Με αφορμή πρόσφατες συζητήσεις επαναφέρω αυτό το σημαντικό θέμα στην επικαιρότητα. Ορίστε μια μικρή ομοβροντία ερωτήσεων (επαναλαμβάνοντας μάλλον κάποιες) για προβληματισμό:
Ποιό το νόημα της κριτικής στην τέχνη και ιδιαίτερα στην ψαλμωδία;
Η κριτική κατηγοριοποίησε τις τέχνες παράλληλα με την εποχη που η κάθε τάση αναπτύχθηκε, γιαυτό και σήμερα δεν υπάρχει μία ζωγραφική ή μία αγιογραφία, αλλά ανάλογα με την εποχή και το ζητούμενο κάθε καλλιτέχνη μπήκε τρόπον τινά "μία τάξη". Στην ψαλμωδία, η καλοπροαίρετη και κυρίως αντικειμενική κριτική, εμπόδισε άλλες παραδόσεις και μουσικές τάσεις να εισαχθούν σε αυτήν. Ας μην ξεχνάμε τον αγώνα του Ιάκωβου Γιακουμάκη γιαυτό. Επίσης, η σύσταση της Επιτροπής είχε σκοπό να διαφυλάξει και να προστατέψει την εκκλησιαστική αυτή τέχνη και να την κρατήσει το δυνατόν αναλλείωτη.
Ποιός είναι αρμόδιος να κρίνει την ψαλμωδία;
Η ψαλμωδία είναι πέραν των υπολοίπων ιδιοτήτων της και άκουσμα. Ένα άκουσμα, οποιοσδήποτε με ακουστικό αισθητήριο όργανο μπορεί να το κρίνει. Το ποιος είναι αρμόδιος, είναι εντελώς υποκειμενικό και έχει να κάνει με πολλούς παράγοντες. Το βέβαιο είναι, ότι από την τάση της κριτικής, κανείς ποτέ δεν ξέφυγε, ακόμη και ο Αρχηγός της πίστεώς μας Ιησούς Χριστός δεν αποτέλεσε εξαίρεση σε αυτό τον κανόνα, πόσο μάλλον κάποιοι ψάλτες, οι οποίοι πιθανόν κάποια στιγμή να ξεφεύγουν από το όριο που έχει θέσει ο καθένας ως ακροατής για μέτρο, αλλά και βάση της ζώσας παράδοσης.
Με ποιά υποκειμενικά/αντικειμενικά κριτήρια κρίνεται η ψαλμωδία;
Σε έναν άσχετο με το ψαλτολόγιο χώρο είχε γίνει μία παρόμοια κουβέντα. Για μένα το πρώτο, είναι η αίσθηση που προκαλεί ο ψάλτης στο εκκλησίασμα. Εάν προκαλεί διάθεση προσευχής και ψυχική συντριβή για τα ατοπήματα στα οποία όλοι καθημερινώς πέφτουμε, αυτό είναι (ίσως) το κυριότερο, διότι αυτός ο ψάλτης επιτελεί τον σκοπό για τον οποίο υπάρχει ψαλτική τάξη και έχουμε όλοι εμείς ένα βήμα, ώστε να εκφραζόμαστε καλλιτεχνικά προς τον Θεό. Ένα δεύτερο, είναι η διαφύλαξη της παράδοσης. Ο ψάλτης είναι κλειδωκράτωρ μίας αρχέγονης παράδοσης, την οποία δεν μπορεί να παραγγωνίζει για τον οποιοδήποτε λόγο (ο οποίος
πάντα είναι εγωϊστικού χαρακτήρα). Επακόλουθο αυτού, είναι η απαραίτητη γνώση της μουσικής της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Δεν είναι δυνατόν ένας ψάλτης να διαφυλάξει μία παράδοση μη γνωρίζοντας τους παλαιότερους συνθέτες και το έργο αυτών. Είναι τουλάχιστον απαραίτητα αυτά τα πράγματα. Φυσικά, υπάρχουν πολλά άλλα κριτίρια που διακρίνουν έναν ψάλτη, που ίσως αναφερθούν στη συνέχεια.
