«ὅν καθελόντες τὴν πίστιν ἐκράτυναν» (Κάθισμα Κυριακής των αγίων Πατέρων)

Γιώργος Μ.

Γιώργος Μπάτζιος
Έχει συζητηθεί πολλάκις το θέμα του μουσικού χωρισμού σε σχέση με το νόημα. Προσωπικά έχω υποστηρίξει τη θέση για πολύ περιορισμένη (και με συγκεκριμένα, αντικειμενικά κριτήρια) διόρθωση, που θα βάζει σε μία ζυγαριά από το ένα μέρος το πόσο σημαντική είναι η αλλοίωση του νοήματος, και από το άλλο το πόσο μεγάλη η ρυθμοτονική αλλά και βιωματική παγίωση του ψαλλομένου, βλέποντας τι από τα δύο βαραίνει περισσότερο.
Αυτά όμως αναφέρονται στη μέσω του μέλους θεραπεία (ή μη) της γραμμικότητας. (Για το πρόβλημα της γραμμικότητας δείτε και εδώ).

Υπάρχει όμως και η σπάνια περίπτωση όπου καμία μελοποιητική επίνοια δεν μπορεί να θεραπεύσει τη γραμμικότητα του κειμένου, αν δεν αλλάξει το ίδιο το κείμενο.
Ειδικά στο παράδειγμα του χθεσινού καθίσματος της εορτής των αγίων Πατέρων, με την ισχύουσα γραμμικότητα το νοηματικό αποτέλεσμα μπορεί να είναι και βλάσφημο. Παραθέτω τον ύμνο:

Τῶν Νικαέων ἡ λαμπρὰ πόλις σήμερον, ἐκ πάσης γῆς πρὸς ἑαυτὴν συνεκάλεσε, τριακοσίους δέκα καὶ ὀκτὼ Ἀρχιερεῖς,
κατὰ τοῦ λαλήσαντος, βλασφημίαν Ἀρείου, καὶ κατασμικρύναντος τῆς Τριάδος τὸν ἕνα, Υἱὸν καὶ Λόγον ὄντα τοῦ Θεοῦ,
ὃν καθελόντες τὴν Πίστιν ἐκράτυναν.

Ένας τέτοιος ύμνος ίσως γινόταν περισσότερο κατανοητός την παλαιά εποχή, κατά την οποία (πιστεύω ότι) εξαιτίας της γνώσης της γλώσσας το ρυθμοτονικό σχέδιο ήταν λιγότερο καθοριστικό από ό,τι σήμερα στον ορισμό νοηματικών ενοτήτων.
Και πάλι όμως:
α) υπάρχει μια εκζήτηση (που δεν χρειάζεται σώνει και καλά να την αθωώσουμε) της πάση θυσία εύρεσης του κατάλληλου σχήματος των συλλαβών, παρακάμπτοντας τη νοηματική φυσικότητα σε ένα πολύ λεπτό νοηματικά σημείο
β) ο λόγος που δεν θεραπεύεται η γραμμικότητα είναι ότι εδώ έχουμε αναφορά (με χρήση αναφορικής αντωνυμίας) και η αναφορά (σε περίπτωση που η συμφωνία γένους, αριθμού κ.λπ. αφήνει αμφισημία) λειτουργεί με όρους εγγύτητας. Εδώ το σχήμα είναι περίπου αυτό:
έγινε σύναξη κατά του Α, που σμίκρυνε τον Β,
τον οποίο καθαίρεσαν και την πίστη εκράτυναν.
Η πιο φυσική ερμηνεία του ακροατή είναι ότι το αναφορικό (τον οποίο) αναφέρεται στον Β.

Θα δεχόμουν τον αντίλογο ότι το καθελόντες εννοεί εξ ορισμού αφαίρεση κάποιου αξιώματος, άρα δεν μπορεί παρά να παραπέμπει στον Άρειο. Παρ’ ὀλα αυτά, δεν βλέπω γιατί δεν θα μπορούσε (μέσω θεσμικής οδού βεβαίως) να διορθωθεί το κείμενο ως εντελώς ιδιάζουσα περίπτωση (ίσως βάζοντας στη θέση του καθελόντες το προσειπόντες, ή άλλη παρόμοια μετοχή, που θα σήμαινε: «αφού τον ονόμασαν Υιό και Λόγο του Θεού, την πίστη εκράτυναν»).
 

Deacon

Παλαιό Μέλος

α) υπάρχει μια εκζήτηση (που δεν χρειάζεται σώνει και καλά να την αθωώσουμε) της πάση θυσία εύρεσης του κατάλληλου σχήματος των συλλαβών, παρακάμπτοντας τη νοηματική φυσικότητα σε ένα πολύ λεπτό νοηματικά σημείο
Ευχαριστούμε για τις πολλές αφορμές που δώσατε.

