Πότε άρχισε να χρησιμοποιείται ο όρος Πρωτοψάλτης όπως τον ξέρουμε σήμερα;

Dimitri

Δημήτρης Κουμπαρούλης, Administrator
Staff member
Η παλαιότερη μαρτυρία που έχω δεί είναι σε έντυπο του 18ου αι. που λέει

"παρά του μουσικωτάτου εν Ιερομονάχοις Κυρ Χρυσάνθου Πρωτοψάλτου της Κύπρου, και εκ Κύπρου. Ενετίησιν: Παρά Αντωνίω τω Βόρτολι, αψξθ'(1769)"

Το κείμενο είναι από την ψηφιακή βιβλιοθήκη Ανέμη:

http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/2/4/2/metadata-155-0000009.tkl

Υπάρχουν παλαιότερες αναφορές; Σχετικά με τον τίτλο "Λαμπαδάριος";

ευχαριστώ,
Δημήτρης
 

V_Zacharis

Παλαιό Μέλος
Πριν ακόμα από τον Χρυσάφη τον Νέο, είναι ο Δημήτριος Νταμίας Πρωτοψάλτης Χανδάκου (ακμή 1620-60) και ακόμα πιο πριν ο Ευστάθιος Μοναχός Πρωτοψάλτης της Μονής Πούτνας (με ένα αυτόγραφο κώδικα του 1511.)

Γενικά πριν τον όρο πρωτοψάλτης, χρησιμοποιούνταν ο όρος δομέστιχος για τον διευθυντή του δεξιού χορού. Μια ανακοίνωση είχε κάνει η δρ.Σ.Κρητικού σχετικά με αυτό στο Β' διεθνές συνέδριο. Συν Θεώ σύντομα θα μπορέσετε να την ακούσετε.

Θυμάμαι μια φορά, τον καιρό που ήμουν δομέστιχος, είχα πει στον πρωτοψάλτη πως σύμφωνα με την παλαιά ορολογία έπρεπε εγώ να διευθύνω τον χορό:eek:, κι ακόμα με κυνηγάει!:D
 

Hristakis

Παμπάλαιο φθορικό μέλος
Ο όρος "πρωτοψάλτης" δεν υπήρχε από πολύ παλιά?π.χ.για τον Γλυκύ και για τον Κορώνη?Μέχρι και πριν διαβάσω αυτό το μήνυμα το θεωρούσα αυτονόητο....έχω την υποψία πως σηναντάται σίγουρα στον ΕΒΕ 2458...θα το κοιτάξω...
 

V_Zacharis

Παλαιό Μέλος
Φυσικά και υπήρχε αλλά σήμαινε άλλο πράγμα από αυτό που εννοούμε εμείς σήμερα. Αν θυμάμαι καλά από την εισήγηση της δρ.Κρητικού σήμαινε τον καλοφωνάρη (δεν είμαι σίγουρος όμως-πρέπει να το ξανακούσω).

Η σωστή ερώτηση είναι πότε αλλάζουν οι έννοιες... Γιατί τώρα που το σκέφτομαι, κι αυτοί που ανέφερα κι εγώ ως παλαιότερους, μπορεί κάλλιστα να μην ήταν "πρωτοψάλτες" αλλά καλοφωνάρηδες.

Σίγουρα επι Π.Χαλάτζογλου η έννοια έχει αλλάξει και εννοεί τον διευθυντή του δεξιού χορού. Για παλαιότερα δεν το έχω κοιτάξει.
 

Dimitri

Δημήτρης Κουμπαρούλης, Administrator
Staff member
Ο όρος "πρωτοψάλτης" δεν υπήρχε από πολύ παλιά?π.χ.για τον Γλυκύ και για τον Κορώνη?Μέχρι και πριν διαβάσω αυτό το μήνυμα το θεωρούσα αυτονόητο....έχω την υποψία πως σηναντάται σίγουρα στον ΕΒΕ 2458...θα το κοιτάξω...

Ναί, σίγουρα. Αλλά όχι με τη σημερινή έννοια όπως είπε και ο Βασίλης. Ευχαριστώ όλους για τις πληροφορίες.

Δημήτρης
 

Dimitri

Δημήτρης Κουμπαρούλης, Administrator
Staff member
Δημήτρη, υπάρχει επίσης κάποιο άρθρο του Αντωνέλλη , αλλα δεν το έχω.