Θα έπρεπε να γίνεται αρνητική κριτική στους ιεροψάλτες ή απλά να "αλλάζει κανάλι" κάποιος σε ότι είναι στραβό κατά τη γνώμη του;
Η λογική του "να αλλάζει κανάλι" όποιος δεν αρέσκεται σε κάτι, έχει φέρει τα μέσα μαζικής ενημέρωσης στη σημερινή "Ποιοτική" και "Ψυχαγωγική" τους μορφή. Για μένα η ψαλτική δεν αξίζει μία τέτοια κατάντια. Οι δημιουργοί και αυτοί που έχυσαν ιδρώτα και αίμα για αυτήν δεν το αξίζουν. Δεν μας ζητάει κανείς να κάνουμε καμία υπέρβαση όπως αυτοί. Τουλάχιστον ας μνημονεύουμε το έργο τους ορθά και λιτά, έτσι όπως όλες οι εκκλησιαστικές τέχνες εκφράζονται.
Για μένα δεν υπάρχει θετική και αρνητική κριτική, υπάρχει όμως καλοπροαίρετη και κακοπροαίραετη. Η καλοπροαίρετη κριτική δεν συνεπάγεται απαραίτητα με την αποδοχή του τρόπου που εκφράζεται ο άλλος. Όποιος απαιτεί τέτοια κριτική, σε τίποτα δεν διαφέρει από έναν δικτάτορα (όσοι έζησαν στην Ελλάδα ή διάβασαν για τα "δημοψηφίσματα" της χούντας καταλαβαίνουν). Όταν λοιπόν κριτικάρεις κάποιον θέτοντάς του τους προβληματισμούς σου πάνω στον τρόπο που ψάλλει με επιχειρήματα και χωρίς διάθεση να ρίξεις απλά λάσπη στο πρόσωπό του διότι είσαι "άλλης σχολής", τότε αυτή η κριτική είναι απαραίτητη. Τι ψάλτες θα γινόμασταν, εάν ο δάσκαλός μας δεν μας έριχνε και κανένα χαστούκι ή δεν μας επέκρινε τις στιγμές που ξεπερνούσαμε τα όρια;
Κάθε αρνητική κριτική είναι κακοπροαίρετη; Αν όχι, πώς διακρίνεται η κακοπροαίρετη αρνητική κριτική από την καλοπροαίρετη;
Νομίζω ότι η διακριση φαίνεται στα παραπάνω γραφόμενα.
Πώς πρέπει να δέχεται ο ψάλτης την κριτική που του γίνεται (θετική ή αρνητική);
Αυτό έχει να κάνει με το αν είναι καλοπροαίρετη ή κακοπροαίρετη και αυτό είναι κάτι που δεν κρύβεται είτε από τα γραφόμενα, είτε από τα λεγόμενα του κριτή. Επίσης, έχει να κάνει και με το ποιες είναι οι καταβολές του δέκτη της κριτικής και εάν οι αλλαγές που του επιβάλλονται είναι εντός των ορίων του. Δεν μπορείς να περιμένεις από κάποιον που έμαθε την ψαλτική με μία Ά νοοτροπία και αυτήν υπακούει για χρόνια, να αλλάξει όσα επιχειρήματα κι αν αναδείξεις (αναφέρομαι φυσικά στην καλοπροαίρετη κριτική).
Πρέπει να αναζητάει ο ψάλτης την κριτική; Αν ναί, από ποιόν/ούς και γιατί;
Αυτό είναι ευχής έργον. Πρέπει να αναζητάει την κριτική, από ανθρώπους που σέβονται την παράδοση και το αποδεικνύουν με τα επιχειρήματά και τον τρόπο της κριτικής τους, διότι μόνο έτσι θα γίνει καλύτερος.
Διαφέρει η κριτική της ψαλτικής από την κριτική οποιασδήποτε άλλης τέχνης; Αν ναι, πώς;
Δε νομίζω ότι διαφέρει. Όλες οι τέχνες, ανάλογα με τον σκοπό που εξυπηρετούν κρίνονται με βάση τα ανάλογα κριτίρια. Για παράδειγμα, κανείς σοβαρός ψάλτης και άνθρωπος, δεν θα κρίνει έναν ψάλτη από τα αν έχει γένια ή όχι, όπως ακριβώς και δεν θα κριθεί ένας γλύπτης από τη φωνή του...
Υ.Γ. Συγγνώμη για την πολυλογία...