Δεν μπορούμε να "αθωώσουμε" ούτε να "καταδικάσουμε" αυτήν την εκζήτηση, κατά την γνώμη μου. Αυτό που διαπιστώνετε είναι κάτι σύνηθες για όσους ασχολούνται σοβαρά με την βυζαντινή και νεώτερη μελοποιία και την προβληματική της. Ομιλούμε για ποίηση και μουσική και αυτά τα φαινόμενα που εντοπίσατε "επιτρέπονται" ή "οικονομούνται" ("ποιητικῇ ἀδείᾳ", λέμε συχνά) κυρίως δια το εύρυθμον και μπορούμε να πούμε ότι καθιερώθηκαν παλαιόθεν και είναι συνήθη.

Σε μένα προσωπικά αυτό δείχνει και κάτι πολύ βασικό. Ο ποιητής έχει συνείδηση και σκέψη μουσικού. Και τα δύο συνήθως απουσιάζουν από νεώτερους υμνογράφους, που δυστυχώς δεν έχουν μουσική σκέψη και αυτό έχει ως συνέπεια να δυσκολευόμαστε αφάνταστα σήμερα να μελοποιήσουμε τα ιδιόμελά τους, όσοι ασχολούμαστε.

Πέρα από αυτό όμως, εγώ προσωπικά, αν και όχι φιλόλογος, δεν βλέπω κάποιο ιδιαίτερο πρόβλημα εδώ, ούτε φυσικά κάτι το βλάσφημο. Τα του Αρείου επεξηγούνται σε κάποιο βάθος με δύο συνεχόμενες περιόδους και το νόημα επιστρέφει με το "όν" στον Άρειο. Υπάρχει λοιπόν μερική γραμμικότητα, αν κατάλαβα καλά το νόημά της, όπως το ορίσατε. Συγχωρέστε με αν μπαίνω στα χωράφια σας, αλλά δεν βλέπω "πρόβλημα" εδώ με την όση εξοικείωση τυχαίνει να έχω με την γλώσσα της λατρείας.

Η πρότασή σας να αντικατασταθεί το "καθελόντες" ώστε το "όν" να αναφέρεται στον Υιόν και όχι στον Άρειο, ειλικρινά, δεν μπορώ να σκεφτώ μέσω ποιάς οδού, ακόμα και θεσμικής, θα μπορούσε να υλοποιηθεί. Δεν γίνονται αυτά τα πράγματα. Μιλάμε για μνημεία ποίησης και υμνογραφίας.

Αν μου επιτρέπετε, θα γράψω και κάτι ακόμα γενικότερα για το θέμα και όχι για τον συγκεκριμένο ύμνο. Έχετε πεί σπουδαία πράγματα για την ρυθμοτονικότητα και τον τρόπο που λειτουργεί (ίνδαλμα, νομίζω, το ονομάσατε). Θεωρώ ότι ο λόγος εισαγωγής της μουσικής στην λατρεία (εν μέσω πολλών αντιδράσεων τότε, και ας μη το ξεχνάμε) ήταν ακριβώς αυτός. Πρωτίστως επιδιώχθηκε, νομίζω, η ευκολότερη αποτύπωση/απομνημόνευση του συνόλου ποιήματος-μουσικής στα μυαλά των απλούστερων ακροατών και σε 2η ή 3η φάση η επεξεργασία του βαθύτερου νοήματος. Για την απομνημόνευση, και νομίζω θα συμφωνήσουμε όλοι σε αυτό, είναι περισσότερο πρόσφορα τα κείμενα που έχουν ευρυθμία και μέτρο, παρά τα πιό πεζά και αφηγηματικά. Υπάρχει λοιπόν και ο κίνδυνος, αλλοιώνοντας τα μέτρα των ύμνων υπέρ του νοήματος, να αγνοήσουμε και τον βασικό λόγο για τον οποίο οι ύμνοι αυτοί εισήχθησαν εξαρχής με αυτή την ποιητική δομή στην λατρεία, που είναι η ευκολία της απομνημόνευσής τους. Παράγοντας κακόρρυθμα υποκατάστατα δεν βοηθούμε δυστυχώς τους ακροατές. Αυτή είναι η άποψή μου για το θέμα γενικότερα.

Τέλος, σας ευχαριστώ για την αναφορά σας στο μήνυμα του συνδέσμου που παραθέσατε. Τώρα το είδα. Τον όρο "ακροβασία" τον χρησιμοποίησα συμβατικά σε παλαιότερες συζητήσεις. Ίσως έχει σχέση και με το φαινόμενο του διασκελισμού στην ποίηση, αν και οι γνώσεις μου δεν μου επιτρέπουν να κάνω απόλυτους συσχετισμούς. Αν μπορείτε και εδώ να πείτε κάτι, θα ήταν χρήσιμο.