Το έχει κανείς; Έχει γράψει και ο Εμμ. Γιαννόπουλος σχετικά με την ιστορία των όρων αυτών. Το έχω το βιβλίο του και θα το κοιτάξω κάποια στιγμή.

Δημήτρης
 

Dimitri

Δημήτρης Κουμπαρούλης, Administrator
Staff member
Ο Μανώλης Γιαννόπουλος στο βιβλίο του "Η Ψαλτική Τέχνη: λόγος και μέλος στη λατρεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας" σελ 19 έχει ολόκληρη μελέτη με τίτλο "Οι τίτλοι - οφφίκια και τα άμφια των ιεροψαλτών". Στη σελ. 21 αποδεικνύει οτι ο όρος "Πρωτοψάλτης" χρησιμοποιούνταν από πολύ παλιά και εκτός Μεγάλης Εκκλησίας και Παλατίου και "μία από τις παλαιότερες μαρτυρίες για την ύπαρξη του όρου [...] είναι ο <<πρωτοψάλτης της Αγίας μητροπόλεως Ρόδου>> Ιωάννης ο Κασσιανός που γράφει στα 1223 το δίστηλο χειρόγραφο Στιχηράριο Πάτμου (Ι. Μονή Ιωάννου του Θεολόγου) 220."

Στην προηγούμενη σελίδα αναφέρεται οτι "το αξίωμα του <<πρωτοψάλτη>> υπάρχει ήδη στην μέση βυζαντινή περίοδο καθώς μαρτυρείται από πολλά έγγραφα και επιγραφές. Από την εποχή αυτή και εξής, και στους Ι', ΙΑ', ΙΒ' αιώνες, υπάχουν σαφείς αναφορές για πρόσωπα που φέρουν τον τίτλο σε διάφορες εκκλησίες εκτός της Κωνσταντινούπολης (Τραπεζούντα, Αθήνα, Χαλκιδική, Μικρά Ασία, Ρόδος κλπ. αλλά και σε πιό μακρινά μέρη όπως η Καλαβρία όπου μνημονεύεται ο πρωτοψάλτης Στέφανος Κολυμβάς). Φαίνεται οτι σταδιακά το αξίωμα εισήχθη και στην εκκλησία της Κωνσταντινούπολης με συνέπεια να δημιουργούνται ασάφειες σε σχέση με το ήδη υπάρχον οφφίκιο του δομεστίκου, οι οποίες καταγράφονται σε αναφορές της εποχής (<< ο δομέστικος των ψαλτών, ο παρά τινών λεγόμενος πρωτοψάλτης>>).
 

Γιώργος Μ.

Γιώργος Μπάτζιος
Ας μου επιτραπεί μια συμβολή. Η αρχαιότερη γραπτή μνεία της λέξης πρωτοψάλτης απαντά μάλλον τον 10ο αιώνα σε ιστορικά κειμενα σχετικά με τα οφφίκια της Μεγάλης Εκκλησίας. Αντιγράφω ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα.
Στο έργο ΤΟΥ ΣΟΦΩΤΑΤΟΥ ΚΟΥΡΟΠΑΛΑΤΟΥ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΟΦΦΙΚΙΑΛΙΩΝ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΟΦΦΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ αναφέρονται 9 πεντάδες εκκλησιαστικών οφφικίων. Η έβδομη έχει ως εξής: ὁ πρωτοψάλτης. οἱ δύο δομέστικοι͵ τοῦ πρώτου καὶ τοῦ δευτέρου χοροῦ. ὁ λαοσυνάκτης. ὁ πριμμικήριος τῶν ταβουλαρίων. ὁ ἄρχων τῶν κοντακίων.

Κι ένας ενδιαφέρων παράλληλος όρος. Στην Επιτομή Ιστοριών του Ιωάννη Ζωναρά (11ος αιώνας) αναφέρεται κάπου ο συγγραφέας σε κάποιο πρόσωπο που ήταν «χορολέκτης͵ ὃν πρωτοψάλτην καλεῖν παρέλαβεν ἡ συνήθεια».

(Για την ακριβή σημασία των λέξεων πρωτοψάλτης και χορολέκτης ας έχουν γνώμη οι ειδικοί).
Ευχαριστώ.
 

