕ – Πα ἀπὸ τὴν ὅμοιά της σὲ διαφορετικὴ βάση ΔΙ – ΝΗ. Καὶ στὶς δύο περιπτώσεις τὸ βάσιμο παραμένει στὸν Πα. Στὴ πρώτη περίπτωση ἔχομε μιὰ διὰ πέντε τελεία συμφωνία Πα – ΚΕ καὶ μία διαπασῶν τελεία συμφωνία Πα – Πα' καὶ στὴ δεύτερη περίπτωση ἔχομε μιὰ διὰ τεσσάρων τελεία συμφωνία Πα – ΔΙ καὶ διαβατικὰ ὅταν τὸ μέλος ἐπιμένει στὸ Ζω ἔχομε μία διὰ ἕξ τελεία συμφωνία Πα – Ζω ποὺ συνηχοῦν ἁρμονικὰ χωρίς νὰ ἀλλοιώνεται ἡ ἰδιότυπη μελωδικὴ δομὴ τοῦ Βυζαντινοῦ μέλους.
Στὶς δύο συλλαβὲς «ουρα» πάλι ἐπαναλαμβάνεται τὸ μελωδικὸ σχῆμα τοῦ λεγέτου μὲ ἰσοκράτημα στὸν Βου. Ἐπεκτείνεται ἡ μελωδία σὲ ἅγια μὲ τὴν λέξη «ουρανω» μὲ ἰσοκράτημα στὸν ΔΙ μέχρι τὴ μαρτυρία τοῦ ΔΙ καὶ ἀφοῦ ἐγγίσει διαβατικὰ μὲ ὕφεση βέβαια, τὸν Ζω, κάνει μιὰ πτωτικὴ κατάβαση στὸν Πα ἀπ' τὶς συνηθισμένες στὰ ἀργὰ Στιχηραρικὰ μέλη τοῦ πρώτου ἤχου. Ἡ ἀρχὴ τῆς λέξης «ἀπειργάσατο» μᾶς παραπλανᾶ.
Ἀρχίζει βέβαια ΔΙ ΚΕ ΚΕ καὶ νομίζομε ὅτι θὰ συνεχίση στὸ γενικὸ πλᾶνο τοῦ τετραφώνου πρώτου ἤχου. Ἐμεῖς ἰσοκρατοῦμε στὸν ΠΑ. Ἀλλὰ ὁ ποιητὴς ἀρέσκεται στὴ ποικιλία τῶν μελωδικῶν γραμμῶν ἢ μάλλον ἀκολουθεῖ τὴν παράδοση τῶν καθιερωμένων «δεινῶν θέσεων» κατὰ τὸν Μανουὴλ Χρυσάφη τὸν Νέον. Αὐτὲς οἱ θέσεις ἐπαναλαμβάνονται διὰ μέσου τῶν αἰώνων καὶ τὶς ἐκτελοῦσαι μὲ τὴ βοήθεια τῆς χειρονομίας. Ἐδῶ σταματᾶ τὸ ἰσοκράτημα Πα.
Τὸ μέλος ἀρχίζει ἀπ' τὸν Ζω ὕφεση μιὰ ἐπεξεργασία σὲ τέταρτο ἦχο ἅγια τῆς λέξης «ἀπειργάσατο» ποὺ στηρίζεται σὲ ἰσοκράτημα ἐπὶ τοῦ ΔΙ, γιὰ νὰ καταλήξη σὲ λέγετο μὲ ἴδιο στὸν Βου. Ἀλλὰ ὁ λέγετος ἔχει συγγένεια πρώτου βαθμοῦ μὲ τὸν τέταρτο Ἅγια ἀπ' τὰ σπλάχνα τοῦ ὁποίου προήλθε. Τὸ μέλος ἐπανέρχεται στὸν τέταρτο Ἅγια στὴ λέξη «ὲπὶ σοὶ χαίρει» καὶ στηρίζεται σὲ ἰσοκράτημα ἐπὶ τοῦ ΔΙ. Ἡ κίνηση τριῶν φθόγγων ΔΙ ΚΕ ΓΑ μὲ τὸν ΒΟΥ δίεση καὶ τὸν Ζω ὕφεση μᾶς μεταφέρουν στὸ ἐναρμόνιο τοῦ Γένους τρίτου ἤχου μεταβατικὰ καὶ γιὰ νὰ ὑπογραμμίσωμε τὴ μελωδικη κίνηση