Υ/Γ Αν βρείτε χρόνο, γράψτε κάτι για το σημείο της ευχής της Μεταλήψεως του Αγίου Συμεών του Νέου Θεολόγου, που λέει "χόρτος ών, και ξένον θαύμα!". Θα με ενδιέφερε να διαβάσω τις σκέψεις σας περί αυτού. Νομίζω ότι υπάρχει το φαινόμενο που ήδη αναλύσατε και σε άλλο θέμα.
 

π. Μάξιμος

Γενικός Συντονιστής

Ἀγαπητέ Γιῶργο,
Ὅλα ὅσα ἔχεις γράψει μέχρι τώρα, μηδενός ἐξαιρουμένου, εἶναι ἄκρως ἐπιτυχημένα, μέ σοφία, κρίση λεπτή καί διάκριση, γνώση καί φωτισμό. Αὐτό ὅμως μοῦ φαίνεται ἄκρως ὑπερβολικό, εἴτε ψάλλοντάς το, εἴτε διαβάζοντάς το ὡς πεζό κείμενο.
Ἡ εἰσαγωγή μέ τρόμαξε, τό τί θά ἀκολουθήσει. Οὔτε κἄν μπορεῖ νά πάει τό μυαλό μου σέ κάτι ἄλλο, ἀπ᾿ αὐτό πού σαφῶς μᾶς λέει ὁ ὕμνος, μέ φυσική ἀκολουθία στήν ἀφήγηση τοῦ γεγονότος. Τί ἄλλο μπορεῖ νά σκεφθεῖ κανείς ἀπ᾿ αὐτό πού ἑορτάζουμε, ἤτοι τήν καθαίρεση τοῦ Ἀρείου καί τῆς βλασφημίας του. Εἶναι συνεχόμενη ἡ ἀφήγηση μέ τό συνδετικό «καί» καί τό «ὅν» σαφῶς παραπέμπει στό Ἄρειο. Μιά ἄλλη μετοχή διασαλεύει τόν εἱρμό σκέψης/ἀφήγησης, διότι τό «κατὰ τοῦ λαλήσαντος βλασφημίαν Ἀρείου καὶ κατασμικρύναντος τῆς Τριάδος τὸν ἕνα Υἱὸν καὶ Λόγον ὄντα τοῦ Θεοῦ» πάει ὅλο μαζί καί δέν ὑπάρχει περίπτωση νά ἀπομονωθεῖ τό «Υἱὸν καὶ Λόγον ὄντα τοῦ Θεοῦ» καί νά συνδεθεῖ μέ τό «ὃν καθελόντες».

Εὐχαριστοῦμε καί πάλι γιά ὅσα μᾶς ἔχεις διδάξει!

Παρακαλῶ, καί προσωπικά θά τό κάνω, νά ἀποφύγουμε τά thanks, καθόσον εἶναι εὐαίσθητος, καί δέν σημαίνει τίποτε αὐτός ὀ προβληματισμός του, καί πάλι μᾶς διδάσκει διάκριση.

 

Γιώργος Μ.

Γιώργος Μπάτζιος
Ευχαριστώ και τον π. Νικόλαο και τον π. Μάξιμο για τις παρατηρήσεις.
Θεωρήστε το μια άστοχη σκέψη (γεννημένη την ώρα της ακολουθίας) και, αν υπάρχει πρόβλημα, ας διαγραφεί, για να μην γίνονται εσφαλμένες αναγνώσεις (που δεν θα το ήθελα ούτε εγώ).
 

Deacon

Παλαιό Μέλος
Ευχαριστώ και τον π. Νικόλαο και τον π. Μάξιμο για τις παρατηρήσεις.
Θεωρήστε το μια άστοχη σκέψη (γεννημένη την ώρα της ακολουθίας) και, αν υπάρχει πρόβλημα, ας διαγραφεί, για να μην γίνονται εσφαλμένες αναγνώσεις (που δεν θα το ήθελα ούτε εγώ).

Αδελφέ, μην έχεις λογισμό. Χρήσιμα πράγματα γράφεις και τα συζητούμε, ο καθένας με τις δυνάμεις του. Δηλαδή, θα ήταν καλύτερο να είχες αυτήν την σκέψη (και με το βάθος που έφτασες εν προκειμένω), και να μη την δημοσιοποιούσες; Υγεία είναι αυτό. Έτσι νομίζω, και προσωπικά θα επιθυμούσα να μη διαγραφεί το θέμα.
 
Top