Γιώργος Μ.

Γιώργος Μπάτζιος
Αν αυτό σημαίνει ότι σας φάνηκε ενδιαφέρουσα η παραπομπή σας ευχαριστώ. Δεν είμαι ειδικός σε κάτι, αλλά έχω κάποια εποπτεία των φιλολογικών πηγών.
 

vagelis

Antonia Xristoforaki Linardaki.
Ας μου επιτραπεί μια συμβολή. Η αρχαιότερη γραπτή μνεία της λέξης πρωτοψάλτης απαντά μάλλον τον 10ο αιώνα σε ιστορικά κειμενα σχετικά με τα οφφίκια της Μεγάλης Εκκλησίας. Αντιγράφω ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα.
Στο έργο ΤΟΥ ΣΟΦΩΤΑΤΟΥ ΚΟΥΡΟΠΑΛΑΤΟΥ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΟΦΦΙΚΙΑΛΙΩΝ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΟΦΦΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ αναφέρονται 9 πεντάδες εκκλησιαστικών οφφικίων. Η έβδομη έχει ως εξής: ὁ πρωτοψάλτης. οἱ δύο δομέστικοι͵ τοῦ πρώτου καὶ τοῦ δευτέρου χοροῦ. ὁ λαοσυνάκτης. ὁ πριμμικήριος τῶν ταβουλαρίων. ὁ ἄρχων τῶν κοντακίων.

Κι ένας ενδιαφέρων παράλληλος όρος. Στην Επιτομή Ιστοριών του Ιωάννη Ζωναρά (11ος αιώνας) αναφέρεται κάπου ο συγγραφέας σε κάποιο πρόσωπο που ήταν «χορολέκτης͵ ὃν πρωτοψάλτην καλεῖν παρέλαβεν ἡ συνήθεια».

(Για την ακριβή σημασία των λέξεων πρωτοψάλτης και χορολέκτης ας έχουν γνώμη οι ειδικοί).
Ευχαριστώ.

Που ήσουν εσύ κρυμμένος τόσον καιρό?:)

Αγαπητε Γιωργο
Πολλες ευχαριστιες για τα λιγα αλλα ΠΟΛΥ ΩΡΑΙΑ που μας προσφερες . Εχει δικιο ο φιλος Hristakis (''Που ησουν εσυ κρυμμενος τοσον καιρο ;'') .
Παρακληση για συχνωτερη παρουσια σου στο φορουμ .
Φιλικα Β.Λ.
 
Last edited:

Γιώργος Μ.

Γιώργος Μπάτζιος
Ευχαριστώ ειλικρινά, κύριε Λιναρδάκη.
Πού να το φανταζόμουν ότι θα μιλούσαμε μαζί, πριν από 3 μήνες, όταν κάναμε πρόβες το δοξαστικό "Τον ήλιον κρύψαντα" που έχετε τόσο κατανυκτικά μελοποιήσει, για να το ψάλουμε τη Μεγάλη Παρασκευή...(το είχα βρει τότε ψάχνοντας απεγνωσμένα για ένα τέτοιο κείμενο, χωρίς να έχω ιδέα για την ύπαρξη του φόρουμ).

Με την ευκαιρία να συμπληρώσω (επειδή η αρχική ερώτηση περιλάμβανε και τον όρο λαμπαδάριος) ότι και όρος λαμπαδάριος απαντά στα ίδια ιστορικά κείμενα Περί των οφφικίων της Μεγάλης Εκκλησίας (10ος αιώνας). Παραθέτω πάλι ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα (απ’ όπου γίνεται φανερή και η ετυμολογία της λέξης):
Προανέρχεται γοῦν ὁ λαμπαδάριος εἰς τὸν περίπατον λαμπαδηφορῶν͵ ψάλλων ὅλον τὸ ἰδιόμελον͵ τό· "ἐξέλθετε ἔθνη͵ ἐξέλθετε καὶ λαοί͵ καὶ θεάσασθε σήμερον τὸν βασιλέα τῶν οὐρανῶν"· εἰς τύπον γὰρ Χριστοῦ τὸ εὐαγγέλιον ἔρχεται.

(Ισχύει, βέβαια, η παρατήρηση ότι είναι θέμα ειδικού η ανάλυση της ακριβούς λειτουργίας αυτών των οφφικίων, δεδομένου ότι τα εν λόγω κείμενα αναφέρονται σε μια εθιμοτυπία πολύ ευρύτερη από τη λατρευτική, αυτήν δηλαδή που γνωρίζουμε εμείς μιλώντας για πρωτοψάλτες, λαμπαδαρίους κ.λπ.).
Ευχαριστώ.

 
Last edited:

domesticus

Lupus non curat numerum ovium
Ας μου επιτραπεί μια συμβολή. Η αρχαιότερη γραπτή μνεία της λέξης πρωτοψάλτης απαντά μάλλον τον 10ο αιώνα σε ιστορικά κειμενα σχετικά με τα οφφίκια της Μεγάλης Εκκλησίας. Αντιγράφω ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα.
Στο έργο ΤΟΥ ΣΟΦΩΤΑΤΟΥ ΚΟΥΡΟΠΑΛΑΤΟΥ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΟΦΦΙΚΙΑΛΙΩΝ ΤΟΥ ΠΑΛΑΤΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΟΦΦΙΚΙΩΝ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ αναφέρονται 9 πεντάδες εκκλησιαστικών οφφικίων. Η έβδομη έχει ως εξής: ὁ πρωτοψάλτης. οἱ δύο δομέστικοι͵ τοῦ πρώτου καὶ τοῦ δευτέρου χοροῦ. ὁ λαοσυνάκτης. ὁ πριμμικήριος τῶν ταβουλαρίων. ὁ ἄρχων τῶν κοντακίων.

Κι ένας ενδιαφέρων παράλληλος όρος. Στην Επιτομή Ιστοριών του Ιωάννη Ζωναρά (11ος αιώνας) αναφέρεται κάπου ο συγγραφέας σε κάποιο πρόσωπο που ήταν «χορολέκτης͵ ὃν πρωτοψάλτην καλεῖν παρέλαβεν ἡ συνήθεια».

(Για την ακριβή σημασία των λέξεων πρωτοψάλτης και χορολέκτης ας έχουν γνώμη οι ειδικοί).
Ευχαριστώ.

Μὲ ὅλο τὸ θάρρος, τὸ κείμενο τοῦ ψευδο-Κωδινοῦ ἀνήκει στὴν ὑστεροβυζαντινὴ περίοδο, σύμφωνα μὲ τὴν πιὸ πρόσφατη ἔκδοση τοῦ κειμένου: Kodinos (pseudo), Traité des Offices, ed. J. Verpeaux, Paris 1966, σ. 242-246. Συγκεκριμένα, ἔχει χρονολογηθεῖ μεταξύ του 1347 και 1368. Ἐπισυνάπτω καὶ ὁλόκληρο τὸ κείμενο, στὴν παλαιότερη ὅμως ἔκδοση τοῦ Ι. Bekker ἀπὸ τὴ σειρὰ τῆς Βόννης (CSHB,14) τοῦ 1839.
 

Attachments

  • Codinus Curopalates.rar
    24.2 MB · Views: 39

Γιώργος Μ.

Γιώργος Μπάτζιος
Έχετε δίκιο για τη χρονολόγηση και ευχαριστούμε. Χρησιμοποίησα την ένδειξη του TLG που λέει 10ος-15ος.
Θεωρείτε λοιπόν ότι παλαιότερη μαρτυρία είναι αυτή του Ζωναρά;
 

domesticus

Lupus non curat numerum ovium
Έχετε δίκιο για τη χρονολόγηση και ευχαριστούμε. Χρησιμοποίησα την ένδειξη του TLG που λέει 10ος-15ος.
Θεωρείτε λοιπόν ότι παλαιότερη μαρτυρία είναι αυτή του Ζωναρά;[/QUOTE

Συγγνώμη γιὰ τὴν καθυστερημένη ἀπάντηση. Πρόχειρα ἐπισήμανα καὶ δύο ἀναφορὲς ποὺ τοποθετοῦνται μὲ βεβαιότητα στὸν 10ο αἰώνα. Βρίσκονται ἀνάμεσα στὶς ἐπιγραφὲς ποὺ χαράχθηκαν στοὺς κίονες τοῦ Παρθενώνα, ὅταν αὐτὸς ἦταν χριστιανικὸς ναὸς ἀφιερωμένος στὴν Παναγία τὴν Ἀθηνιώτισσα:
α) ἐκυμηθ(η) ὁ δοῦλος τοῦ θ(εο)ῦ Μ(ι)χ(α)ὴ(λ) (πρωτο)ψ(άλτης) καὶ σκευοφύλ(α)ξ. Χρονολογεῖται στὰ 893-991.
β) ἐ]τελειώθ(η) ὁ δοῦλ(ος) τοῦ θ(εο)ῦ [Φ]ίλιππος (πρωτο)ψάλτ(ης). Χρονολογεῖται τὸ 941.
Βλ. Ἀ. Κ. Ὀρλάνδος - Λ. Βρανούσης, Τὰ χαράγματα τοῦ Παρθενῶνος ἤτοι ἐπιγραφαί χαραχθεΐσαι ἐπὶ τῶν κιόνων τοῦ Παρθενῶνος κατὰ τοὺς παλαιοχριστιανικοὺς καὶ βυζαντινοὺς χρόνους, Ἀθῆναι 1973, σ. 192.1 καὶ 170.1 ἀντίστοιχα.
 

domesticus

Lupus non curat numerum ovium
Ἐπισυνάπτω ἐκ τοῦ προχείρου καὶ πάλι, ἄλλη μία ἀναφορὰ τοῦ ὅρου λαμπαδάριος ἀπὸ ἐπιγραφὴ στὴ Μίλητο μὲ χρονολόγηση τὸ 602:
ἐγένετο πᾶσα ἡ φιλοκαλία τοῦ εὐκτηρίου [το]ῦ ἀρχαγγέλου Μιχαὴλ προνοοῦντος δὲ Κυριακοῦ τοῦ ἁγιοτάτου καὶ τρὶς μακαριοτάτου οἰκουμενηκοῦ πατριάρχου καὶ Ῥομανοῦ τοῦ θεοφηλεστάτου πρεσβ(υτέρου), προκουράτορος καὶ ἐκκλησιεκδίκου τῆς μεγάλης ἐκλ[ησί]ας Κωνσταντινουπόλεως κ(αὶ) Γεοργίου τοῦ λα(μπαδαρίου) καὶ σκρινιαρίου. Κ(ύρι)ε βοήθη πᾶσιν τοῖς καλλιεργηταῖς καὶ Σωτηρίχ(ῳ) το {του} ταπινο μοναχο ἀμὴν γένοιτο
Βλ. H. Grégoire, Recueil des inscriptions grecques chrétiennes de l' Asie Mineure, Paris 1922, σ. 225a.

Καὶ ὁλίγα ἐνδιαφέροντα -μολονότι ἑκτὸς θέματος-στὴν ἀγάπη σας γα τὸν ἀναφερόμενο πατριάρχη Κυριακὸ ἀπὸ τὴν Wikipedia: Ο Κυριακός Β΄ ήταν Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως την περίοδο 595-606. Διετέλεσε πρεσβύτερος και οικονόμος του ναού της Αγίας Σοφίας και εξελέγη Πατριάρχης το 595. Επί της Πατριαρχίας του κτίστηκε ο ναός της Παναγίας Διακονίσσης στην Κωνσταντινούπολη. Επίσης, επί Πατριαρχίας του υπήρξε ανταλλαγή επιστολών με τον Πάπα Γρηγόριο Α΄ αναφορικά με τον τίτλο «Οικουμενικός», τον οποίο χρησιμοποίησε για πρώτη φορά ο προκάτοχός του Ιωάννης ο Νηστευτής. Ο Πάπας έγραψε χαρακτηριστικά σε επιστολή του: «Quisquis se universalem sacerdotem vocat, vel vocari desiderat, in elatione sua Antichristum praecurrit»[1], δηλαδή, «όποιος αποκαλεί τον εαυτό του οικουμενικό ιερέα, ή θέλει να τον αποκαλούν έτσι, είναι πρόδρομος του Αντιχρίστου». Παρά ταύτα, ο Κυριακός δεν παραιτήθηκε της χρήσης του τίτλου.Πέθανε στις 29 Οκτωβρίου του 606 και ετάφη στο ναό των Αγίων Αποστόλων. Περισσότερα, http://en.wikipedia.org/wiki/Patriarch_Cyriacus_II_of_Constantinople
 
Top