τοῦ τρίτου ἤχου ἀπὸ τὴ συλλαβὴ καὶ τὸ ἰσοκράτημα κινεῖται ἀπ' τὸν ΔΙ στὸν ΓΑ. Τοῦτο βἐβαια διαβατικὰ γιατὶ σὲ λίγο τὸ μέλος θὰ καταλήξη πάλι σὲ λέγετο μὲ ἰσοκράτημα στὸν ΒΟΥ. Στὴ λέξη «κεχαριτωμένη» συνεχίζεται ὁ λέγετος μὲ ἰσοκράτημα στὸν ΒΟΥ. Ἐδῶ θαυμάζει κανένας τὴν κλιμακωτὴ πτωτικὴ κατάληξη τοῦ τετάρου ἤχου τοῦ λεγέτου πρὸς τὴν βάση ΠΑ. Ἡ ἀπαρχὴ γίνεται μὲ τὸν φθόγγο ΓΑ μὲ τὶς δύο ἀπλές. Τὸ ἰσοκράτημα ἀμέσως μετακινεῖται ἀπ' τὸν Βου στὸν Πα. Τὸ μέλος μὲ τὴν πρώτη μουσικὴ φράση καταλήγει στὸν Πα καὶ μὲ τὴν δεύτερη συνεχόμενη καταλήγει στὸν Ζω. Ἡ λέξη «πᾶσα» ἀναπτύσσεται στὸ πρῶτο τετράχορδο τοῦ πρῶτου ἤχου μὲ ἰσοκράτημα στὸν Πα, ἀλλὰ ἕνα εὔρημα τοῦ μουσουργοῦ ἔρχεται νὰ μᾶς καταπλήξη. Δὲν ξέχασε ὅτι τὸ μέλος ἀνήκει στὸν πρῶτο ἦχο τὸν τετράφωνο καὶ σ' αὐτὸν θὰ πρέπει νὰ καταλήξη ἔπειτα ἀπὸ μιὰ ἔντεχνη περιπλάνηση σὲ γειτονικὰ μονοπάτια. Καὶ τὶ κάνει; Χρησιμοποιεῖ τὴ γνωστὴ γραμμὴ τοῦ πρώτου ἤχου ὄχι στὴ φυσική της θέση ποὺ καταλήγει συνήθως στὸν Πα ἀλλὰ ὀδηγεῖ τὸ μέλος «εἰς βυθόν» δηλαδὴ στὸν κάτω Κε ἀντίφωνον τοῦ ἄνω Κε ποὺ εὐθὺς ἐξ' ἀρχῆς εἶχε ὑπογραμμισθῆ ἰδιαιτέρως ὡς θεμελιώδης καὶ δεσπόζων φθόγγος τοῦ μαθήματος. Ἡ ἐπιδίωξη αὐτὴ τοῦ μουσουργοῦ ἐξηγεῖται ἀπὸ τὴ μετέπειτα πορεία τοῦ μέλους. Διότι τὸ μέλος ἀποσκοπεῖ διὰ τὴν βαθμιδὼν ΚΕ – ΝΗ – ΒΟΥ – ΔΙ νὰ ἀνέλθη στὸν ΚΕ. Κατὰ τὴν άνάβαση χρησιμοποιεῖται ὁ ΝΗ σὰν βασικὴ βαθμίδα, δίδει τὴν ἐντύπωση ὅτι εἶναι πλάγιος τοῦ τετάρτου γι' αὐτὸ τὸ ἰσοκράτημα μετακινεῖται στὸν ΝΗ, ἀλλὰ προσωρινὰ γιατὶ σὲ λίγο τὸ μέλος ἐπαναπαύεται ἐπὶ τοῦ ΚΕ καὶ μὲ περιορισμένη ἀνάπτυξη τῆς λέξης «Δόξα σοι» καταλήγει στὴ βάση τοῦ πρώτου ἤχου Πα. Αὐτὴ ἡ μορφολογικὴ ἀνάλυση ἢ ἀνατομία θά' λεγα τοῦ Βυζαντινοῦ μέλους μᾶς ἀποκαλύπτει πολλὰ μυστικὰ κι' ἔτσι εἴμαστε σὲ θέση νὰ ἐκτιμήσωμε τὴν ἀξία καὶ τὴν ὀμορφιὰ τῆς ἔντεχνης κλασικῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς.