Περί του "Ορθώς Ψάλλειν" του Άρχοντος Υμνωδού της ΜτΧΕ Αθανασίου Βουγιουκλή

Άρθρο στο μπλογκ byzantinmusiki.blogspot.gr
Διάβασα με προσοχή το άρθρο του κ. συναδέλφου Άρχ.Πρωτοψάλτου Αθανάσιου Βουγιουκλή και θέλω από καρδιάς να τον συγχαρώ για τις ενδιαφέρουσες και θεμελιωμένες από τη δική του οπτική γωνία και εμπειρία, πιστεύω, θέσεις του. Γι' αυτό το λόγο αυτό δε θά'θελα να περιοριστώ σε ένα απλό ευχαριστώ για το άρθρο του, αλλά να παραθέσω μερικές σκέψεις μου πάνω σ' αυτό.
Αρχικά προτείνω σε όλους τους συναδέλφους να το διαβάσουν.
Ιδιαίτερα, να προσέξουν την υπ' αριθμ. 6η παράγραφο για την Ερμηνευτική προσέγγιση των κειμένων.
Και αυτό, γιατί στις μέρες μας, θεωρώ ότι, γίνονται πολλές παρεκτοπές, όχι μόνο από τους συναδέλφους ιεροψάλτες, αλλά, δυστυχώς, και από τους ιερουργούντες κληρικούς. Εύκολα κανείς το διαπιστώνει σε αναμεταδόσεις ακολουθιών.
Το κύριο, για μένα, είναι η προσοχή μας να εντείνεται στο νόημα των κειμένων, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι τα ψαλλόμενα θα πρέπει να είναι στο έπακρο απλουστευμένα. Σε κάθε ακολουθία υπάρχουν οι στιγμές αργών μελωδιών, που δεν κουράζουν και δίνουν ποιότητα στο ψάλσιμό μας. Αυτό, όμως, διαφέρει από μια τάση, σε κάθε συλλαβή και μουσική φράση, να γίνεται επίδειξη διγόργων και τριγόργων και συναγωνισμός μελωδικών θέσεων.
Μπορεί αυτό να ικανοποιεί την ενθουσιώδη διάθεσή μας ή να ευχαριστεί και το άκουσμα των προσευχόμενων, αλλά, ακόμη και για μένα το νόημα των κειμένων χάνεται και δεν βοηθιέται η συνοχή τής προσευχής των εκκλησιαζόμενων πιστών.
Είναι από τη φύση τους, πολλά κείμενα, δυσπρόσιτα, αλλά μην τα κάνουμε, κι εμείς, περισσότερο δυσνόητα.
Θα ήθελα, θετικά, να σχολιάσω κι άλλα, αλλά, για να μην κουράζω, ολοκληρώνω, ευχαριστώντας τον εκλεκτό συνάδελφό μας κ. Βουγιουκλή.​
 

mixalis top

mixalis top
Άρθρο περί Ψαλτικής
Του Άρχοντος Υμνωδού του Οικουμενικού Πατριαρχίου Βουγιουκλή Αθανασίου

Μετα απο μια θητεια και ενασχοληση σαραντα ετων με το αναλογιο και την ψαλτικη τεχνη θα ηθελα να εκφρασω με πολλη αγαθη προαιρεση καποιες σκεψεις περι του << ορθως ψαλλειν>> εις τους ορθοδοξους ναους γενικως και κυριως για τους νεους και φερελπιδες ιεροψαλτες παντα φυσικα κατα την δικη μου αντιληψη και οπτικη των πραγματων... Σκοπος και προορισμος της ψαλτικης τεχνης οπως οι παντες γνωριζουν ειναι ΕΝΑΣ ΚΑΙ ΜΟΝΑΔΙΚΟΣ. Να επενδυσει μεσω της καταλληλης μελωδιας ολα αυτα τα θεοπνευστα εκκλησιαστικα κειμενα των μεγαλων Πατερων της εκκλησιας μας και εν συνεχεια να τα δωσει μελωδικως επενδεδυμενα στο εκκλησιασμα υποβοηθοντας κατ αυτον τον τροπο τους χριστιανους να επικοινωνησουν με το Θειον κατα την διαρκεια της Θειας Λατρειας. Αυτο το ΑΞΙΩΜΑ θα πρεπει να εχει υπ οψιν του ο ψαλλων και απο αυτο θα πρεπει να διαπνεεται καθε φορα που ανερχεται στο αναλογιο για να επιτελεσει το διακονημα του. Η ψαλτικη τεχνη ΔΕΝ προσφερεται για κανενος αλλου ειδους σκοπο παρα μονον για να συμβαλλει και να βοηθησει τον πιστο χριστιανο να ΠΡΟΣΕΥΧΗΘΕΙ. Αυτο βεβαια ακουγεται ομορφο στην θεωρια αλλα ενιοτε συναντα τρομερες δυσκολιες στην πραξη Αφηνω εξω απο αυτες τις σκεψεις το γεγονος οτι δεν υπηρξε δεν υπαρχει και απ οτι φαινεται ουτε προκειται να υπαρξει μεριμνα στηριξη και ενδιαφερον για την ψαλτικη τεχνη απο αυτους τους <<φορεις>> που αυτονοητα θα επρεπε να την στηριξουν. Δυστυχως η ψαλτικη βαδιζει τον μαναχικο της δρομο στηριζομενη παντα σε προσπαθειες των ιδιων των εκφραστων της. Ευτυχως με την προνεια του Θεου υπαρχουν σε ολη την επικρατεια μεγαλοι ψαλτες και δασκαλοι και πληθωρα αξιων ταλαντουχων και χαρισματικων συναδελφων που μοχθουν και εργαζονται καθημερινα για την διαδωση απηχηση καλλιεργεια και προαγωγη της ψαλτικης τεχνης σε οσο το δυνατον περισσοτερους ανθρωπους και ευρυτερα στην ελληνικη κοινωνια. Αποτελεσμα ολων αυτων ειναι να παραγονται συνεχως νεες γενιες ταλαντουχων ανθρωπων με γνωση καταρτηση παιδεια και το κυριωτερο με αγαπη ορεξη και μεγαλο μερακι και ενδιαφερον για την ψαλτικη τεχνη. Παρ ολα αυτα και με δεδομενη την αποστολη της και συμφωνα με το ζητουμενο του <<ορθως ψαλλειν>>> ειναι αναμφισβητητο γεγονος οτι σε επιπεδο καποιων ψαλλοντων υπαρχουν διαφορα προβληματα που εχουν να κανουν με τα εξης 1 Λαθος τροπος εκκινησης ως προς τη μαθηση 2 Λαθος αντιληψη και θεωρηση ως προς το τι επιτελουμε 3 Πλημελης η και ανεπαρκης γνωση του ολου οικοδομηματος της ψαλτικης τεχνης και των κανονων της. 4 Ανεπαρκεια εγκυκλοπαιδικης μορφωσης ωστε να γινει κατανοητη εστω στοιχειωδως η ΟΝΤΩΣ δυσκολη και δυσνοητη εκκλησιαστικη γλωσσα 5 Απουσια ακουσματων απο γνησιους εκφραστες του παραδοσιακου τροπου ψαλμωδιας και 6 Αδιαφορια σε οτι αφορα την επι πλεον καταρτηση αρκουμενοι στην ανουσια και αχαρη διαδικασια της <<διεκπεραιωσης>> καθε Κυριακη και γιορτη. Πολλοι δε εκ των ψαλλοντων προκειμενου να <<καλυψουν>> αυτες τις αδυναμιες προβαινουν σε <<επιδειξη φωνητικων δυνατοτητων>> ασυστολα και ανεξελεγκτα με αποτελεσμα να γινεται ακομη χειροτερη η εικονα του ψαλλοντος Οι φωνητικες δυνατοτητες του ψαλλοντος αναδεικνυονται ΜΟΝΟΝ μεσα απο την γνωση την καλλιεργεια και τον σωστο τροπο ψαλμωδιας σε ολα τα επιπεδα και ΟΧΙ με το τιποτα και το ανεξελεγκτο. Η προσφερομενη ψαλτικη ειδικα στην υπαιθρο λογω και των πολλων επι μερους προβληματων ειναι σε ενα μεγαλο ποσοστο <<ρηχη>> και δεν ανταποκρινεται στις απαιτησεις της Θειας Λατρειας. Θελωντας να συμβαλλω θετικα στην διαμορφωση μιας νοοτροπιας και φιλοσοφιας περι του <<ορθως ψαλλειν>> θα εκθεσω καποιες κατευθυντηριες γραμμες κατα την προσωπικη μου αντιληψη και πειρα που ισως βοηθησουν καποιους νεους ιεροψαλτες στις αναζητησεις τους. Το <<ορθως ψαλλειν>> συνισταται κατα την προσωπικη μου αποψη μεταξυ πολλων αλλων και στα εξης βασικα 1 ΣΤΑΣΗ Η σταση του ψαλλοντος στο αναλογιο πρεπει να ειναι σοβαρη και οχι σοβαροφανης ηρεμη ευθυτενης χωρις συζητησεις ασκοπες και να εμπνεει ιεροπρεπεια. Η δε προσοχη του ψαλλοντος δεν πρεπει να αποσπαται επ ουδενι λογω και απο τιποτα κατα την διαρκεια της διακονιας του. Το μονο του μελημα εκεινη την ωρα πρεπει να ειναι πως θα μπορεσει να ΚΑΛΟΨΑΛΛΕΙ οπως χαρακτηριστικα ελεγε ο Θρασυβουλος Στανιτσας. Επισης ο ψαλλων ΠΟΤΕ δεν εγκαταλειπει το αναλογιο του κατα την διαρκεια των ακολουθιων. Παρατηρειται σε καποιες περιπτωσεις η απρεπης εικονα ψαλτων να κατεβαινουν απο το αναλογιο και να μετακινουνται συνεχως χωρις ιδιαιτερο λογο και αιτια. Η εικονα αυτη ειναι απαραδεκτη δια τον ψαλλοντα τοσο απεναντι στο λειτουργημα που επιτελει οσο και απεναντι στο εκκλησιασμα το οποιο εχει ματια και βλεπει την ασεβη αυτη σταση του ψαλλοντος. 2 ΦΩΝΗ Η φωνη του ψαλλοντος πρεπει να εξερχεται φυσικη οπως ομιλει στρογγυλη με καθαρα τα φωνηεντα και ευδιακριτα τα συμφωνα με το στομα μισανοιχτο.. Το πρωι μετα τον εξαψαλμο ειναι γνωστον τοις πασι οτι πρεπει να ψαλλει για ενα διαστημα μαλακα και χαμηλα για να <<ζεστανει>> την φωνη του και προοδευτικα << ανεβαζει στροφες>> Αυτο βεβαια σε καμμια περιπτωση δεν σημαινει οτι περιφρονουμε τα ψαλλομενα αυτου του διαστηματος. Αλλο χαμηλα και μαλακα και αλλο γρηγορα και αδιαφορα. Περιπου στην ωρα των καταβασιων η φωνη ειναι ετοιμη να ψαλλει κανονικα Ελεγε ο Πριγγος σε κατ ιδιαν συζητησεις <<αν πατε πρωι στην εκκλησια και ακουσετε τον ψαλτη να φωναζει παρτε δρομο και φυγετε>>. Επισης ειναι ΛΑΘΟΣ ΜΕΓΑ να αλλοιωνουμε σκοπιμως την φωνη μας κατα την ψαλμωδια για να δειξουμε οτι εχουμε <<βαρεια σερτικη βυζαντινη φωνη>>. 3 ΧΡΟΝΟΣ ΧΡΟΝΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΡΥΘΜΟΣ Ο χρονος η χρονικη αγωγη και η ρυθμικη αγωγη ειναι η ψυχη του ψαλλομενου μελους. Ψαλτης οση καλλιφωνια και να διαθετει αν δεν ειναι γνωστης και κατοχος της μεγαλης τεχνης της χρονικης αγωγης ανα μαθημα της ευρυθμιας του χρονου και του <<αερα>> που δινει στα ψαλλομενα ο <<καλπασμος>> της σωστης χρονικης αγωγης ο ψαλτης αυτος φανταζει ΓΥΜΝΟΣ και ΛΑΠΑΣ στα αυτια ακροατων που γνωριζουν καλα το αντικειμενο. Αλλα και σε ολο το μη μυημενο ακροατηριο δημιουργει κουραση και κορεσμο μια φωνη μελωδικη μεν αλλα ασυμμετρη. Μονο ο συνδιασμος μελωδιας και ροης του χρονου με ευρυθμια και χαρη καθηλωνει τον ακροατη. Για αυτον τον λογο το πατριαρχικο υφος υπερεχει και ειναι σημειο αναφορας. Διοτι παλλεται και δονειται απο την χαρη της ευρυθμιας του χρονου σε συνδιασμο με την μελωδια και την εκφορα του λογου. Και ΜΟΝΟ η σωστη γνωση των κανονων του χρονου και της χρονικης αγωγης σε συνδιασμο με την σωστη χρηση της αναπνοης ειναι ικανα να κανουν εναν ψαλτη ΑΛΛΟΝ ΤΟΣΟΝ απ οτι ειναι γιατι απλουστατα ο χρονος με την μελωδια ειναι ΑΡΡΥΚΤΑ δεμενο συνολο. Αν κατι απ τα δυο χωλαινει υπαρχει προβλημα. Εδω να πουμε οτι πολλοι συγχεουν την ροη της χρονικης αγωγης με το να <<χτυπουν>> με στομφο τις συλλαβες μια μια πραγμα τελειως αντιαισθητικο και αγριο στο ακροατηριο. Ο χρονος δεν ειναι <<χτυπητος>> με επιτηδευση. Ο χρονος ρεει ειναι ΑΗΡ Οσοι θελουμε να εντρυφησουμε στο κεφαλαιωδες αυτο θεμα δεν χρειαζεται να κανουμε τιποτε αλλο παρα να ακουσουμε τον αειμνηστο ΑΡΧΟΝΤΑ ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΗ της ΜΤΧΕ ΘΡΑΣΥΒΟΥΛΟ ΣΤΑΝΙΤΣΑ σε ολα αυτα που μας αφησε πολυτιμη κληρονομια. Αυτος ειναι ο ΟΔΗΓΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΗΜΕΙΟ ΑΝΑΦΟΡΑΣ γι αυτα τα θεματα οπως και γενικωτερα για την ψαλτικη τεχνη.. 4 ΑΝΑΠΝΟΗ. Ενα αλλο μεγαλο και κεφαλαιωδες ζητημα στην ψαλτικη τεχνη που συμβαλλει καταλυτικα εις το <<ορθως ψαλλειν>> ειναι το θεμα της αναπνοης. Η σωστη και ανετη αναπνοη προσδιδει στα ψαλλομενα μεγαλοπρεπεια και επι πλεον κυρος. Χωρις ικανη αναπνοη χανεται ολο το οικοδομημα που δημιουργειται απο την ωραια μελωδια και αλλα στοιχεια του ψαλλοντος. Η αναπνοη θα πρεπει να ειναι μπολικη σωστα ξοδευομενη και οχι <<κοντη>>. Θα πρεπει ειδικα στα αργοσυντομα και αργα μαθηματα να βγαζει ο ψαλλων οσο το δυνατον μεγαλυτερες μουσικες φρασεις με οσο το δυνατον λιγωτερες αναπνοες. Αρκετοι απο μας ψαλλουμε παιρνοντας αναπνοη σε καθε τρεις τεσσερις συλλαβες του κειμενου δινοντας την εντυπωση στο ακροατηριο οτι πασχουμε απο δυσπνοια η απο χρονια αποφρακτικη πνευμονοπαθεια ενω στην ουσια προκειται για μια ασχημη και κακια συνηθεια στις περισσοτερες των περιπτωσεων Δικαιολογουνται φυσικα περιπτωσεις με παθολογικο προβλημα Γενικα το ζητημα της αναπνοης ειναι σε εναν ανθρωπο με υγιες αναπνευστικο συστημα θεμα ΕΞΑΣΚΗΣΗΣ και ΘΕΛΗΣΗΣ. Ελεγε ο Θρασυβουλος Στανιτσας <<προτιμω να ΣΚΑΣΩ παρα να παρω αναπνοη εκει που δεν πρεπει>> Και σημειωτεον ο Αρχων υπηρξε σε ολη του την ζωη συστηματικος και καθ εξιν καπνιστης. Ενα λεπτο σημειο στο οποιο η αναπνευστικη στηριξη παιζει καταλυτικο ρολο ειναι η στιγμη που ο ψαλτης καλειται να <<χτυπησει>> μια πολυ υψηλη νοτα την οποια απαιτει το μουσικο κειμενο. Στην περιπτωση αυτη αν εχει προηγηθει αγχωτικη κατασταση στον ψαλλοντα και συγχρονως ο αερας στα πνευμονια του ειναι περισσοτερος απ οτι πρεπει διοτι δεν εγινε σωστη εκενωση ειναι πολυ πιθανον η νοτα να μην βγει ομαλα αλλα να βγει αγρια η με <<κοκορακι>> η και να μεινουμε απο φωνη τελειως ακομα.. Αυτο συμβαινει διοτι <<μπουκωνει και αναστατωνεται>> ολο το συστημα λογω εντασης που επιρρεαζει και την σωστη αναπνοη. Η κατασταση αυτη ονομαζεται συνοπτικα ΣΤΙΓΜΙΑΙΑ ΣΤΗΘΑΓΧΗ χωρις να σημαινει οτι ειναι κατι το παθολογικο. Αν ειμαστε σε μια τετοια κατασταση την συγκεκριμενη στιγμη και μας κυριαρχει η ανασφαλεια η αμφιβολια και η ελλειψη αυτοπεποιθησης για το αποτελεσμα τοτε το πιο σωστο και φρονιμο θα ειναι να το <<προσπερασουμε>> δια της πλαγιας οδου παρα να εκτεθουμε ανεπανορθωτα. . Τελος κατα την αναπνοη ο ψαλλων δεν θα πρεπει να κοβει λεξεις φρασεις και νοηματα στη μεση. 5 ΣΩΣΤΟΣ ΧΕΙΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΦΩΝΗΣ. Το φωνητικο <<εργαλειο>> στον ανθρωπο ειναι ενας μηχανισμος μεσω του οποιου παραγεται ο ηχος και εν προκειμενω η μελωδια. Εκτος απο το δοθεν χαρισμα της καλλιφωνιας ανωθεν στον ανθρωπο εναποκειται απο εκει και μετα στον ιδιο να καλλιεργησει να πολλαπλασιασει να αναδειξει στο επακρο και να ΔΙΑΦΥΛΑΞΕΙ το δοθεν εις αυτον ταλαντον. Καλειται χρησιμοποιωντας την γνωση την λογικη και την εμπειρια να κανει ΣΩΣΤΗ χρηση αυτου του θειου δωρου για να το διατηρησει ακμαιο και για να μπορεσει αυτο να προσφερει αυτα που δυναται να προσφερει. Καθε φωνη εχει ξεχωριστη εκταση χρεια ηχοχρωμα και ιδιοσυστασια Θα πρεπει εν προκειμενω ο ψαλλων απο νωρις να αντιληφθει και να κατανοησει το ευρος των φωνητικων του δυνατοτητων και μεσα σ αυτο να προσπαθει να κινηθει μουσικα. Αυτο προυποθετει κατανοηση του φωνητικου μηχανισμου γνωση της φωνησης και ΕΦΑΡΜΟΓΗ και ΠΕΙΘΑΡΧΙΑ στην πραξη Υπαρχουν στο διαβα του χρονου περιπτωσεις αυθαιρεσιας των φωνητικων κανονων πραγμα το οποιο επεφερε ολεθρια αποτελεσματα στην φωνη των ανθρωπων αυτων. . Η συστηματικη και επι μακρον παραβιαση η ακομα και ΕΚΒΙΑΣΗ των φωνητικων μας δυνατοτητων και οριων ΑΝΕΞΕΛΕΓΚΤΑ ειναι βεβαιον οτι μακροπροθεσμα θα επιφερει την τελεια χρεοκοπια της φωνης. Ο περισσοτερος κοσμος εχει την εντυπωση οτι η φωνη χρεοκοπει κυριως απο τις διαφορες καταχρησεις. Βεβαιως συμβαλλουν σημαντικα και οι καταχρησεις στον εκφυλισμο της φωνης. Οι περισσοτερες ομως περιπτωσεις φωνητικου εκφυλισμου οφειλονται στην μακροχρονια ΚΑΚΗ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΚΑΚΗ ΣΤΗΡΙΞΗ στην ανευ οριων ΕΚΒΙΑΣΗ ΠΡΟΣ ΚΡΑΥΓΗ της φωνης και το χειροτερο αυτο να γινεται ΧΩΡΙΣ ΤΗΝ ΣΩΣΤΗ ΑΝΑΠΝΕΥΣΤΙΚΗ ΣΤΗΡΙΞΗ. Υπαρχουν και περιπτωσεις ανθρωπων που απο αγνοια και μη σωστη καθοδηγηση κατα την διαρκεια της μεταφωνησης στην εφηβικη ηλικια <<αποκτησαν>> μικρο η μεγαλυτερο προβλημα στις φωνητικες χορδες λογω ανεξελεγκτων τσιριγματων και τα οποια προβληματα οταν δημιουργουνται σ αυτο το διαστημα ειναι δυστυχως μη αναστρεψιμα. Ο ψαλτης που χρησιμοποιει σωστα την φωνη του εντος των φωνητικων του οριων και με σωστη αναπνευστικη στηριξη καθηλωνει και ευχαριστει το εκκλησιασμα. Η φωνη μας μας καθοδηγει σε καθε βημα κατα την διαρκεια της ψαλμωδιας. Αρκει να εχουμε τα <<αυτια>> της λογικης για να την ακουσουμε. Αλλες φορες <<διαμαρτηρεται>> και μας φωναζει <<προστατεψε με>> και αλλες φορες μας φωναζει << τωρα πεταω γιατι δεν το εκμεταλευεσαι??? >>. Ο σωστος χειρισμος της φωνης ειναι τελικα μια ψυχοσωματικη διεργασια. Υπαρχουν ενιοτε περιπτωσεις ψαλλοντων οι οποιοι εχοντας ως προτυπο καποιον μεγαλο ψαλτη προσπαθουν να εκτελεσουν καποιο μαθημα που ακουσαν απο αυτον στην βαση που το εκτελεσε ο ιδιος. Αν η φωνη του ψαλλοντος ειναι του ιδιου ευρους εχει καλως. Αν ομως οι δυνατοτητες ειναι λιγωτερες το μονο που καταφερνει ο ψαλλων ειναι να <<στραπατσαρει>> τον λαιμο του να ξεφωνηζει να κανει <<κοκκορακια>> και εν τελει να εκτιθεται ανεπανορθωτα απεναντι στο εκκλησιασμα. Σ αυτες τις περιπτωσεις πρεπει να λειτουργει στον ψαλλοντα η διακριση η συνεση και η αυτογνωσια. Ο ταδε μεγαλος ψαλτης πηρε την συγκεκριμενη βαση γιατι ΚΑΤΙ ΗΞΕΡΕ. Οφειλουμε και εμεις να ξερουμε ΚΑΤΙ και αναλογως να πορευομαστε. Για τον λογο αυτο <<θεριζουν>> οι πολυποδες οι καλλοι και τα οζηδια στις φωνητικες χορδες πολλων που ασχολουνται με την φωνηση με συνεπεια τα συνεχη χειρουργεια. Ολα αυτα οδηγουν αρκετες φορες σε παρεση δηλαδη ΑΤΟΝΙΑ των φωνητικων χορδων με σταδιακη χρεοκοπια της φωνης. Εδω θα πρεπει να ΤΟΝΙΣΘΕΙ οτι στην αποδοση και συνολικη αξιολογηση του ψαλλοντος μεγαλυτερη σημασια δεν εχει το ΠΟΣΟ ΨΗΛΑ η χαμηλα εκτεινεται η φωνη του αλλα το ΤΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑ διαθετει στην συγκεκριμενη εκταση που κινειται. Μπορει καποιος ψαλτης να διαθετει σχετικα μικρο ευρος φωνητικης εκτασης αλλα να ειναι τοσο ΜΑΓΙΚΕΣ οι νοτες που βγαζει στην συγκεκριμενη εκταση που να τον καθιστουν ΜΕΓΙΣΤΟ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗ. Και μπορει επισης καποιος αλλος να διαθετει απεριοριστη εκταση αλλα η μελωδια η μουσικοτητα και οι νοτες που βγαζει να ειναι ανεπαρκεις και χαμηλης ποιοτητος απο πλευρας μελωδικοτητας που να μην συγκινουν κανεναν. Αναφερει ο Στυλιανος Σεφεριαδης μαθητης του Μεγαλου ΙΑΚΩΒΟΥ ΝΑΥΠΛΙΩΤΗ σε ενα συγγραμμα του του 1976 οτι << η ψαλτικη τεχνη δεν θα ειχε την θεση που εχει σημερα αν δεν υπηρχαν οι νοτες του Ναυπλιωτη απο τον κατω ΔΙ εως τον ανω ΝΗ.που ηταν κι αυτες με τις οποιες σαγηνευε το ακροατηριο. Δεν του χρειαζονταν παραπανω. Ηταν ΥΠΕΡΑΡΚΕΤΕΣ για να καθηλωνει τους παντες.. Συνεπως το ΑΠΑΝ στην αποδοση του ψαλλοντος ειναι Η ΜΕΛΩΔΙΑ και μετα ολα τα αλλα. Συνηθιζε να λεει ο ΜΕΓΑΣ ΣΤΑΝΙΤΣΑΣ..... <<φαγητα υπαρχουν πολλα και καλα. Ικανους ΣΕΡΒΙΤΟΡΟΥΣ χρειαζομαστε>>. Και καποια πραγματα τεχνικης φυσεως. Για να ψαλλουμε εκπνεουμε σχεδον ολον τον αερα που εχουμε στα πνευμονια μας και μ αυτον τον λιγο που μας εχει απομεινει ψαλλουμε. Ειναι υπεραρκετος. Το αντιθετο κανει ζημια και στη φωνη και στους πνευμονες. Επισης ΠΟΤΕ δεν βγαζουμε την φωνη μας οταν την συγκεκριμενη στιγμη εχουμε ταση ρεψιματος. Περιμενουμε λιγο να περασει και μετα συνεχιζουμε και ας καθηστερησουμε λιγο. Επισης πρεπει να αποφευγουμε το στιγμιαιο βηξιμο την ωρα που ψαλλουμε. Δημιουργει ερεθισμο των χορδων και φερνει το αντιθετο αποτελεσμα απο το επιδιωκομενο. Ενα επισης ΚΕΦΑΛΑΙΩΔΕΣ ζητημα που απτεται της σωστης χρησης της φωνης ειναι το μεγαλο θεμα της επιλογης των τονικων βασεων που καλειται να επιλεξει ο ψαλλων κατα την διαρκεια των ιερων ακολουθιων. Προκειται για αλλη μια ΜΕΓΑΛΗ ΤΕΧΝΙΚΗ απο την χρηση της οποιας ο ψαλλων η θα δημιουργησει ατμοσφαιρα σωστης αποδοσης μελωδιας και κατανυξεως με αλωβητη την φωνη του η απο την αλλη θα δημιουργησει ατακτες φωνασκιες αγχωδεις καταστασεις φωνητικη και ψυχικη υπερκοπωση στον εαυτο του <<κοκκορακια>> λογω αδυναμιας της φωνης να ανταπεξελθει με αποτελεσμα ολο αυτο να δημιουργει στο εκκλησιασμα συναισθηματα αγχους δυσφοριας οικτου και απαξιωσης για τον ψαλλοντα ΣΥΝ τις καταστροφικες συνεπειες στην φωνη του ψαλλοντος.. Τα δεδομενα που πρεπει να λαμβανονται υπ οψιν απο τον ψαλλοντα στον καθορισμο των τονικων βασεων σε οποιαδηποτε στιγμη πρεπει ΠΑΝΤΑ να ειναι 1 Φωνητικη εκταση του ψαλλοντος πανω κατω 2 Φωνητικη εκταση του μαθηματος πανω κατω οπως και ΒΑΘΜΟΣ ΔΥΣΚΟΛΙΑΣ. 3 Ηχητικες ΚΑΙ ΟΧI ΜΟΝΟΝ συνθηκες που επικρατουν στον χωρο την συγκεκριμενη στιγμη και 4 Φωνητικη κατασταση του ψαλλοντος ΕΚΕΙΝΗ ΤΗΝ ΔΕΔΟΜΕΝΗ ΣΤΙΓΜΗ Εκτιμωντας ολα αυτα τα δεδομενα γρηγορα θα πρεπει ο ψαλλων να παρει την καταλληλη για την περισταση βαση καλυπτομενος για ολες τις εκδοχες Μεγας αθλος για εναν ψαλτη ειναι να προσπαθουν καλοπροαιρετα να τον βρουν οι εκκλησιαζομενοι εστω και μια φορα σε στιγμη αδυναμιας η δυσκολιας φωνητικης και να μη τους δινει το δικαιωμα.λογω σωστης χρησης της φωνης του.. Γενικα η πειρα διδασκει οτι πρεπει να αφηνουμε καποια φωνητικα περιθωρια εναν με δυο τονους πανω και κατω στην εκταση μας οταν ψαλλουμε για να μπορουμε να κινηθουμε πιο ανετα και ξεκουραστα στο μαθημα και να κανουμε ΕΡΜΗΝΕΙΑ κατα τον Κωνσταντινο Πριγγο. Στο σημειο αυτο θα ηθελα να κανω μια ιδιαιτερη αναφορα στo λεγομενo ΔΙΑΠΑΣΩΝ η ΤΟΝΟΔΟΤΗ και την χρηση του. Ο τονοδοτης χρησιμευει στον ψαλτη για να του δινει εναν σταθερο τονο συνηθως τον ΛΑ η ΚΕ βασει του οποιου αυτος θα βρει την βαση που θελει να παρει για να ψαλλει το οποιοδηποτε τροπαριο στον οποιοδηποτε ηχο. Ειναι οντως ενα βοηθητικο μεσον για τον ψαλτη ειδικα στα αρχικα του βηματα και μεχρι καποιο χρονικο διαστημα οπου δεν υπαρχει η εμπειρια η αντιληψη και κυριαρχει η ανασφαλεια. Μετα ομως απο ενα ευλογο χρονικο διαστημα αποκτωντας ο ψαλτης την εμπειρια την αντιληψη και την αυτοπεποιθηση στο αναλογιο θα πρεπει κατα την γνωμη μου να ξεφορτωθει το διαπασων διοτι μαλλον ΚΑΚΟ θα του κανει αν εξακολουθησει και το χρησιμοποιει για μια ζωη. Κι αυτο γιατι το διαπασων θα του ειναι σαν μια μορφη εξαρτησης και δηθεν στηριξης... Ο ψαλτης απο ενα σημειο και επειτα θα πρεπει να πορευεται με τη φωνη του να <<ζημωνεται>> με τους ηχους τις εναλλαγες των ηχων των γενων των συστηματων των ειδων των μελων των τροπαριων των παραχορδων των μεταβολων των μεταθεσεων και γενικα με ολο αυτο το οικοδομημα της ψαλτικης τεχνης ουτως ωστε να το καταλαβει να το αντιληφθει και να το προσαρμοσει στην φωνη του ΧΩΡΙΣ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ. Να το κανει κτημα του ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ. και να παζει στα δαχτυλα του τις βασεις. Οι βασεις στην ψαλτικη δεν ειναι ΣΤΑΤΙΚΕΣ και ΤΥΠΟΠΟΙΗΜΕΝΕΣ. Ποικιλουν αναλογα με το μαθημα και την φωνητικη κατασταση του ψαλλοντος Η καθε φωνη χρειαζεται τελειως διαφορετικες βασεις για να αποδωσει σωστα. Καποιον ψαλτη που μια τονικη βαση τον απογειωνει και τον αναδεικνυει καποιον αλλον τον << σκοτωνει >> και τον εκθετει και το αντιστροφο. Συνεπως ο τονοδοτης πολυ λιγα πραγματα μπορει να προσφερει στον ψαλλοντα αν αυτος δεν καταλαβει την φωνη του σε σχεση με τα ψαλλομενα και δεν την <<κουμπωσει>> σ αυτα. Ειναι το λεγομενο << τρανσπορτο >> των Ευρωπαιων δηλαδη η δυνατοτητα που εχει ο ψαλλων να χρησιμοποιησει οποιαδηποτε τονικη βαση στην εκτελεση του οποιου μαθηματος με την βασικη προυποθεση αυτη του η επιλογη να αναδεικνυει σωστα ΚΑΙ την φωνη του ΚΑΙ το ψαλλομενο μαθημα... Δυστυχως αρκετοι το διαπασων το εχουν για προεκταση του χεριου τους στο αναλογιο. Χτυπημα η σφυριγμα σε καθε αλλαγη τροπαριου η ηχου καθε 3 λεπτα με αποτελεσμα να δινουν την εικονα στο εκκλησιασμα οτι περισσοτερο ασχολουνται με την χρηση του τονοδοτη παρα με την ψαλμωδια αυτη καθ αυτη Επισης σε αρκετους ψαλτες υπαρχει κατα την διαρκεια της ψαλμωδιας η ταση για συνεχες τσεκαρισμα με τον τονοδοτη για το αν η αρχικη βαση εχει διαφοροποιηθει προς τα πανω η προς τα κατω Αποψη μου ειναι οτι ολο αυτο αποσυντονιζει τον ψαλλοντα του δημιουργει αγχος και του αφαιρει σε ενα βαθμο την απαιτουμενη αυτοσυγκεντρωση στην αποδοση των ψαλλομενων. Συνεπως η συχνη χρηση του τονοδοτη εν ωρα ψαλμωδιας μαλλον προσθετει προβληματα στον ψαλλοντα παρα τον βοηθα.... Το διαπασων προσφερει ουσιαστικη βοηθεια ΜΟΝΟ στα αρχικα σταδια του ψαλλοντος Εκει που ειναι απαραιτητο αντιθετως ειναι στις συναυλιες και χορωδιακες εκτελεσεις για να συγχρονιζονται ολοι οι χορωδοι και φυσικα στις διαφορες ηχογραφησεις. Ο ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ στο ζητημα της τοποθετησης της στηριξης και του χειρισμου της φωνης στις μερες μας ειναι αναμφισβητητα ο ΑΡΧΩΝ ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΗΣ κ. ΧΑΡΙΛΑΟΣ ΤΑΛΙΑΔΩΡΟΣ του οποιου ο λαρυγξ πρεπει να γινει αντικειμενο μελετης και ερευνας απο τους ειδικους και τους ασχολουμενους με την ψαλτικη τεχνη και την φωνηση. Σε ηλικια σημερα 90 ετων παραμενει ΦΩΝΗΤΙΚΑ ΑΛΩΒΗΤΟΣ. λαμβανομενης υπ οψιν βεβαιως και της ενενηκονταετους φυσικης βιολογικης φθορας. 6 ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ. Το ζητημα αυτο ειναι και το ΜΕΓΑΛΟ ΖΗΤΟΥΜΕΝΟ για την ψαλτικη τεχνη και τον ψαλτη. Αποτελει την ΤΕΛΕΙΩΣΗ του ψαλτου. Και οταν μιλαμε για ερμηνεια δεν εννοουμε καποιες θεατρινιστικες καταστασεις σε στυλ Αρχαιας τραγωδιας Ουτε παλι καταστασεις σαν να μεταδιδουμε δελτιο ειδησεων στην νοηματικη.. Δεν προσφερεται η ψαλτικη για τετοιες καταστασεις. Η ψαλτικη δεν ειναι Θεατρο με κινησεις των χεριων <<συντριβες>> <<σπαραγμους>> και <<λυγμους>>. που <<βαφτιζονται>> ερμηνευτικη δυνατοτητα. Ουτε καν ειναι η αψογη αποδοση της εντεχνης πλευρας του κομματιου η οποια βεβαιως παιζει και αυτη πολυ σπουδαιο ρολο. Αλλα αυτο ειναι η ΕΚΤΕΛΕΣΗ και οχι η ΕΡΜΗΝΕΙΑ. Δυστυχως ορισμενοι καπως ετσι αντιλαμβανονται το ζητημα ερμηνεια Η ερμηνεια στην ψαλτικη προυποθετει κατ αρχας να κατανοησουμε το εκαστοτε εκκλησιαστικο κειμενο που καλουμεθα να ψαλλουμε. Να το κατανοησουμε 1ον εγκυκλοπαιδικα και 2ον Θεολογικα. Αυτο προυποθετει συνεχη τριβη με τα εκκλησιαστικα κειμενα και εν γενει με την εκλλησιαστικη γλωσσα. Μονον ετσι κατανοοντας εννοιολογικα και θεολογικα το οποιο κειμενο θα μας δοθει η δυνατοτητα να κανουμε καποιες προσεγμενες ερμηνευτικες παρεμβασεις με επιτυχια κατα την αποδοση. Αυτο ομως για να επιτευχθει πρεπει να ειμαστε <<ερωτευμενοι>> με τα εκκλησιαστικα κειμενα. Αναφερει ο Αρχων Χαριλαος Ταλιαδωρος οτι <<για να συγκινησει ο ψαλτης το εκκλησιασμα θα πρεπει πρωτιστως να συγκινηθει ο ΙΔΙΟΣ με αυτο που ψαλλει>>.. Μονον ετσι θα περασει το αποτελεσμα στο ακροατηριο. Εξεταζοντας το ζητημα παρατηρουνται καποια πραγματα. Αρκετοι ψαλλοντες κατα την ψαλμωδια αναλωνονται στο να δινουν περισσοτερη σημασια σε τεχνικα τερτιπια και μπιχλιμπιδια του μουσικου κειμενου οχι και τοσο μεγαλης σημασιας για την ουσια του μαθηματος. Π.χ ενα <<Δοξα Πατρι...>> ειτε απλα το πει καποιος ειτε τραβωντας το δυο λεπτα δεν εχει κανενα νοημα επι της ουσιας. Αυτο που μετραει ειναι η συνολικη αποδοση του δοξαστικου που ερχεται. Δηλαδη να μην βλεπουμε το δενδρο και χανουμε το δασος Να μην εχουμε δηλαδη την ταση να προσπαθουμε να αναδεικνυουμε τα επουσιωδη.. Και δυστυχως πολλες φορες το κειμενο υφισταται και ΠΑΡΕΡΜΗΝΕΙΑ αντι για ερμηνεια απο διαφορους που αντιλαμβανονται τελειως αντιθετα την εννοια του κειμενου σε ορισμενες φρασεις. Χαρακτηριστικη περιπτωση ειναι αυτη που <<καυτηριαζε>> πολλακις ο Θρασυβουλος Στανιτσας σχετικα με την φραση του στιχηρου του Πασχα << Τι θρηνειτε τον αφθαρτον ως εν φθορα....>>. και συγκεκριμενα στην φραση....<<Τι θρηνειτε? Εδω ελεγε ο Στανιτσας << ο αγγελλος στην ουσια λεει στις γυναικες ΜΗΝ ΚΛΑΙΤΕ υπονοοντας εμμεσως πλην σαφως οτι ΑΝΕΣΤΗ αρα εχουμε ΧΑΡΑ και οχι λυπη και καποιοι ΑΝΟΗΤΟΙ καθονται και << ΚΛΑΙΝΕ >> πεντε λεπτα στο Θρηνειτε>>. Κλασσικη περιπτωση παρερμηνιας και στρεβλης αλλοιωσης του νοηματος του κειμενου. Πρεπει κατα την γνωμη μου να βλεπουμε ΠΙΟ ΑΝΟΙΧΤΟ ΚΑΙ το εκκλησιαστικο κειμενο αλλα ΚΑΙ το μουσικο κειμενο βγαζοντας ενα ΚΕΝΤΡΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΚΑΙ ΣΤΑ ΔΥΟ και αυτο να το βγαζουμε στην αποδοση ΤΟΝΙΖΟΝΤΑΣ καποιες λεξεις και καποιες φρασεις κλειδια με μια δυναμικη δινοντας την αναλογη βαρυτητα και εμφαση παντα με την δεουσα σοβαροτητα και ΟΧΙ να βλεπουμε το κομματι <<μυωπικα>> συλλαβη συλλαβη και νοτα νοτα αναδεικνυοντας ΜΟΝΟΝ καποια τεχνικα στοιχεια. Συλλαβη συλλαβη στο ποιητικο κειμενο και νοτα νοτα στο μουσικο κειμενο το μονο που καταφερνουμε ειναι να κανουμε ΑΠΛΗ ΑΝΑΓΝΩΣΗ οπως στο Αλφαβηταρι του Δημοτικου σχολειου. Υποδειγμα στο ζητημα της ΙΕΡΟΠΡΕΠΟΥΣ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ των εκκλησιαστικων κειμενων και που κατα την γνωμη μου θα επρεπε ολοι να εντρυφησουμε ως προς τον τροπο προσεγγισης ειναι ο ΑΡΧΩΝ ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΗΣ κ. ΧΑΡΙΛΑΟΣ ΤΑΛΙΑΔΩΡΟΣ . 7 ΑΚΟΥΣΜΑΤΑ Τα ακουσματα αποτελουν καθοριστικο παραγοντα στην μετεπειτα πορεια του ψαλτου και ουσιαστικα του διαμορφωνουν το ψαλτικο DNA. Ενας νεος ψαλτης που ξεκινα την ιεροψαλτικη του πορεια και ειδικα σημερα με την δυνατοτητα που παρεχει το ιντερνετ <<βομβαρδιζεται>> απο καθε ειδους ακουσματα. Χωρις πολλες επεξηγησεις και αναλυσεις διοτι ειναι <<ευαισθητο θεμα>> αποψη μου ειναι οτι θα πρεπει να εχουμε σαν οδηγο οτι μας εχει παραδωθει ηχητικα ΚΥΡΙΩΣ απο τους μεγαλους πρωτοψαλτας του Οικουμενικου Πατριαρχειου. του εικοστου αιωνος οπως και τους μεγαλους Θεσσαλονικεις πρωτοψαλτας.
8 Επισης ενα ζητημα το οποιο τεινει να καταστει ΠΛΗΓΗ ειδικα τα τελευταια χρονια κυριως απο τους νεους ιεροψαλτες ειναι το ζητημα της εκτυπωσης μεσω Ιντερνετ της τυπικης ταξεως των διαφορων Ακολουθιων προς << διευκολυνση >> τους. Αυτη η τακτικη της ευκολης τροφης με το κουταλακι στο στομα δημιουργει στην ουσια μια ΑΝΑΠΗΡΙΑ στον ψαλτη σε οτι αφορα τις γνωσεις του σε θεματα τυπικου διοτι επαναπαυεται εχοντας την ευκολη <<λυση>> και δυστυχως μενειι στην ουσια τραγικα ασχετος και ακαταρτιστος στην ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΓΝΩΣΗ του Τυπικου Η συγκεκριμενη πρακτικη ομοιαζει με καποιους μαθητες που αντιγραφουν στις εξετασεις παιρνουν καλο βαθμο αλλα σε βαθος και επι της ουσιας αν ρωτηθουν δεν ξερουν τι εγραψαν.. Θα πρεπει κατα την γνωμη μου ΑΜΜΕΣΑ οσοι εφαρμοζουν αυτη την τακτικη να πεταξουν αυτες τις << πατεριτσες>> και να αρχισουν να μελετουν ΣΩΣΤΑ και σε ΒΑΘΟΣ τα θεματα του Τυπικου. Μονον κατ αυτον τον τροπο θα μπορουν να ειναι ΑΥΤΑΡΚΕΙΣ στα αναλογια τους χωρις <<μπαστουνια και πατεριτσες>>. Και κατι τελευταιο που εχει να κανει και αυτο με το <<ορθως ψαλλειν>>. Πολλοι εχουν την ταση να ψαλλουν τα πρωινα τροπαρια απο το << Θεος Κυριος.... και μεχρι περιπου τις Καταβασιες στο ποδι και γρηγορα χωρις ιδιαιτερη επιμελεια και ενδιαφερον σαν να θελουμε να τα ξεφορτωθουμε. Ας ακουσουμε ολοι μας τον ΜΕΓΑ Θρασυβουλο Στανιτσα ο οποιος εχοντας την μεγαλη αισθηση ευθυνης για την σωστη τηρηση της παραδοσεως που κουβαλουσε απεδιδε αυτα τα πρωινα τροπαρια με την ιδια επιμελεια καλλιεπεια ενδιαφερον και ορεξη και ισως και με ακομη μεγαλυτερη συνεπεια. Δεν υπαρχουν τροπαρια στην Θεια Λατρεια ευτελη και προνομιουχα. Τα ΠΑΝΤΑ θα πρεπει να αντιμετωπιζονται απο τον ψαλλοντα με το ιδιο ενδιαφερον ζηλο και επιμελεια. Τελος θα πρεπει καθε φορα που ανερχομαστε στο αναλογιο να ξερουμε για ΠΟΙΟΝ και σε ΠΟΙΟΝ ψαλλουμε ΠΟΥ ψαλλουμε ΠΩΣ ψαλλουμε και ΓΙΑΤΙ ψαλλουμε. Αυτες ηταν καποιες σκεψεις μου περι του <<ορθως ψαλλειν>> που καλοπροαιρετα εκθετω με την ελπιδα να προβληματισω καποιους νεους ιεροψαλτες πανω σ αυτα τα βασικα θεματα του ιεροψαλτικου λειτουργηματος και συγχρονως να << πληροφορησω την διακονια μου >>..

Φλώρινα 4 Αυγούστου 2015
Αθανάσιος Βουγιουκλής
 

georgiosben

Γιώργος Μπενέτσης
Η ''φαρέτρα'' των εμπειριών και της πείρας του άρχοντος είναι γεμάτη με χρήσιμες και πολύτιμες συμβουλές για όλους εμάς τους νεότερους. Τα θέματα που τονίζει πρέπει νομίζω να γίνουν φωτεινός σηματοδότης στο σκοτάδι και στην έπαρση που έχουμε πολύ απο εμάς έχοντας την εντύπωση πως τα γνωρίζουμε όλα μόνο και μόνο επειδή ανεβήκαμε στο αναλόγιο. Προσωπικά με ωφέλησε πολύ. Ευχαριστούμε πολύ τον άρχοντα.
Θαυμαστής της τέχνης και της φωνής σας.
 

mixalis top

mixalis top
Παραθέτω στην τελική του μορφή, το Άρθρο του Αθανασίου Βουγιουκλή "περί του Ορθώς ψάλλειν" διότι η προηγούμενη ανάρτηση ήταν ελλειπής.

ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Γ. ΒΟΥΓΙΟΥΚΛΗ
ΑΡΧΟΝΤΟΣ ΥΜΝΩΔΟΥ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ
ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΟΥ ΤΟΥ Ι. Ν. ΑΓΙΩΝ ΠΑΝΤΩΝ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ
ΚΑΘΗΓΗΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΣΤΟ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ – ΛΥΚΕΙΟ ΦΛΩΡΙΝΑΣ
ΑΡΘΡΟΝ ΠΕΡΙ ΤΟΥ «ΟΡΘΩΣ ΨΑΛΛΕΙΝ»

Μετά απο μία θητεία και ενασχόληση σαράντα ετών με το αναλόγιο και την ψαλτική τέχνη, θα ήθελα να εκφράσω με πολλή αγαθή προαίρεση, κάποιες σκέψεις περι του «ορθώς ψάλλειν» εις τους ορθοδόξους ναούς γενικώς και κυρίως για τους νέους και φερέλπιδες ιεροψάλτες, πάντα φυσικά κατα την δική μου αντίληψη και οπτική των πραγμάτων.
Σκοπός και προορισμός της ψαλτικής τέχνης όπως οι πάντες γνωρίζουν, είναι ΕΝΑΣ ΚΑΙ ΜΟΝΑΔΙΚΟΣ. Να επενδύσει μέσω της κατάλληλης μελωδίας όλα αυτά τα θεόπνευστα εκκλησιαστικά κείμενα των μεγάλων Πατέρων της εκκλησίας μας και εν συνεχεία να τα δώσει μελωδικώς επενδεδυμένα στο εκκλησίασμα, υποβοηθώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο τους χριστιανούς να επικοινωνήσουν με το Θείον κατα την διάρκεια της Θείας Λατρείας. Αυτό το ΑΞΙΩΜΑ θα πρέπει να έχει υπ’ όψιν του ο ψάλλων και απο αυτό θα πρέπει να διαπνέεται κάθε φορά που ανέρχεται στο αναλόγιο για να επιτελέσει το διακόνημά του. Η ψαλτική τέχνη ΔΕΝ προσφέρεται για κανενός άλλου είδους σκοπό, παρα μόνον για να συμβάλλει και να βοηθήσει τον πιστό χριστιανό να ΠΡΟΣΕΥΧΗΘΕΙ. Αυτό βεβαίως ακούγεται όμορφο στην θεωρία, αλλα ενίοτε συναντά τρομερές δυσκολίες στην πράξη. Αφήνω έξω απο αυτές τις σκέψεις το γεγονός ότι δεν υπήρξε, δεν υπάρχει και απ’ ότι φαίνεται ούτε πρόκειται να υπάρξει μέριμνα, στήριξη και ενδιαφέρον για την ψαλτική τέχνη, απο αυτούς τους «φορείς» που αυτονόητα θα έπρεπε να την στηρίξουν και συγχρόνως να την αναδείξουν. Για την μεν εκκλησία ( εκτός ολίγων φωτεινών εξαιρέσεων ) έχει διαχρονικά καθαρώς διεκπεραιωτικό χαρακτήρα και προορισμό, για δε το Υπουργείο «Πολιτισμού» είναι στην κυριολεξία παντελώς ανύπαρκτη. Άποψή μου είναι ότι η αληθινή ψαλτική τέχνη, άσχετα απο την αντιμετώπιση και μεταχείρισή της απο τους φορείς κράτους και εκκλησίας ( βλέπε συνέντευξη Χατζηγιακουμή στο ΒΗΜΑ το 2006 ) σαφέστατα συγκαταλέγεται μεταξύ των σπουδαίων καλών τεχνών παγκοσμίως και μάλιστα πέρα απο τις ανάγκες της Θείας λατρείας που καλύπτει στους ορθοδόξους ναούς, θα έπρεπε να αποτελεί και ένα διαρκές εξαγώγιμο πολιτιστικό προϊόν του τόπου μας σε σοβαρό επίπεδο κλασσικών μελουργημάτων, για να δοθεί η δυνατότητα σε όλους τους λαούς να γνωρίσουν την θεόπνευστη αυτή τέχνη. Δυστυχώς η ψαλτική βαδίζει τον μοναχικό της δρόμο, στηριζόμενη πάντα σε προσπάθειες των ιδίων των εκφραστών της. Ευτυχώς με την πρόνοια του Θεού υπήρξαν πάντοτε διαχρονικά όπως υπάρχουν και σήμερα σε όλη την επικράτεια μεγάλοι ψάλτες και δάσκαλοι και πληθώρα άξιων, ταλαντούχων και χαρισματικών συναδέλφων, που μοχθούν και εργάζονται καθημερινά για την διάδοση, διαφύλαξη, απήχηση και καλλιέργεια της ψαλτικής τέχνης σε όσο το δυνατόν περισσοτέρους ανθρώπους και ευρύτερα στην ελληνική κοινωνία. Αποτέλεσμα όλων αυτών, είναι να παράγονται συνεχώς νέες γενιές ταλαντούχων ανθρώπων με γνώση, κατάρτιση, παιδεία και το κυριότερο με αγάπη, όρεξη, μεγάλο μεράκι και ενδιαφέρον για την ψαλτική τέχνη.
Παρ’ όλα αυτά ( με δεδομένη την αποστολή της ) και σύμφωνα με το ζητούμενο του ορθώς ψάλλειν, είναι αναμφισβήτητο γεγονός ότι σε επίπεδο κάποιων ψαλλόντων υπάρχουν διάφορα προβλήματα που έχουν να κάνουν κυρίως με τα εξής: 1ον Λάθος τρόπος εκκίνησης ώς προς την μάθηση 2ον Λάθος αντίληψη και θεώρηση ώς προς το τί επιτελούμε 3ον Πλημμελής ή και ανεπαρκής γνώση του όλου οικοδομήματος της ψαλτικής τέχνης και των κανόνων της. 4ον Ανεπάρκεια εγκυκλοπαιδικής μόρφωσης, ώστε να γίνει κατανοητή ( έστω στοιχειωδώς) η ΟΝΤΩΣ δύσκολη και δυσνόητη εκκλησιαστική γλώσσα. 5ον Απουσία ακουσμάτων απο γνήσιους εκφραστές του παραδοσιακού τρόπου ψαλμωδίας και 6ον. Αδιαφορία και έλλειψη ενδιαφέροντος σε ότι αφορά την επιπλέον κατάρτιση, αρκούμενοι στην ανούσια και άχαρη διαδικασία της «διεκπεραίωσης» κάθε Κυριακή και γιορτή. Πολλοί δε εκ των ψαλλόντων προκειμένου να «καλύψουν» αυτές τις αδυναμίες, προβαίνουν σε «επίδειξη φωνητικών δυνατοτήτων» ασύστολα και ανεξέλεγκτα, με αποτέλεσμα να γίνεται ακόμη χειρότερη η εικόνα του ψάλλοντος Οι φωνητικές δυνατότητες του ψάλλοντος αναδεικνύονται ΜΟΝΟΝ μέσα απο την γνώση, την καλλιέργεια και τον σωστό τρόπο ψαλμωδίας σε όλα τα επίπεδα και ΟΧΙ με το τίποτα και το ανεξέλεγκτο. Η προσφερόμενη ψαλτική ειδικά στην ύπαιθρο λόγω και των πολλών επι μέρους προβλημάτων, είναι σε ένα μεγάλο ποσοστό «ρηχή» και δεν ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις της Θείας Λατρείας.
Θέλοντας να συμβάλλω θετικά στην διαμόρφωση μιάς νοοτροπίας και φιλοσοφίας περι του ορθώς ψάλλειν , θα εκθέσω κάποιες καίριες και κατευθυντήριες γραμμές ( κατα την προσωπική μου αντίληψη και πείρα ) που ίσως βοηθήσουν κάποιους νέους ιεροψάλτες στις αναζητήσεις τους.
Το ορθώς ψάλλειν συνίσταται κατα την προσωπική μου άποψη μεταξύ πολλών άλλων και στα εξής βασικά.
1ον ΣΤΑΣΗ. Η στάση του ψάλλοντος στο αναλόγιο θα πρέπει να είναι σοβαρή ( και όχι σοβαροφανής ) ήρεμη, ευθυτενής, χωρίς συζητήσεις άσκοπες και να εμπνέει ιεροπρέπεια. Η δε προσοχή του ψάλλοντος δεν θα πρέπει να αποσπάται επ’ ουδενί λόγω και απο τίποτα κατα την διάρκεια της διακονίας του. Το μόνο του μέλημα εκείνη την ώρα θα πρέπει να είναι το πώς θα μπορέσει να ΚΑΛΟΨΑΛΛΕΙ όπως χαρακτηριστικά έλεγε ο Θρασύβουλος Στανίτσας Πρέπει δηλαδή να υπάρχει η απαιτούμενη συγκέντρωση, όπως και το απαιτούμενο ενδιαφέρον για τα ψαλλόμενα. Η ηρεμία είναι καθοριστικός παράγων για μία σωστή απόδοση των ψαλλομένων. Παρατηρείται ενίοτε σε αναλόγια μία ακαταστασία και καμιά δεκαριά να ψάχνουν να βρούν ένα ψαλλόμενο κομμάτι το οποίο συνήθως είναι μπροστά στα μάτια τους. Δυστυχώς όμως σε αρκετά αναλόγια παρατηρείται και κάτι πολύ χειρότερο. Κατα την διάρκεια των ιερών ακολουθιών παρατηρούνται συζητήσεις επι παντός θέματος μεταξύ των συμμετεχόντων στο αναλόγιο, κατάσταση ευθυμίας με αστεϊσμούς και πειράγματα εκατέρωθεν, άλλοι να περιφέρονται δεξιά και αριστερά και γενικά όλη αυτή η εικόνα να δημιουργεί την αλγεινή εντύπωση σε οποιονδήποτε συνειδητό και σκεπτόμενο ορθόδοξο εκκλησιαζόμενο, ότι αυτοί οι άνθρωποι δείχνουν να μην έχουν καμία απολύτως συναίσθηση τόσο ώς προς το που βρίσκονται, όσο και ώς προς το τί επιτελούν. Εδώ φέρει ακέραια και εξ ολοκλήρου την ευθύνη ο πρωτοψάλτης, ο οποίος είναι ο ΜΟΝΟΣ υπεύθυνος και κυρίαρχος για αυτά τα θέματα στο αναλόγιό του. Θα πρέπει να έχει το ηθικό ανάστημα να επιβάλλει την δέουσα τάξη με οποιοδήποτε «κόστος». Ειδάλλως με το να επιδεικνύει μία κακώς εννοούμενη ΑΝΟΧΗ στους πάντες, δημιουργεί τις προϋποθέσεις για ένα αναλόγιο ΜΗ ΣΟΒΑΡΟ, με ότι αυτό συνεπάγεται σε ότι αφορά ( εκτός όλων των άλλων) ΚΑΙ το ορθώς ψάλλειν. Επίσης ο ψάλλων ΠΟΤΕ ΔΕΝ ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΠΕΙ το αναλόγιό του κατα την διάρκεια των ιερών ακολουθιών. Παρατηρείται σε κάποιες περιπτώσεις η απρεπής εικόνα ψαλτών να κατεβαίνουν απο το αναλόγιο και να μετακινούνται συνεχώς χωρίς ιδιαίτερο λόγο και αιτία. Η εικόνα αυτή είναι απαράδεκτη δια τον ψάλλοντα τόσο απέναντι στο λειτούργημα που επιτελεί, όσο και απέναντι στο εκκλησίασμα το οποίο έχει μάτια και βλέπει την ασεβή αυτή στάση του ψάλλοντος. Όπως επίσης ο λειτουργός του Υψίστου ΠΟΤΕ ΔΕΝ ΚΑΘΕΤΑΙ στο στασίδι του όταν δεν ψάλλει ο ίδιος, εκτός και αν συντρέχουν σοβαροί λόγοι υγείας. Είναι ασέβεια να κάθεται ο ιστάμενος απέναντι του ΘΕΟΥ και μάλιστα ψάλλων προς ΑΥΤΟΝ.

2ον ΦΩΝΗ. Η φωνή του ψάλλοντος θα πρέπει να εξέρχεται φυσική όπως ομιλεί, στρόγγυλη, με καθαρά και ευδιάκριτα φωνήεντα και σύμφωνα και με το στόμα μισάνοιχτο. Το πρωί, μετά τον εξάψαλμο είναι γνωστόν τοις πάσι οτι πρέπει να ψάλλει για ένα διάστημα μαλακά και χαμηλά για να «ζεστάνει» την φωνή του και προοδευτικά να «ανεβάζει στροφές». Πρέπει να γνωρίζουμε ότι την φωνή δεν την έχουμε πρωί-πρωί στο «τσεπάκι μας». Θέλει διαδικασία και σωστό ζέσταμα για να αποδώσει αργότερα σωστά. Εάν δεν την ανοίξουμε σωστά την φωνή μας σ’ αυτό το διάστημα, θα έχει πρόβλημα έως το «Δι’ ευχών.....» Στα πρωινά την βγάζουμε τόσο, όσο μας δείχνει οτι μπορεί να ψάλλει χωρίς το παραμικρό ζόρισμα. Έλεγε ο Πρίγγος σε κατ’ ιδίαν συζητήσεις. «....αν πάτε πρωί σε εκκλησία και ακούσετε τον ψάλτη να φωνάζει, πάρτε δρόμο και φύγετε....». Αυτό βέβαια σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει οτι περιφρονούμε τα ψαλλόμενα αυτού του διαστήματος. Άλλο χαμηλά και μαλακά και άλλο γρήγορα και αδιάφορα. Πολλοί έχουν την τάση να ψάλλουν τα πρωινά τροπάρια ( απο το Θεός Κύριος και μέχρι περίπου τις Καταβασίες ) στο πόδι και γρήγορα, χωρίς ιδιαίτερη επιμέλεια και ενδιαφέρον, σαν να θέλουμε να τα ξεφορτωθούμε. Ας ακούσουμε όλοι μας τον ΜΕΓΑ Θρασύβουλο Στανίτσα, ο οποίος έχοντας την μεγάλη αίσθηση ευθύνης για την σωστή τήρηση της παραδόσεως που κουβαλούσε, απέδιδε αυτά τα πρωινά τροπάρια με την ίδια επιμέλεια, καλλιέπεια, όρεξη, ενδιαφέρον και ίσως και με ακόμη μεγαλύτερη συνέπεια. Δεν υπάρχουν στην Θεία λατρεία τροπάρια ευτελή και προνομιούχα. Τα ΠΑΝΤΑ θα πρέπει να αντιμετωπίζονται απο τον ψάλλοντα με το ίδιο ενδιαφέρον, ζήλο και επιμέλεια. Περίπου στην ώρα των καταβασιών η φωνή είναι έτοιμη να ψάλλει κανονικά. Επίσης είναι ΜΕΓΑ ΛΑΘΟΣ να αλλοιώνουμε σκοπίμως την φωνή μας κατα την ψαλμωδία, για να δείξουμε οτι έχουμε «βαριά, σέρτικη, βυζαντινή φωνή».
Ένα δημοφιλές θέμα συζήτησης μεταξύ των ψαλτών, είναι το ΤΙ ΒΟΗΘΑ την φωνή των ψαλτών να παραμένει ανοιχτή και σε φόρμα όπως την επιθυμούμε. Και ακόμη ΤΙ ΠΡΕΠΕΙ να λαμβάνουμε για να επαναφέρουμε μία κλειστή και ταλαιπωρημένη φωνή γρήγορα. Προτείνονται δε απο πολλούς διάφορα γιατροσόφια ών ούκ έστιν αριθμός. Άποψή μου είναι οτι για την ανθρώπινη φωνή δεν υπάρχουν θαυματουργές λύσεις και ΕΙΔΙΚΑ λύσεις ΕXPRESS που να «ανοίγουν» μία βραχνή και ταλαιπωρημένη φωνή. Όταν μία φωνή έχει κλείσει, αυτό οφείλεται σε αντικειμενικούς λόγους οι συχνότεροι των οποίων είναι η υπερβολική κούραση και ζόρισμα της φωνής ή κάποια ίωση που επιφέρει οξεία φαρυγγίτιδα. Εδώ δυστυχώς δεν υπάρχει θαυματουργή αγωγή. Το σωστό και φρόνιμο είναι να αφήσουμε τη φύση να κάνει τη δουλειά της κάνοντας αφωνία στο μέτρο του δυνατού, παίρνοντας συγχρόνως βέβαια και κάποια σχετική συμβατική ιατρική αγωγή. Υπερβολικές δόσεις τοξικών σκευασμάτων για γρήγορα αποτελέσματα ( ειδικά την Μ. Εβδομάδα ) οδηγούν ορισμένες φορές σε χειροτέρευση της κατάστασης μετά την αγχώδη προσπάθεια. Αυτό ομοιάζει σαν τον βασικό ποδοσφαιριστή που αγωνίζεται με ένεση στον αγώνα για να μην αφήσει την ομάδα του. Το σωστό είναι να την αφήσει για το δικό του καλό. Σε ότι αφορά τα διάφορα που λέγεται ότι βοηθούν τη φωνή να παραμένει ανοιχτή και καθαρή, προσωπικά πιστεύω σε δύο πράγματα απο τα διάφορα που κυκλοφορούν. Σχολαστικό φύσημα και ξεβούλωμα της μύτης το πρωί μόλις σηκωθούμε και λίγο νεράκι διακριτικά σε ορισμένες στιγμές στο αναλόγιο, για να υγραίνεται ο λάρυγξ απο την ξηρότητα του χώρου του ναού με τον τόσο κόσμο και τα λιβάνια. Εκείνο όμως που πρέπει να τηρεί με θρησκευτική ευλάβεια ο ψάλτης, είναι να αποφεύγει ΤΕΛΕΙΩΣ να πίνει παγωμένα νερά, αναψυκτικά, μπύρες κ.λ.π. μετά απο εξοντωτικό ψάλσιμο και όταν είναι ιδρωμένος ειδικά τους καλοκαιρινούς μήνες. Είναι σαν να ρίχνει λάδι στη φωτιά σε ότι αφορά τον λαιμό του. Όπως επίσης να αποφεύγει και τα πολύ καυτά αφεψήματα όταν ο λαιμός του είναι παγωμένος στους πολύ ψυχρούς μήνες του χειμώνα. Γενικά οι υπερβολικές και ακραίες αντιθέσεις στον λαιμό όταν γίνονται τακτικά βλάπτουν την φωνή και υπάρχει το ενδεχόμενο κάποια ανύποπτη στιγμή να δημιουργήσουν μικρό ή μεγαλύτερο πρόβλημα στις φωνητικές χορδές του ψάλλοντος.
Και μία αναφορά στην φωνή του ψάλλοντος, σε σχέση με τις μικροφωνικές και ηχητικές εγκαταστάσεις του ναού. Πράγματι οι ΣΩΣΤΕΣ ηχητικές εγκαταστάσεις ενός ναού, υποβοηθούν σε ένα ποιοτικότερο ηχητικό αποτέλεσμα αφ’ ενός και αφ’ ετέρου δίνουν την δυνατότητα στον ψάλλοντα να ψάλλει πολύ πιο ξεκούραστα. Δυστυχώς όμως ελάχιστοι ναοί πληρούν ουσιαστικά αυτές τις προϋποθέσεις. Οι περισσότεροι έχουν μία μέτρια ηχητική εγκατάσταση και ρύθμιση σε σχέση με τον χώρο. Εδώ καλείται ο ψάλτης να κάνει μία σωστή προσαρμογή (κατα το δυνατόν) της φωνής του στο ηχητικό οικοδόμημα του ναού. Το βασικό ζητούμενο είναι να αντιληφθεί το εάν η φωνή του «ευεργετείται και κολακεύεται» απο την εγκατάσταση και συγχρόνως το εάν «ευεργετεί» το ακροατήριο ή συμβαίνει το αντίθετο. Όπως και να έχουν τα πράγματα, ένα είναι σίγουρο στην σύγχρονη ιεροψαλτική πραγματικότητα. Οτι η συντριπτική πλειονότητα των ψαλτών είναι εξαρτημένη απο τις μικροφωνικές του ναού. .Νομίζουμε (ανασφαλώς) οτι δεν ακουγόμαστε επαρκώς κάτω, με αποτέλεσμα να αυξάνουμε όλο και περισσότερο τα ντεσιμπέλ. Το αποτέλεσμα δυστυχώς είναι, κάτω να γίνεται «κόλαση». Το ζητούμενο λοιπόν θα πρέπει να είναι για μας, όχι αν ακουγόμαστε κάτω, αλλα ΤΟ ΤΙ ΑΚΟΥΓΕΤΑΙ κάτω. Πριν 70 χρόνια δεν υπήρχαν μικρόφωνα στους ναούς. Ωστόσο η φυσική φωνή καλλιφώνων και κατηρτισμένων ψαλτών, χάιδευε τα αυτιά των ακροατών και γέμιζε απ’ άκρου εις άκρον τον χώρο του ναού. Αυτό βέβαια επ’ ουδενί λόγω σημαίνει οτι είμαστε κατά της τεχνολογίας. Σωστή χρήση της απαιτείται και καταπολέμηση της ανασφάλειας σε ότι αφορά το εάν ακουγόμαστε. Μία όμορφη και μελωδική φωνή ακούγεται με την ΠΟΙΟΤΗΤΑ και την ΜΟΥΣΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ και όχι με τα ντεσιμπέλ της.

3ον ΧΡΟΝΟΣ - ΧΡΟΝΙΚΗ ΑΓΩΓΗ - ΡΥΘΜΟΣ. Ο χρόνος, η χρονική αγωγή και η ρυθμική αγωγή είναι η ΨΥΧΗ του ψαλλόμενου μέλους. Ένας ψάλτης όση καλλιφωνία και να διαθέτει, αν δεν είναι γνώστης και κάτοχος της μεγάλης τέχνης της χρονικής αγωγής ανα μάθημα, της ευρυθμίας του χρόνου και του «ΑΕΡΑ» που δίνει στα ψαλλόμενα ο «καλπασμός» της σωστής χρονικής αγωγής, ο ψάλτης αυτός φαντάζει «ΓΥΜΝΟΣ και ΛΑΠΑΣ» στα αυτιά ακροατών που γνωρίζουν καλά το αντικείμενο. Αλλα και σε όλο το μή μυημένο ακροατήριο δημιουργεί κούραση και κορεσμό μία φωνή μελωδική μεν, αλλα ασύμμετρη. Μόνο ο συνδυασμός μελωδίας και ροής του χρόνου με ευρυθμία και χάρη καθηλώνει τον ακροατή. Για αυτόν τον λόγο το πατριαρχικό ύφος υπερέχει και είναι σημείο αναφοράς. Διότι πάλλεται και δονείται απο την χάρη της ευρυθμίας του χρόνου, των σωστών χρονικών αγωγών σε συνδυασμό με την μελωδία και την εκφορά του λόγου. Και ΜΟΝΟ η σωστή γνώση και εφαρμογή των κανόνων του χρόνου και της χρονικής αγωγής σε συνδυασμό με την σωστή χρήση της αναπνοής, είναι ικανά να κάνουν έναν ψάλτη ΑΛΛΟΝ ΤΟΣΟΝ απ’ ότι είναι, γιατί απλούστατα ο χρόνος με την μελωδία είναι ΑΡΡΥΚΤΑ δεμένο σύνολο. Αν κάτι απ’ τα δύο χωλαίνει υπάρχει πρόβλημα. Εδώ να τονίσουμε οτι πολλοί συγχέουν την έννοια της ροής της χρονικής αγωγής με το να «χτυπούν» με στόμφο τις συλλαβές μία-μία, πράγμα τελείως αντιαισθητικό και άγριο στο εκκλησίασμα. Ο χρόνος δεν είναι «χτυπητός» με επιτήδευση. Ο χρόνος ρέει, είναι «ΑΗΡ». Πρέπει να επισημανθεί στο σημείο αυτό, οτι δεν είναι καθόλου εύκολο να ψάλλει κάποιος έγχρονα και με την αρμόζουσα χρονική αγωγή που απαιτεί το κάθε ψαλλόμενο μέλος στην κάθε ακολουθία. Ακούγεται απλό και αυτονόητο, αλλα όταν κληθεί ο ψάλλων να το εφαρμόσει επι της ουσίας στην πράξη, τότε φαίνεται το πρόβλημα. Δυστυχώς η πλειονότητα των ψαλτών ψάλλουμε ΑΠΤΑΛΙΚΑ, δηλαδή όπως μας βολεύει και όπως μας το επιτρέπουν η αναπνοή μας και τα πνευμόνια μας. Δεν θέλουμε να ζοριστούμε, να πειθαρχήσουμε και να βγούμε έξω απο τα καλούπια μας. Η άχρονη και γεμάτη αρρυθμίες (αυξομειώσεις της χρονικής αγωγής κατα το δοκούν) ψαλτική, είναι ο εύκολος και ανώδυνος δρόμος. Η άλλη, η έγχρονη και εύρυθμη απαιτεί πολύ κόπο, μεγάλη πειθαρχία, μελέτη και πολλές και συνεχείς προσπάθειες. Πολύ μεγάλη σημασία έχει ( πέραν της ευρυθμίας ) να διατηρούμε την ενδεικνυόμενη χρονική αγωγή στο κάθε μέλος που ψάλλουμε. Η Βυζαντινή μουσική θα πρέπει να είναι ένα ΡΟΛΟΪ οτιδήποτε και αν ψάλλουμε ( εκτός ολίγων εξαιρέσεων ). Εδώ να ξεχωρίσουμε τις έννοιες της ευρυθμίας, απο αυτήν της χρονικής αγωγής αν και είναι γνωστές στους περισσότερους. Ευρυθμία είναι το να ψάλλουμε συνεχώς ισόχρονα και σταθερά σε όλα τα μέλη. Χρονική αγωγή είναι, σε πόσους ισόχρονους και σταθερούς χτύπους ανα λεπτό θα πρέπει να ψάλλουμε το κάθε μέλος είτε αυτό είναι ειρμολογικό, είτε στιχηραρικό, είτε παπαδικό. Η ευρυθμία όμως χωρίς την σωστή χρονική αγωγή που απαιτεί το κάθε ψαλλόμενο μέλος, είναι δυστυχώς ΑΧΡΗΣΤΗ και άνευ αντικρίσματος. Διότι επι παραδείγματι, τί να την κάνει κάποιος την ευρυθμία στα κουτουρού, όταν έχει άγνοια τήρησης των σωστών χρονικών αγωγών και ψάλλει ένα δοξαστικό σε δέκα λεπτά έχοντας χρονική αγωγή χερουβικού ή αντιθέτως ψάλλει καθίσματα, ευλογητάρια, αναβαθμούς και κανόνες το πρωί της Κυριακής και «τρέχει», έχοντας χρονική αγωγή στίχων προσομοίων. Τέλος η χρονική αγωγή θα πρέπει να τηρείται καθ’ όλην την διάρκεια του μέλους αναλλοίωτη, χωρίς κάποιες προσφιλείς αργίες ενδιαμέσως και κατα το τέλος του μέλους. Όσοι θέλουμε να εντρυφήσουμε στο κεφαλαιώδες αυτό θέμα, δεν χρειάζεται να κάνουμε τίποτε άλλο παρα να ακούσουμε τον αείμνηστο ΑΡΧΟΝΤΑ ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΗ της ΜτΧΕ ΘΡΑΣΥΒΟΥΛΟ ΣΤΑΝΙΤΣΑ, σε όλα αυτά τα ηχητικά που μας άφησε πολύτιμη παρακαταθήκη. Η εκπληκτική και συνάμα μοναδική χρονική ακρίβεια που παρατηρείται στο ψάλσιμό του αποτελεί σχολείο απο μόνη της. Μάλιστα ο ΑΡΧΩΝ στην ιστορική έκδοση του ΤΡΙΩΔΙΟΥ του, σημειώνει στο τέλος του βιβλίου προς διευκόλυνση παντός ενδιαφερομένου την επικρατεστέραν χρονικήν αγωγήν όλων των εκκλησιαστικών μελών σε χτύπους ανα λεπτό, κατα την ζώσα Πατριαρχική παράδοση. Αυτός είναι κατα την άποψή μου ο ΟΔΗΓΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΗΜΕΙΟ ΑΝΑΦΟΡΑΣ για αυτά τα θέματα όπως και γενικότερα για την ψαλτική τέχνη.

4ον ΑΝΑΠΝΟΗ. Ένα άλλο μεγάλο και κεφαλαιώδες ζήτημα στην ψαλτική τέχνη που συμβάλλει καταλυτικά εις το ορθώς ψάλλειν ( και άπτεται του ζητήματος του χρόνου), είναι το θέμα της αναπνοής. Η σωστή και άνετη αναπνοή προσδίδει στα ψαλλόμενα μεγαλοπρέπεια και επιπλέον κύρος. Είναι η βάση πάνω στην οποία μπορεί να στηριχθεί μία ωραία μελωδία. Σημειώνει ο βαρύτονος και συνθέτης Δίων Αρύβας σε ένα εγχειρίδιό του περι φώνησης του 1988...... «...... Μπορεί να έχουμε σωστή αναπνοή και λανθασμένη τοποθέτηση φωνής. Είναι όμως ΑΔΥΝΑΤΟΝ να έχουμε σωστή τοποθέτηση φωνής και λανθασμένη αναπνοή. Μόνον όταν λειτουργήσει ΣΩΣΤΑ Η ΑΝΑΠΝΟΗ, τότε μόνον έχουμε την ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΝΑ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΟΥΜΕ ΣΩΣΤΑ ΤΗ ΦΩΝΗ ΜΑΣ!!.» Χωρίς ικανή αναπνοή, χάνεται όλο το οικοδόμημα που δημιουργείται απο μία ωραία μελωδία και άλλα στοιχεία του ψάλλοντος. Η αναπνοή θα πρέπει να είναι μπόλικη, σωστά ξοδευόμενη και όχι «κοντή». Είναι λανθασμένη η πρακτική των μικρών και συχνών αναπνοών. Κατα την εισπνοή δεν χρειάζεται να γεμίζουμε τους πνεύμονες με πάρα πολύ αέρα. Στο ήμισυ της χωρητικότητος των πνευμόνων ( μιλάμε για υγιείς πνεύμονες ) είναι υπέραρκετή, αρκεί η εισπνοή να γίνεται ήρεμα, χαλαρά, όχι σπασμωδικά και χωρίς ένταση και σφιξίματα. Για να ψάλλουμε ΕΚΠΝΕΟΥΜΕ σχεδόν όλον τον αέρα που έχουμε στα πνευμόνια μας και μ’ αυτόν τον λίγο που μας έχει απομείνει ψάλλουμε. Είναι ΥΠΕΡΑΡΚΕΤΟΣ. Το αντίθετο κάνει ζημιά ΚΑΙ στη φωνή ΚΑΙ στους πνεύμονες. Ο αέρας που εισπνέουμε θα πρέπει να είναι ο απολύτως απαραίτητος για να ψάλλουμε και όχι παραπάνω ή λιγότερος. Όλος δε αυτός ο αέρας ( κατα τον ώς άνω δάσκαλο ) θα πρέπει να γίνεται ΤΟΝΟΣ, δηλαδή ΦΩΝΗ, δηλαδή ΨΑΛΜΩΔΙΑ εν προκειμένω... ΘΕΜΕΛΙΩΔΗΣ ΚΑΝΟΝΑΣ στην φώνηση... Δεν ψάλλουμε ΠΟΤΕ ΑΜΕΣΩΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΙΣΠΝΟΗ αλλα ΠΑΝΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΕΚΠΝΟΗΣ και αφού γίνει η εκκένωση αρκετού αέρα απο τους πνεύμονες. Στην αντίθετη περίπτωση μπουκώνουμε διότι μένει στους πνεύμονες αέρας αχρησιμοποίητος. Θα πρέπει ειδικά στα αργοσύντομα και αργά μαθήματα, να βγάζει ο ψάλλων όσο το δυνατόν μεγαλύτερες μουσικές φράσεις, με όσο το δυνατόν λιγότερες αναπνοές. Αρκετοί απο μας ψάλλουμε παίρνοντας αναπνοή σε κάθε τρείς-τέσσερις συλλαβές του κειμένου, δίνοντας την εντύπωση στο ακροατήριο οτι πάσχουμε απο δύσπνοια ή απο χρόνια αποφρακτική πνευμονοπάθεια, ενώ στην ουσία πρόκειται για μία άσχημη και κακιά συνήθεια στις περισσότερες των περιπτώσεων. Δικαιολογούνται φυσικά περιπτώσεις με παθολογικό πρόβλημα. Γενικά το ζήτημα της αναπνοής είναι σε έναν άνθρωπο με υγιές αναπνευστικό σύστημα θέμα ΕΞΑΣΚΗΣΗΣ και ΘΕΛΗΣΗΣ. Έλεγε ο Θρασύβουλος Στανίτσας.... «προτιμώ να ΣΚΑΣΩ, παρά να πάρω αναπνοή εκεί που δεν πρέπει!!!!» Και σημειωτέον ο Άρχων υπήρξε σε όλη του την ζωή συστηματικός και καθ’ έξιν καπνιστής!!!!. Ένα λεπτό σημείο κατά την ψαλμωδία στο οποίο η αναπνευστική στήριξη παίζει καταλυτικό ρόλο, είναι η στιγμή που ο ψάλτης καλείται να «χτυπήσει» μία πολύ υψηλή νότα την οποία απαιτεί το μουσικό κείμενο. Στην περίπτωση αυτή εάν έχει προηγηθεί αγχωτική κατάσταση στον ψάλλοντα και συγχρόνως ο αέρας στα πνευμόνια του είναι περισσότερος απ’ ότι πρέπει (διότι δεν έγινε σωστή εκκένωση) είναι πολύ πιθανόν η νότα αυτή να μην βγεί ομαλά, αλλα να βγεί άγρια ή με «κοκοράκι» ή και να μείνουμε απο φωνή τελείως ακόμα. Αυτό συμβαίνει διότι «μπουκώνει και αναστατώνεται» όλο το σύστημα λόγω έντασης που επηρεάζει και την σωστή αναπνοή, αλλα κυρίως την άνετη και αβίαστη εξαγωγή της φωνής. Η κατάσταση αυτή ονομάζεται συνοπτικά ΣΤΙΓΜΙΑΙΑ ΣΤΗΘΑΓΧΗ, χωρίς αυτό να σημαίνει οτι είναι κάτι το παθολογικό. Αν είμαστε σε μία τέτοια κατάσταση την συγκεκριμένη στιγμή και μας κυριαρχεί η ανασφάλεια, η αμφιβολία και η έλλειψη αυτοπεποίθησης για το αποτέλεσμα, τότε το πιό σωστό και φρόνιμο θα είναι να το προσπεράσουμε «δια της πλαγίας οδού» παρά να εκτεθούμε ανεπανόρθωτα. Τέλος κατα την αναπνοή ο ψάλλων δεν θα πρέπει να κόβει λέξεις, φράσεις και νοήματα στη μέση.

5ον ΣΩΣΤΟΣ ΧΕΙΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΦΩΝΗΣ. Το φωνητικό «εργαλείο» στον άνθρωπο, είναι ένας μηχανισμός μέσω του οποίου παράγεται ο ήχος και εν προκειμένω η μελωδία. Εκτός απο το δοθέν χάρισμα της καλλιφωνίας ΑΝΩΘΕΝ στον άνθρωπο, εναπόκειται απο εκεί και μετά στον ίδιο να καλλιεργήσει, να πολλαπλασιάσει, να αναδείξει στο έπακρο και να ΔΙΑΦΥΛΑΞΕΙ το δοθέν εις αυτόν τάλαντον. Καλείται χρησιμοποιώντας την γνώση, την λογική και την εμπειρία να κάνει ΣΩΣΤΗ χρήση αυτού του θείου δώρου, για να το διατηρήσει ακμαίο και για να μπορέσει αυτό να προσφέρει αυτά που δύναται να προσφέρει. Κάθε φωνή έχει ξεχωριστή έκταση, χροιά, ηχόχρωμα και ιδιοσυστασία. Θα πρέπει εν προκειμένω ο ψάλλων απο νωρίς να αντιληφθεί και να κατανοήσει το εύρος των φωνητικών του δυνατοτήτων και μέσα σ αυτό να προσπαθεί να κινηθεί μουσικά. Αυτό προϋποθέτει κατανόηση του φωνητικού μηχανισμού, γνώση της φώνησης και εν συνεχεία κυρίως ΕΦΑΡΜΟΓΗ και ΠΕΙΘΑΡΧΙΑ στην πράξη. Υπάρχουν στο διάβα του χρόνου περιπτώσεις αυθαιρεσίας των φωνητικών κανόνων, πράγμα το οποίο επέφερε ολέθρια αποτελέσματα στην φωνή των ανθρώπων αυτών. Η συστηματική και επι μακρόν παραβίαση ή ακόμα και εκβίαση των φωνητικών μας δυνατοτήτων και ορίων ΑΝΕΞΕΛΕΓΚΤΑ, είναι βέβαιον οτι μακροπρόθεσμα θα επιφέρει την τέλεια χρεοκοπία της φωνής. Ο περισσότερος κόσμος έχει την εντύπωση ότι η φωνή χρεοκοπεί κυρίως απο τις διάφορες καταχρήσεις. Βεβαίως συμβάλλουν σημαντικά και οι καταχρήσεις στον εκφυλισμό της φωνής. Οι περισσότερες όμως περιπτώσεις φωνητικού εκφυλισμού οφείλονται στην μακροχρόνια ΚΑΚΗ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ, ΚΑΚΗ ΣΤΗΡΙΞΗ, στην άνευ ορίων ΕΚΒΙΑΣΗ ΠΡΟΣ ΚΡΑΥΓΗ της φωνής και το χειρότερο αυτό να γίνεται ΧΩΡΙΣ ΤΗΝ ΣΩΣΤΗ ΑΝΑΠΝΕΥΣΤΙΚΗ ΣΤΗΡΙΞΗ. Υπάρχουν και περιπτώσεις ανθρώπων, που απο άγνοια και μή σωστή καθοδήγηση κατα την διάρκεια της μεταφώνησης στην εφηβική ηλικία, «απόκτησαν» μικρό η μεγαλύτερο πρόβλημα στις φωνητικές χορδές λόγω ανεξέλεγκτων τσιριγμάτων και τα οποία προβλήματα όταν δημιουργούνται σ’ αυτό το διάστημα είναι δυστυχώς ΜΗ ΑΝΑΣΤΡΕΨΙΜΑ. Εδώ να πούμε, ότι υπάρχει και μία πολύ μικρή κατηγορία ανθρώπων ευνοημένων απο την φύση τόσο πλουσιοπάροχα, που δεν χρειάζεται να κάνουν τίποτα απο τα παραπάνω διότι τα έχουν όλα αυτά ασυναίσθητα σε τέλειο βαθμό. Είναι οι λεγόμενες ευλογημένες εξαιρέσεις της φύσεως. Οι φωνές οι τοποθετημένες απο μόνες τους. Αυτές οι περιπτώσεις όμως είναι σπάνιες και δεν αποτελούν δικαιολογία για να μην ψαχτεί ο καθένας σχετικά με τα θέματα αυτά. Ο ψάλτης που χρησιμοποιεί σωστά την φωνή του εντός των φωνητικών του ορίων και με σωστή αναπνευστική στήριξη, καθηλώνει και ευχαριστεί το εκκλησίασμα. Η φωνή μας, μας καθοδηγεί σε κάθε βήμα κατα την διάρκεια της ψαλμωδίας. Αρκεί να έχουμε ανοιχτά τα «αυτιά της λογικής» για να την ακούσουμε. Άλλες φορές «διαμαρτύρεται» και μας φωνάζει..... «προστάτεψέ με» και άλλες φορές μας φωνάζει.... «τώρα πετάω, γιατί δεν το εκμεταλλεύεσαι???» Ο σωστός χειρισμός της φωνής είναι τελικά μία ψυχοσωματική διεργασία. Υπάρχουν ενίοτε περιπτώσεις ψαλλόντων οι οποίοι έχοντας ως πρότυπο κάποιον μεγάλο ψάλτη, προσπαθούν να εκτελέσουν κάποιο μάθημα που άκουσαν απο αυτόν στην βάση που το εκτέλεσε ο ίδιος. Στην προκειμένη περίπτωση εάν η φωνή του ψάλλοντος είναι του ιδίου εύρους και ευελιξίας έχει καλώς. Αν όμως οι δυνατότητες είναι λιγότερες, το μόνο που καταφέρνει ο ψάλλων είναι να στραπατσάρει τον λαιμό του, να ξεφωνίζει, να κάνει «κοκοράκια» και εν τέλει να εκτίθεται ανεπανόρθωτα απέναντι στο εκκλησίασμα. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις θα πρέπει να λειτουργεί στον ψάλλοντα η διάκριση, η σύνεση και η αυτογνωσία. Ο τάδε μεγάλος ψάλτης πήρε την συγκεκριμένη βάση γιατί ΚΑΤΙ ΗΞΕΡΕ. Οφείλουμε και εμείς να ξέρουμε ΚΑΤΙ και αναλόγως να πορευόμαστε. Για τον λόγο αυτό «θερίζουν» οι πολύποδες, οι κάλοι και τα οζίδια στις φωνητικές χορδές πολλών που ασχολούνται με την φώνηση, με συνέπεια τα συνεχή χειρουργεία. Όλα αυτά οδηγούν αρκετές φορές σε πάρεση δηλαδή ΑΤΟΝΙΑ των φωνητικών χορδών με σταδιακή χρεοκοπία της φωνής. Εδώ θα πρέπει να ΤΟΝΙΣΘΕΙ, ότι στην απόδοση και συνολική αξιολόγηση του ψάλλοντος, μεγαλύτερη σημασία δεν έχει το ΠΟΣΟ ΨΗΛΑ ή χαμηλά εκτείνεται η φωνή του, αλλα το ΤΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑ διαθέτει στην συγκεκριμένη έκταση που κινείται. Μπορεί κάποιος ψάλτης να διαθέτει σχετικά μικρό εύρος φωνητικής έκτασης, αλλα να είναι τόσο ΜΑΓΙΚΕΣ οι νότες που βγάζει στην συγκεκριμένη έκταση απο πλευράς μελωδίας, που να τον καθιστούν ΜΕΓΙΣΤΟ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗ. Και μπορεί αντιθέτως κάποιος άλλος να διαθέτει απεριόριστη έκταση, αλλα η μελωδία, η μουσικότητα και οι νότες που βγάζει να είναι ανεπαρκείς και χαμηλής ποιότητος απο πλευράς μελωδικότητας με αποτέλεσμα να μην συγκινούν κανέναν. Θα πρέπει η φωνή του ψάλλοντος εκεί που κινείται να είναι ομοιόμορφη, ρωμαλέα, στιβαρή και να μην προδίδει αδυναμία σε καμία φωνητική περιοχή. Αναφέρει ο Στυλιανός Σεφεριάδης ( μαθητής, κανονάρχης και αυτήκοος μάρτυς του Μεγάλου ΙΑΚΩΒΟΥ ΝΑΥΠΛΙΩΤΗ ) σε ένα σύγγραμμά του του 1976 ότι «... η ψαλτική τέχνη δεν θα είχε την θέση που έχει σήμερα, αν δεν υπήρχαν οι νότες του Ναυπλιώτη απο τον κάτω ΔΙ έως τον άνω ΝΗ που ήταν και αυτές με τις οποίες σαγήνευε το ακροατήριο!!!! Δεν του χρειάζονταν παραπάνω. Ήταν ΥΠΕΡΑΡΚΕΤΕΣ για να καθηλώνει τους πάντες Ήταν οι ΚΑΛΕΣ του νότες αυτές οι 10 με 12 που μάγευαν το ακροατήριο. Αυτές τις νότες τις ονομάζουν οι Ευρωπαίοι με την λατινική λέξη IMMPOSTO, δηλαδή σωστά τοποθετημένες μουσικά και μελωδικά νότες». Συνεπώς το ΑΠΑΝ στην απόδοση του ψάλλοντος είναι Η ΜΕΛΩΔΙΑ και ΜΟΥΣΙΚΟΤΗΤΑ της φωνής και μετά όλα τα άλλα. Συνήθιζε να λέει ο ΜΕΓΑΣ ΣΤΑΝΙΤΣΑΣ..... «...φαγητά υπάρχουν πολλά και καλά στην ψαλτική.......ικανούς. ΣΕΡΒΙΤΟΡΟΥΣ χρειαζόμαστε!!!!». Και κάποια πράγματα τεχνικής φύσεως. Δεν βγάζουμε ποτέ την φωνή μας όταν την συγκεκριμένη στιγμή έχουμε τάση ρεψίματος. Περιμένουμε λίγο να περάσει και μετά συνεχίζουμε και ας καθυστερήσουμε λίγο. Παράλληλα θα πρέπει να αποφεύγουμε το ΣΥΧΝΟ στιγμιαίο βήξιμο την ώρα που ψάλλουμε. Δημιουργεί ερεθισμό των χορδών και φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα απο το επιδιωκόμενο. Στις δε υψηλές φωνητικές περιοχές οι ειδικοί συμβουλεύουν οτι πρέπει να «ΚΛΕΙΝΟΥΜΕ» κάπως την φωνή μας ( δηλαδή να μην την δίνουμε ολόκληρη απο πλευράς έντασης και όγκου ) για να διατηρήσει την ομοιομορφία και την στιλπνότητά της.
Ένα επίσης ΚΕΦΑΛΑΙΩΔΕΣ ζήτημα που άπτεται της σωστής χρήσης της φωνής, είναι το μεγάλο θέμα της επιλογής των τονικών βάσεων που καλείται να επιλέξει ο ψάλλων κατα την διάρκεια των ιερών ακολουθιών. Πρόκειται για άλλη μία ΜΕΓΑΛΗ ΤΕΧΝΙΚΗ, απο την χρήση της οποίας ο ψάλλων ή θα δημιουργήσει ατμόσφαιρα σωστής απόδοσης, μελωδίας και κατανύξεως με αλώβητη την φωνή του ή απο την άλλη θα δημιουργήσει άτακτες φωνασκίες, αγχώδεις καταστάσεις, φωνητική και ψυχική υπερκόπωση στον εαυτό του, «κοκοράκια» λόγω αδυναμίας της φωνής να ανταπεξέλθει, με αποτέλεσμα όλο αυτό να δημιουργεί στο εκκλησίασμα συναισθήματα άγχους, δυσφορίας, οίκτου και απαξίωσης δια τον ψάλλοντα, ΣΥΝ τις καταστροφικές συνέπειες και επιπτώσεις στην φωνή του. Τα δεδομένα που θα πρέπει να λαμβάνονται υπ’ όψιν απο τον ψάλλοντα στον καθορισμό των τονικών βάσεων σε οποιαδήποτε στιγμή και για οποιοδήποτε μέλος θα πρέπει ΠΑΝΤΑ να είναι: 1ον Συνήθης φωνητική έκταση του ψάλλοντος πάνω κάτω. 2ον Φωνητική έκταση του όποιου μαθήματος πάνω-κάτω όπως και ΒΑΘΜΟΣ ΔΥΣΚΟΛΙΑΣ. 3ον Ηχητικές ΚΑΙ ΟΧI ΜΟΝΟΝ συνθήκες που επικρατούν στον χώρο την συγκεκριμένη στιγμή και 4ον Φωνητική κατάσταση του ψάλλοντος ΕΚΕΙΝΗ ΤΗΝ ΔΕΔΟΜΕΝΗ ΣΤΙΓΜΗ. Εκτιμώντας όλα αυτά τα δεδομένα ΓΡΗΓΟΡΑ, θα πρέπει ο ψάλλων να πάρει την ( όσο το δυνατόν ) κατάλληλη για την περίσταση βάση, καλυπτόμενος για όλες τις εκδοχές. Μέγας άθλος για έναν ψάλτη είναι, να προσπαθούν καλοπροαίρετα να τον βρούν οι εκκλησιαζόμενοι έστω και μία φορά σε στιγμή αδυναμίας ή δυσκολίας φωνητικής και να μην τους δίνει το δικαίωμα λόγω σωστής χρήσης της φωνής του. Γενικά η πείρα διδάσκει οτι πρέπει να αφήνουμε κάποια φωνητικά περιθώρια ( έναν με δύο τόνους πάνω και κάτω ) στην έκτασή μας όταν ψάλλουμε, για να μπορούμε να κινηθούμε πιό άνετα και ξεκούραστα στο μάθημα, έχοντας την επιπλέον ευχέρεια να κάνουμε ΕΡΜΗΝΕΙΑ κατα τον Κωνσταντίνο Πρίγγο.
Στο σημείο αυτό θα ήθελα να κάνω μία ιδιαίτερη αναφορά στo λεγόμενο ΔΙΑΠΑΣΩΝ ή ΤΟΝΟΔΟΤΗ και την χρήση του. Ο τονοδότης χρησιμεύει στον ψάλτη για να του δίνει έναν σταθερό τόνο ( συνήθως τον ΛΑ ή ΚΕ ) βάσει του οποίου αυτός θα βρεί την βάση που θέλει να πάρει για να ψάλλει το οποιοδήποτε τροπάριο στον οποιοδήποτε ήχο. Είναι όντως ένα βοηθητικό μέσον για τον ψάλτη ειδικά στα αρχικά του βήματα και μέχρι κάποιο χρονικό διάστημα όπου δεν υπάρχει η εμπειρία, η αντίληψη και κυριαρχεί η ανασφάλεια. Μετά όμως απο ένα εύλογο χρονικό διάστημα, αποκτώντας ο ψάλτης την εμπειρία, την αντίληψη και την αυτοπεποίθηση στο αναλόγιο, θα πρέπει κατα την γνώμη μου να ξεφορτωθεί το διαπασών διότι μάλλον ΚΑΚΟ θα του κάνει αν εξακολουθήσει να το χρησιμοποιεί για μιά ζωή. Και αυτό γιατί το διαπασών θα του είναι σαν μία μορφή εξάρτησης και δήθεν στήριξης. Ο ψάλτης απο ένα σημείο και έπειτα θα πρέπει να πορεύεται μόνος του, με την φωνή του να «ζυμώνεται» με τους ήχους, τις εναλλαγές των ήχων, των γενών, των συστημάτων, των ειδών των μελών και των τροπαρίων, των παραχορδών, των μεταβολών, των μεταθέσεων και γενικά με όλο αυτό το οικοδόμημα της ψαλτικής τέχνης, ούτως ώστε να το καταλάβει, να το αφομοιώσει, να το αντιληφθεί και να το προσαρμόσει στην φωνή του ΧΩΡΙΣ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ. Να το κάνει κτήμα του ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ και να παίζει στα δάχτυλά του τις βάσεις σύμφωνα με τις εκάστοτε ανάγκες και απαιτήσεις των μαθημάτων. Οι βάσεις στην ψαλτική δεν είναι ΣΤΑΤΙΚΕΣ και ΤΥΠΟΠΟΙΗΜΕΝΕΣ. Ποικίλουν ανάλογα με το μάθημα, την φωνητική κατάσταση του ψάλλοντος και άλλους εξωγενείς και αστάθμητους παράγοντες όπως εξηγήσαμε παραπάνω. Επίσης η κάθε φωνή χρειάζεται τελείως διαφορετικές βάσεις για να αποδώσει σωστά. Κάποιον ψάλτη που μία τονική βάση τον απογειώνει και τον αναδεικνύει, κάποιον άλλον τον « σκοτώνει» , τον εκθέτει και το αντίστροφο. Συνεπώς ο τονοδότης πολύ λίγα πράγματα μπορεί να προσφέρει στον ψάλλοντα, εάν αυτός δεν καταλάβει την φωνή του σε σχέση με τα ψαλλόμενα και δεν την «κουμπώσει» σ’ αυτά. Είναι το λεγόμενο ΤRANSPORTO των Ευρωπαίων, δηλαδή η δυνατότητα που έχει ο ψάλλων να χρησιμοποιήσει οποιαδήποτε τονική βάση στην εκτέλεση του όποιου μαθήματος, με την ΒΑΣΙΚΗ ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΗ όμως αυτή του η επιλογή να αναδεικνύει ΣΩΣΤΑ ΚΑΙ την φωνή του ΚΑΙ το ψαλλόμενο μάθημα. Αν δεν συμβεί αυτό ή ταλαιπωρούμε την φωνή μας και το μάθημα ή αδικούμε την φωνή μας και το μάθημα στηριζόμενοι στο διαπασών λανθασμένα και εντελώς συμβατικά και τυποποιημένα. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι πολύ μεγάλοι ψάλτες δεν χρησιμοποίησαν ποτέ τονοδότη στο αναλόγιο και παρ’ όλα αυτά έπαιρναν πάντα με έναν μαγικό τρόπο την ιδανική βάση για το κάθε ψαλλόμενο μάθημα σε σχέση με την φωνή τους. Δυστυχώς αρκετοί το διαπασών το έχουν για προέκταση του χεριού τους στο αναλόγιο. Χτύπημα ή σφύριγμα σε κάθε αλλαγή τροπαρίου ή ήχου κάθε 3 λεπτά, με αποτέλεσμα να δίνουν την εικόνα στο εκκλησίασμα οτι περισσότερο ασχολούνται με την χρήση του τονοδότη, παρά με την ψαλμωδία αυτή καθ’ αυτή. Επίσης σε αρκετούς ψάλτες υπάρχει κατα την διάρκεια της ψαλμωδίας η τάση για συνεχές τσεκάρισμα με τον τονοδότη για το αν η αρχική βάση έχει διαφοροποιηθεί προς τα πάνω ή προς τα κάτω. Άποψή μου είναι ότι όλο αυτό αποσυντονίζει τον ψάλλοντα, του δημιουργεί πρόσθετο άγχος και του αφαιρεί σε έναν βαθμό την απαιτούμενη αυτοσυγκέντρωση στην απόδοση των ψαλλομένων. Συνεπώς η συχνή χρήση του τονοδότη εν ώρα ψαλμωδίας μάλλον προσθέτει προβλήματα στον ψάλλοντα, παρά τον βοηθά. Θυμίζει τις βοηθητικές ρόδες στο ποδήλατο, οι οποίες κάποια στιγμή απαιτείται πλέον να φύγουν όταν μάθουμε ισορροπία. Το διαπασών προσφέρει ουσιαστική βοήθεια ΜΟΝΟ στα αρχικά στάδια του ψάλλοντος. Εκεί που είναι όμως πράγματι απαραίτητο, είναι στις συναυλίες και χορωδιακές εκτελέσεις για να συγχρονίζονται όλοι οι χορωδοί και φυσικά στις διάφορες ηχογραφήσεις.
Τέλος για να κλείσω αυτό το σημαντικό κεφάλαιο περι σωστού χειρισμού της φωνής, να πώ οτι κατα την γνώμη μου ο ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ στο ζήτημα της τοποθέτησης, της στήριξης και του χειρισμού της φωνής στις μέρες μας, είναι αναμφισβήτητα και αδιαφιλονίκητα ο ΑΡΧΩΝ ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΗΣ κ. ΧΑΡΙΛΑΟΣ ΤΑΛΙΑΔΩΡΟΣ του οποίου ο λάρυγξ θα πρέπει να γίνει αντικείμενο μελέτης και έρευνας απο τους ειδικούς και τους ασχολουμένους με την ψαλτική τέχνη και την φώνηση. Σε ηλικία σήμερα 90 ετών!!!! παραμένει ΦΩΝΗΤΙΚΑ ΑΛΩΒΗΤΟΣ λαμβανομένης υπ’ όψιν βεβαίως και της ενενηκονταετούς φυσικής βιολογικής φθοράς. Αν και προικοδοτήθηκε με δώρημα τέλειον άνωθεν, εν τούτοις σε όλη του την ιεροψαλτική σταδιοδρομία έκανε σωστή, πειθαρχημένη και λελογισμένη χρήση του χαρίσματός του, τηρώντας με θρησκευτική ευλάβεια τους θεμελιώδεις κανόνες που προανεφέρθησαν.
6ον ΕΚΤΕΛΕΣΗ. Η εκτέλεση του μέλους στην ψαλτική τέχνη είναι μείζονος σημασίας, παίζει πρωτεύοντα ρόλο σε ότι αφορά το ορθώς ψάλλειν και χαρακτηρίζει έναν ικανό και άριστο ψάλτη απο έναν μετρίων ικανοτήτων και γνώσεων αντίστοιχα. Αποτελεί το λεγόμενο «σερβίρισμα» δηλαδή την παρουσίαση του μέλους, που σε άλλες περιπτώσεις καθηλώνει τον εκκλησιαζόμενο, ενώ σε κάποιες άλλες τον αφήνει ανικανοποίητο και αδιάφορο. Η εκτελεστική δεινότητα ενός ψάλτου εξαρτάται κυρίως 1ον απο τις φωνητικές του δυνατότητες 2ον απο την εν γένει μουσική γνώση και συγκρότηση που διαθέτει και 3ον απο τα σωστά ακούσματα που έχει στ’ αυτιά του συνολικά. Αυτά τα τρία στοιχεία θα πρέπει να συνυπάρχουν αλληλοσυμπληρούμενα σε έναν δεινό εκτελεστή της ψαλτικής τέχνης. Με δεδομένα μόνον τα δύο πρώτα στοιχεία, η εκτέλεση μπορεί να είναι μουσικά και τεχνικά σε πολύ ικανοποιητικά επίπεδα. Η εκτέλεση όμως ενός ψάλτου που συγκεντρώνει ΚΑΙ τις τρείς παραπάνω προϋποθέσεις, διαφέρει ΚΑΤΑ ΠΟΛΥ απο την εκτέλεση κάποιου που διαθέτει μόνον τις δύο πρώτες. Η φωνή και η μουσικοτεχνική συγκρότηση στον ψάλτη, δεν είναι στοιχεία ικανά απο μόνα τους να συγκινήσουν το εκκλησίασμα σε ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ, εάν δεν συνοδεύονται και απο το « ΑΡΩΜΑ» με τα απαραίτητα ακούσματα μεγάλων, σοβαρών και παραδοσιακών εκτελεστών της ψαλτικής τέχνης. Το άκουσμα της εκτέλεσης ενός καλλιφώνου, τεχνικά συγκροτημένου και συγχρόνως με παραδοσιακές καταβολές ψάλτου, διαθέτει επιπλέον το λεγόμενο «ΑΝΟΙΓΜΑ ΚΑΙ ΓΕΜΙΣΜΑ» του μέλους με τις παραδοσιακές αναλύσεις, θέσεις και ιδιώματα, στοιχεία συνολικά που είναι ικανά να δημιουργήσουν ατμόσφαιρα κατανύξεως και θρησκευτικής εξάρσεως στις ψυχές των πιστών όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ως εισαγωγή στην μνημειώδη έκδοση του ΤΡΙΩΔΙΟΥ του αειμνήστου Άρχοντος πρωτοψάλτου της ΜτΧΕ Θρασυβούλου Στανίτσα, ο μακαριστός Αρχιεπίσκοπος πρώην Αμερικής κυρός Ιάκωβος ( αναφερόμενος τότε φυσικά στον Άρχοντα ).
Σε ορισμένες περιπτώσεις η εκτέλεση ( παρότι μουσικά και τεχνικά άρτια ) ενδέχεται να εκτραπεί προς κοσμικόν, ηδονικόν, εξωτερικόν άκουσμα, δημιουργώντας αυτομάτως ατμόσφαιρα καθαρά ευχαρίστησης και τέρψης της ακοής με ότι αυτό συνεπάγεται για την Θεία λατρεία. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις εξαφανίζεται εκατέρωθεν η εκκλησιαστικότητα στον χώρο του ναού και η όλη ατμόσφαιρα παραπέμπει σε κοσμικές καταστάσεις. Το δε χειρότερο είναι, ότι ενίοτε ΕΝΘΑΡΡΥΝΟΝΤΑΙ και μάλιστα ΕΠΙΔΟΚΙΜΑΖΟΝΤΑΙ και ΕΠΙΒΡΑΒΕΥΟΝΤΑΙ με θέρμη παρόμοιες εκτελέσεις απο κάποιους αδαείς, οι οποίοι δυστυχώς δεν έχουν καμμία απολύτως συναίσθηση της ιερότητος του χώρου του ναού, αλλα απλά αρέσκονται σε τέτοιου είδους ακούσματα με καθαρά κοσμικά κριτήρια. Οι συγκεκριμένοι δε «πιστοί» μέσα στην εγκληματική άγνοιά τους, κάνουν συγχρόνως και κακό σε υπέροχους και πολύ μεγάλους εκτελεστάς με το να τους ωθούν, να τους κολακεύουν και να τους ενθαρρύνουν να χρησιμοποιήσουν όλο και περισσότερα κοσμικά και εξωτερικά στοιχεία στις εκτελέσεις τους μόνο και μόνο για να ικανοποιηθούν τα λανθασμένα ( αν μή τί άλλο) για Θεία λατρεία «μουσικά αισθητήριά τους». Σύμφωνα μάλιστα με την « λογική» των εν λόγω «πιστών», ο ψάλτης που καλείται κάπου να ψάλλει δεν θα έχει καμμία απολύτως επιτυχία και απήχηση εάν δεν ψάλλει με « νταλγκά και μεράκι». Δεν θα τύχει της ανάλογης αποδοχής εάν δεν « ΤΟ ΓΛΥΚΑΝΕΙ ΛΙΓΟ» όπως χαρακτηριστικά το ερμηνεύουν με νόημα. Δυστυχώς υφίσταται η συγκεκριμένη νοοτροπία σε ορισμένες περιπτώσεις ( ιδίως σε πανηγύρεις ) και η ευθύνη πιστώνεται εξ’ ολοκλήρου στους κατα τόπους « μερακλήδες πιστούς» και το χαμηλό επίπεδο εκκλησιαστικής και μουσικής παιδείας που τους διακρίνει. Ο ψάλτης σε παρόμοιες περιπτώσεις θα πρέπει κατα την άποψή μου να είναι ανένδοτος και προσηλωμένος αδιαπραγμάτευτα στις επιβαλλόμενες εκκλησιαστικές εκτελέσεις είτε αρέσουν σε κάποιους είτε όχι. Δεν θα πρέπει να υπάρχουν «εκπτώσεις» και κατα συνθήκη προσαρμογές στην ψαλτική τέχνη, διότι είναι δυστυχώς πολύ εύκολο στην εκτέλεση του μέλους να υπερβούμε τις λεπτές διαχωριστικές γραμμές που οριοθετούν την ιεροπρέπεια απο την κοσμικότητα, εάν δεν έχουμε ισχυρά βιωματικά και ακουστικά αντισώματα και ερείσματα απο νωρίς στην ιεροψαλτική μας πορεία. Πιστεύω ακράδαντα ότι ένας μεγάλος ψάλτης και εκτελεστής αναδεικνύει στον μέγιστο βαθμό τα προσόντα του μέσα απο σοβαρές εκτελέσεις. Κατ’ αυτόν τον τρόπο γαλουχείται και το εκκλησίασμα σε προσευχητική και μυστηριακή διάθεση. Ο ψάλτης είναι ο καθοριστικός και καταλυτικός παράγων στην Θεία λατρεία και με τον τρόπο ψαλμωδίας του κατευθύνει ανάλογα και την ψυχική διάθεση και γενικά την ψυχική συμπεριφορά των εκκλησιαζομένων. Είναι ο αποκλειστικά «υπεύθυνος» για όλα αυτά που θα «εκμαιεύσει» στο εκκλησίασμα.
Σε κάποιες άλλες περιπτώσεις η εκτέλεση μπορεί να είναι σωστή στο σύνολό της αλλα πολύ στατική, «ξερή και στεγνή», άχρωμη και εντελώς μετροφωνική, δηλαδή τελείως προσηλωμένη κατα γράμμα στις επιταγές του μουσικού κειμένου όπως το βλέπουμε, χωρίς φαντασία. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις η εκτέλεση έχει εκκλησιαστικό χαρακτήρα πλήν όμως πάσχει απο μία ΞΗΡΟΤΗΤΑ λόγω μή ανάλυσης του μέλους. Είναι η λεγόμενη μετροφωνική εκτέλεση.
Δεν θα επεκταθώ πολύ στις διάφορες καντάδες, στις τριφωνίες και τετραφωνίες όπως και στα γραφικά σεγοντάκια κατα την εκτέλεση της ψαλμωδίας, ( ελέω κάποιων κληρικών ) νοοτροπία που καταδεικνύει πλήρη άγνοια της ψαλτικής και το χειρότερο εθίζει αρνητικά και το εκκλησίασμα σε καταστάσεις παντελώς ξένες προς την ορθόδοξη ανατολική παράδοση της Θείας λατρείας, αλλοιώνοντας κατα συνέπεια και την θρησκευτική του αυτοσυνειδησία.
Όπως επίσης και σε κάποια γλυκανάλατα τραγουδάκια του τύπου Αγνή Παρθένε Δέσποινα... Πού πορευθώ... Ένας είν’ ο Κύριος... Εξομολογείσθε τω Κυρίω... Κύριε, ο Κύριος ημών... κλπ, που δυστυχώς έχουν εισχωρήσει και αυτά εδώ και πολλές δεκαετίες στην Θεία λατρεία και ικανοποιούν κάποιο αδαές εκκλησίασμα το οποίο ούτε καν υποπτεύεται το τί και πώς θα πρέπει να ακούγεται μέσα στον ναό, για τον απλούστατο λόγο ότι έτσι γαλουχήθηκε σε όλη του την ζωή απο τις εν λόγω «εκτελέσεις» .
Επανερχόμενος στην αρχική τοποθέτηση, να πούμε ότι η εκτέλεση ενός παραδοσιακού ψάλτου αναπτύσσει, εξελίσσει και «απογειώνει» το μουσικό κείμενο. Η φωνή του κινείται συνεχώς « ΕΞΩ» απο το μέλος με φαντασία και σωστές αναλύσεις, διατηρώντας όμως παράλληλα την δομή του μέλους, όπως επίσης και τον σοβαρό και κατανυκτικό χαρακτήρα της μελωδίας. Κάθε μέλος ( κατα τον Θρασύβουλο Στανίτσα ) όπως είναι γραμμένο σημειογραφικά έτσι νέτα-σκέτα, θέλει την σωστή ανάλυσή του, την ανάπτυξή του και τον σωστό χρωματισμό του. Αυτό όμως για να το κατορθώσει κάποιος ψάλτης, θα πρέπει να το έχει ακούσει απο την «πηγή του» που δεν είναι άλλη απο τις ηχητικές μαρτυρίες και εκτελέσεις διαχρονικά των μεγάλων πρωτοψαλτών και λαμπαδαρίων του πατριαρχικού ναού του Οικουμενικού Πατριαρχείου και των κατα τόπους άξιων συνεχιστών τους. Αυτός ο τρόπος εκτέλεσης και απόδοσης αποτελεί την άγραφη προφορική παράδοση αιώνων και δεν διδάσκεται, αλλα « ΚΛΕΒΕΤΑΙ » ακουστικά απο τον μαθητή, εάν και εφόσον συνηγορήσουν αθροιστικά κάποιοι παράγοντες στην πορεία του. Και όπως χαρακτηριστικά έλεγε ο Κωνσταντίνος Πρίγγος «.....η μοναδική περίπτωση κατα την οποία επιτρέπεται η «κλεψιά» είναι στην «κλοπή» του εκτελεστικού ή άλλως πατριαρχικού ύφους της ορθοδόξου ανατολικής Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας». Δηλαδή του τρόπου ψαλμωδίας ο οποίος δημιουργήθηκε, καθιερώθηκε και μεταλαμπαδεύτηκε απο αιώνες στον πάνσεπτο πατριαρχικό ναό της Κωνσταντινουπόλεως δια μακράς, συνεχούς και ομοιομόρφου ασκήσεως, όπως χαρακτηριστικά και με ακρίβεια το ορίζει ο Άρχων Χαρίλαος Ταλιαδώρος. Συνεπώς κάποιος ταλαντούχος και πολλά υποσχόμενος ψάλτης θα πρέπει κατα την γνώμη μου να αναζητά και να μυείται σε εκτελέσεις μελών απο μεγαθήρια της ψαλτικής τέχνης τόσο σε επίπεδο φωνητικών ικανοτήτων, όσο όμως και σε επίπεδο σοβαρού και παραδοσιακού τρόπου εκτέλεσης.
Να σημειώσουμε τέλος κάτι σε ότι αφορά τις διάφορες αναλύσεις. Καλό θα είναι ο ψάλτης να μην φθάνει και σε υπερβολή πολλαπλών και συνεχών αναλύσεων αυθαίρετα, διότι η υπερβολική χρήση τους οπουδήποτε στο μουσικό κείμενο ασύστολα και ανεξέλεγκτα, αλλοιώνει την φυσιογνωμία των μελών, τα κάνει κουραστικά και δημιουργεί κορεσμό στο εκκλησίασμα. Οτιδήποτε γίνεται καθ’ υπερβολήν είναι ζημιογόνο στο συνολικό αποτέλεσμα. Οι διάφορες αναλύσεις θα πρέπει να γίνονται εκεί που είναι χρήσιμες και τις ζητά το μουσικό κείμενο και όχι ανεξέλεγκτα και εμμονικά.
Κλείνοντας αυτό το σημαντικότατο κεφάλαιο, να πούμε ότι γενικά το ζήτημα της εκτέλεσης στην ψαλτική τέχνη θέλει πολύ ψάξιμο, βαθιά γνώση και εξαρτάται συν τοις άλλοις και απο την πηγαία και έμφυτη καλλιέργεια και ΔΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑ του ψάλτου.

7ον ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ. Το ζήτημα αυτό είναι και το ΜΕΓΑΛΟ ΖΗΤΟΥΜΕΝΟ για την ψαλτική τέχνη και τον ψάλτη. Αποτελεί την ΤΕΛΕΙΩΣΗ του ψάλτου. Και όταν μιλάμε για ερμηνεία, δεν εννοούμε κάποιες θεατρινίστικες καταστάσεις σε στύλ Αρχαίας τραγωδίας. Ούτε πάλι καταστάσεις ωσάν να μεταδίδουμε δελτίο ειδήσεων στην νοηματική. Δεν προσφέρεται η ψαλτική για τέτοιες καταστάσεις. Η ψαλτική δεν είναι Θέατρο με κινήσεις των χεριών, «συντριβές», «σπαραγμούς» και «λυγμούς», που «βαφτίζονται» ερμηνευτική δυνατότητα. Ούτε καν είναι η άψογη απόδοση της έντεχνης πλευράς του μέλους, η οποία σαφώς παίζει και αυτή πολύ σπουδαίο ρόλο. Αλλα αυτό είναι η ΕΚΤΕΛΕΣΗ και όχι η ΕΡΜΗΝΕΙΑ. Δυστυχώς ορισμένοι κάπως έτσι αντιλαμβάνονται το ζήτημα ερμηνεία. Η ερμηνεία στην ψαλτική προϋποθέτει κατ αρχάς να κατανοήσουμε το εκάστοτε εκκλησιαστικό κείμενο που καλούμεθα να ψάλλουμε. Να το κατανοήσουμε 1ον εγκυκλοπαιδικά και 2ον Θεολογικά. Αυτό προϋποθέτει συνεχή τριβή με τα εκκλησιαστικά κείμενα και εν γένει με την εκκλησιαστική γλώσσα. Μόνον έτσι κατανοώντας εννοιολογικά και θεολογικά το όποιο κείμενο, θα μας δοθεί η δυνατότητα να κάνουμε κάποιες προσεγμένες ερμηνευτικές παρεμβάσεις με επιτυχία κατα την απόδοση. Αυτό όμως για να επιτευχθεί θα πρέπει να είμαστε ΕΡΩΤΕΥΜΕΝΟΙ με τα εκκλησιαστικά κείμενα. Αναφέρει ο Άρχων Χαρίλαος Ταλιαδώρος ότι, «…για να συγκινήσει ο ψάλτης το εκκλησίασμα, θα πρέπει πρωτίστως να συγκινηθεί ο ΙΔΙΟΣ με αυτό που ψάλλει!!!!». Μόνον έτσι θα περάσει το αποτέλεσμα στο εκκλησίασμα. Εξετάζοντας το ζήτημα παρατηρούνται κάποια πράγματα. Αρκετοί ψάλλοντες κατα την διάρκεια της ψαλμωδίας αναλώνονται στο να δίνουν περισσότερη σημασία σε τεχνικά τερτίπια του μουσικού κειμένου όχι και τόσο μεγάλης σημασίας για την ουσία του μαθήματος. Π.χ ένα «Δόξα Πατρί...» είτε απλά το πεί κάποιος είτε τραβώντας το δύο λεπτά, δεν έχει κανένα νόημα επι της ουσίας. Αυτό που μετράει είναι η συνολική απόδοση του δοξαστικού που ακολουθεί. Δηλαδή να μην βλέπουμε το κουκουνάρι και χάνουμε το δάσος. Να μην έχουμε δηλαδή την τάση να προσπαθούμε να αναδεικνύουμε τα επουσιώδη αλλα να επικεντρωνόμαστε στην ουσία του ύμνου Και ειδικά στα δοξαστικά ( τα οποία θεωρώ τα κατ’ εξοχήν προσφερόμενα για ερμηνεία ) το άκρως υπερβολικό « στόλισμα» με έντεχνες θέσεις κατ’ εξακολούθησιν, αφαιρεί το στοιχεία της επι της ουσίας ερμηνείας που ζητούν τα μέλη αυτά. Στις περιπτώσεις αυτές η έντεχνη επένδυση και τα πολλά μουσικά στολίδια υπηρετούν την μουσική εκτέλεση ως αυτοσκοπό και ΟΧΙ ΤΗΝ ΕΡΜΗΝΕΙΑ. Μέσα στην υπερβολή των πολλών «μπαχαρικών» χάνεται στην κυριολεξία ο λόγος και το κείμενο. Και σαν να μην έφτανε αυτό, δυστυχώς πολλές φορές το κείμενο υφίσταται και ΠΑΡΕΡΜΗΝΕΙΑ αντί για ερμηνεία απο διαφόρους που αντιλαμβάνονται τελείως αντίθετα την έννοια του κειμένου σε ορισμένες φράσεις. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή που «καυτηρίαζε» πολλάκις ο Θρασύβουλος Στανίτσας σχετικά με την φράση του στιχηρού του Πάσχα.... Τί θρηνείτε, τον άφθαρτον ώς εν φθορά..... και συγκεκριμένα στην φράση «…Τί θρηνείτε»? Εδώ, ( έλεγε ο Στανίτσας ) «...ο άγγελος στην ουσία λέει στις γυναίκες ΜΗΝ ΚΛΑΙΤΕ, υπονοώντας εμμέσως πλήν σαφώς ότι ΑΝΕΣΤΗ, άρα έχουμε ΧΑΡΑ και όχι λύπη.... και κάποιοι ΑΝΟΗΤΟΙ κάθονται και « ΚΛΑΙΝΕ» πέντε λεπτά στο Θρηνείτε!!!!» .. Κλασσική περίπτωση παρερμηνείας, στρεβλής κατανόησης και αλλοίωσης του νοήματος του κειμένου. Ώς προς το ζητούμενο λοιπόν, θα πρέπει κατα την γνώμη μου να βλέπουμε ΠΙΟ ΑΝΟΙΧΤΟ ΚΑΙ το εκκλησιαστικό κείμενο αλλα ΚΑΙ το μουσικό κείμενο, βγάζοντας ένα ΚΕΝΤΡΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΚΑΙ ΣΤΑ ΔΥΟ και αυτό να το βγάζουμε στην απόδοση ΤΟΝΙΖΟΝΤΑΣ κάποιες λέξεις και κάποιες φράσεις-κλειδιά με μία δυναμική, δίνοντας την ανάλογη βαρύτητα και έμφαση πάντα με την δέουσα σοβαρότητα.. και ΟΧΙ να βλέπουμε το κομμάτι «μυωπικά» δηλαδή συλλαβή-συλλαβή και νότα-νότα αναδεικνύοντας μόνον κάποια τεχνικά στοιχεία. Συλλαβή- συλλαβή στο ποιητικό κείμενο και νότα-νότα στο μουσικό κείμενο, το μόνο που καταφέρνουμε είναι να κάνουμε ΑΠΛΗ ΑΝΑΓΝΩΣΗ όπως στο Αλφαβητάρι του Δημοτικού σχολείου. Να τονίσουμε τέλος, ότι απο την πληθώρα των τροπαρίων της Θείας λατρείας στους ορθοδόξους ναούς, αυτά που προσφέρονται περισσότερο για ερμηνεία είναι τα δοξαστικά του όλου ενιαυτού και τα αντίστοιχα στιχηρά ιδιόμελα.

8ον ΑΚΟΥΣΜΑΤΑ. Τα ακούσματα αποτελούν καθοριστικό παράγοντα για την μετέπειτα πορεία του ψάλτου και ουσιαστικά του διαμορφώνουν το ψαλτικό DNA. Ένας νέος ψάλτης που ξεκινά την ιεροψαλτική του πορεία, ειδικά σήμερα με την δυνατότητα που παρέχει το ίντερνετ, «βομβαρδίζεται» κυριολεκτικά απο κάθε είδους ακούσματα. Χωρίς πολλές επεξηγήσεις και αναλύσεις διότι είναι «ευαίσθητο θέμα», άποψή μου είναι οτι θα πρέπει να έχουμε σαν οδηγό ότι μας έχει παραδοθεί ηχητικά, ΚΥΡΙΩΣ απο τους μεγάλους πρωτοψάλτας του Οικουμενικού Πατριαρχείου του εικοστού αιώνος, όπως και τους μεγάλους Θεσσαλονικείς πρωτοψάλτας. Αυτό βεβαίως δεν σημαίνει οτι θα πρέπει να είμαστε τελείως περιχαρακωμένοι και απόλυτα δογματικοί στις απόψεις μας. Κατα την γνώμη μου ο έξυπνος ψάλτης θα πρέπει να είναι ΑΝΟΙΧΤΟΣ σε οτιδήποτε θετικό και σωστό, απο οπουδήποτε και αν αυτό προέρχεται. Να μαζεύει σαν την μέλισσα απο παντού οτιδήποτε τον εκφράζει και ΚΥΡΙΩΣ να μην είναι περιχαρακωμένος φανατικά σε « ιεροψαλτικά στρατόπεδα » απορρίπτοντας απριόρι με ανόητο «ιεροψαλτικό χουλιγκανισμό» ότι δεν ανήκει και δεν εκφράζει το δικό του «στρατόπεδο». Παντού υπάρχουν στολίδια να πάρουμε, έχοντας φυσικά κατασταλαγμένη την φυσιογνωμία μας. Μία μόνο επισήμανση σε ότι αφορά τα ακούσματα που έχουμε ο καθένας στα αυτιά μας. Υπάρχει η τάση σε αρκετούς να εντυπωσιάζονται απο καινοτόμες τεχνικές και φανταχτερές θέσεις στα διάφορα ψαλλόμενα και να θέλουν να τις μιμηθούν. .Είναι φυσιολογικό. Αυτά όμως μπορεί να τα κάνει κάποιος αν θέλει σε ένα χερουβικό, σε ένα κοινωνικό, σε ένα δύναμις, σε ένα Άξιον Εστίν, σε ένα κράτημα κλπ. Στα υπόλοιπα ψαλλόμενα του ενιαυτού ( όπως π.χ η ακολουθία του όρθρου, η ακολουθία του εσπερινού, τα του Τριωδίου, της Μεγάλης. Εβδομάδος, Πεντηκοσταρίου, Ακαθίστου ύμνου, Παρακλητικού κανόνος, Δεσποτικών και Θεομητορικών εορτών και τόσων άλλων), εκεί δεν χωρούν διαφοροποιήσεις και καινοτομίες. Όλα είναι κωδικοποιημένα και σταθερά, ουδεμία δε απόκλιση προς το νεοφανές επιτρέπεται. Δεν μπορούν π.χ να αλλοιωθούν στον όρθρο των Κυριακών τα καθίσματα, οι αναβαθμοί, οι κανόνες, οι καταβασίες, η τιμιωτέρα, τα εξαποστειλάρια και οι αίνοι ούτε κατ ελάχιστον. Επίσης χρήσιμο θα ήταν ο κάθε ψάλτης να αποκτήσει ένα «ρεπερτόριο» μαθημάτων τα οποία θα εμπεδώσει, θα κατανοήσει, και κυρίως θα πηγαίνουν στη φωνή του, ούτως ώστε να τα αποδίδει ευχάριστα και σωστά.. Οχι τόσο κάποια που θα ήθελε να πεί, ( ευχής έργον θα ήταν να λέει ότι του αρέσει ) αλλα αυτά που λέγοντάς τα θα έχει την καλύτερη δυνατή απόδοση σε σχέση με τις φωνητικές του δυνατότητες. Και εδώ αναφέρομαι κυρίως σε μαθήματα της Θείας Λειτουργίας.
9ον ΕΜΜΕΛΗΣ ΑΠΑΓΓΕΛΙΑ. Η εμμελής απαγγελία είναι η απαγγέλλουσα εκφορά του κειμένου και ίσταται ανάμεσα στην καθαρώς ψαλτική εκτέλεση και στην απλή ανάγνωση ή κοινώς διάβασμα. Στην εμμελή απαγγελία εντάσσονται οι ευαγγελικές περικοπές, τα αποστολικά αναγνώσματα, το «Άσπιλε...,Σήμερον κρεμάται...κλπ». Εδώ η ζώσα παράδοση της εκκλησίας μας επιτάσσει να υπάρχει αυτού του είδους η απόδοση των συγκεκριμένων αποσπασμάτων, εις τρόπον ώστε να κυριαρχεί το κείμενο και ο λόγος. Για τον λόγο αυτό καθιέρωσε την μουσική απαγγελία εις την χρόαν του κλιτού, τρόπος που διασώζει τον λιτό, σοβαρό και εκκλησιαστικό χαρακτήρα της απαγγελίας και συγχρόνως αναδεικνύει τον λόγο του κειμένου που είναι και το ΑΠΟΛΥΤΩΣ ΖΗΤΟΥΜΕΝΟ στην εμμελή απαγγελία. Κάθε άλλη μορφή απόδοσης της εμμελούς απαγγελίας με εκτενή και έντεχνο μουσικό τρόπο, δεν προσφέρει ΑΠΟΛΥΤΩΣ ΤΙΠΟΤΑ, αντιθέτως κακοποιεί και διαστρεβλώνει βάναυσα το ιερό κείμενο. Απαιτείται συνεπώς εκ μέρους του απαγγέλλοντος ψάλτου ή ιερέως, σύνεση, λιτότητα, αυτοσυγκράτηση και το κυριότερο γνώση και κατανόηση του κειμένου με σωστή απαγγελία και άρθρωση. Επίσης είναι εξ’ ίσου απαράδεκτον να ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΙ εκ μέρους των ιερέων οι ευαγγελικές περικοπές για λόγους φωνητικής οικονομίας. Τα συγκεκριμένα αναγνώσματα ΟΥΤΕ ΨΑΛΛΟΝΤΑΙ αλλα και ΟΥΤΕ ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΙ. Απλά απαγγέλλονται στοιχειωδώς μουσικά.
10ον ΑΠΗΧΗΜΑ. Το απήχημα κατα την ψαλμωδία είναι μία μικρή εναρκτήρια ήχηση της φωνής του ψάλτου, που σκοπό έχει να τον εισαγάγει στο μέλος που ακολουθεί. Έχει χαρακτήρα αυτοσυγκέντρωσης και συντονισμού της φωνής σε όλα αυτά που θα ακολουθήσουν. Είναι απαραίτητο στοιχείο της μελωδίας για να υπάρχει ο απαιτούμενος έλεγχος της μετέπειτα πορείας του μέλους. Εδώ ωστόσο να σημειώσουμε ότι υπάρχει μία μερίδα ψαλτών οι οποίοι αρέσκονται σε μακροσκελή και δυσνόητα απηχήματα κατα την διάρκεια των ακολουθιών, νοοτροπία η οποία ακολουθείται απο αρκετούς ψάλτες και στηρίζεται στην φιλοσοφία του να αναβιώσουν στην πράξη τα παλαιότερα και εκτενέστερα απηχήματα, που προσδιορίζουν επακριβέστερα τους διαφόρους ήχους και τα παρακλάδια τους. Πρόκειται για καλών προθέσεων νοοτροπία και πρακτική, πλήν όμως κατα την γνώμη μου άνευ ουσίας. Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι το απήχημα γίνεται απο τον ψάλτη περισσότερο για να τον εισαγάγει στην ΤΟΝΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΟΥ ΗΧΟΥ και όχι τόσο στον ίδιο τον ήχο. ΒΑΣΗ ΚΥΡΙΩΣ απηχεί ο ψάλλων και όχι ήχο. Τον ήχο που ακολουθεί υποτίθεται οτι τον κατέχει άριστα όπως και τον κάθε ήχο. Συνεπώς οι συνεχείς εναλλαγές μακροσκελών και δυσνόητων απηχημάτων κατα την διάρκεια των ακολουθιών, καταδεικνύουν μάλλον ή τάση επίδειξης μουσικών γνώσεων ή προσπάθεια εμπέδωσης του ήχου συνολικά μέσω μακροσκελών απηχημάτων ή και τα δύο μαζί. Και αν μεν ισχύει το πρώτο δεν έχει κάποιο ιδιαίτερο νόημα επι της ουσίας, διότι η κατάρτιση, συγκρότηση και επάρκεια ενός ψάλτου φαίνεται ΟΥΤΩΣ Η ΑΛΛΩΣ κατα την εκτέλεση των διαφόρων μελών στις ακολουθίες και δεν χρειάζεται το απήχημα για να την επιβεβαιώσει. Εκτός και αν ισχύει το δεύτερο, οπότε αυτό αποτελεί μία συγκεκριμένη νοοτροπία και πρακτική που δεν μπορεί παρα να γίνει εν μέρει σεβαστή. Προσωπική μου άποψη ωστόσο είναι οτι τα απηχήματα θα πρέπει να είναι λιτά και μονοσύλλαβα στις περισσότερες των περιπτώσεων. Εδώ να τονισθεί ιδιαιτέρως ότι ΟΥΔΕΙΣ πατριαρχικός ψάλτης ή του ευρύτερου πατριαρχικού κλίματος χρησιμοποίησε και χρησιμοποιεί αυτού του είδους τα απηχήματα, παρα μόνον την μονοσύλλαβη βάση του κάθε ήχου με ένα ΝΕ. Κυριαρχεί και σ’ αυτόν τον τομέα η απλότητα και η λιτότητα όπως και σε όλα τα υπόλοιπα της ψαλτικής τέχνης. Εκεί που επικεντρώνεται το ευρύτερο πατριαρχικό κλίμα είναι η ΟΥΣΙΑ και μόνον αυτή χωρίς πολλά μπιχλιμπίδια. Τα εξεζητημένα απηχήματα δεν αφαιρούν φυσικά τίποτα απο το οικοδόμημα της ψαλτικής αλλα ούτε και προσθέτουν τίποτα ουσιαστικό. Πρόκειται απλά για έναν υπερβάλλοντα ζήλο. Το απήχημα απλά αποτελεί ένα εναρκτήριο στοιχείο της μελωδίας και δεν θα πρέπει να του δίνουμε μεγαλύτερη βαρύτητα απο αυτήν που του αναλογεί.
11ον ΙΣΟΚΡΑΤΗΜΑ. Λίγα πράγματα περι ισοκρατήματος. Το ισοκράτημα στην ψαλτική τέχνη είναι ένα πολύ σημαντικό « εργαλείο» που βοηθά σε ένα μελωδικότερο, αρμονικότερο και εν τέλει ποιοτικότερο άκουσμα της μελωδίας. Πορεύεται παράλληλα με το μέλος, υπακούει όμως σε δικούς του κανόνες και μεθοδολογία που έχει να κάνει με αρμονικές συνηχήσεις σε σχέση με το μέλος, προσδίδοντας στην μελωδία ένα όμορφο αρμονικό «χαλί» για να στηριχθεί και να πατήσει. Είναι κάτι σαν την μπάσο κιθάρα στην ορχήστρα. Συνεπώς αυτός που θα κληθεί να θέσει το ισοκράτημα και που θα κληθεί επίσης να ισοκρατήσει, θα πρέπει να είναι το ίδιο μουσικός και εμβριθής στην ψαλτική τόσο, όσο και ο ψάλτης και φυσικά καλλίφωνος. Ειδάλλως με το να ανατίθεται το ισοκράτημα σε ανθρώπους που έχουν άγνοια του πράγματος μόνο και μόνο επειδή βρέθηκαν στον χώρο του αναλογίου περιστασιακά, το αποτέλεσμα θα είναι αρνητικό και ζημιογόνο ακόμα και για έναν καλλιφωνότατο ψάλτη (ιδίως γι αυτόν). Προτιμότερο είναι χίλιες φορές να ψάλλει κάποιος ΑΝΕΥ ισοκρατήματος, παρά με ισοκράτημα «μαϊμού» που καταστρέφει την όλη εικόνα. Το σωστό και συγκροτημένο ισοκράτημα δυστυχώς σπανίζει και είναι προνομιούχοι οι ψάλτες που διαθέτουν εμβριθείς και μουσικούς συνεργάτες. Επίσης το ισοκράτημα δεν θα πρέπει να χρησιμοποιείται κατα την διάρκεια της ψαλμωδίας ώς αυτοσκοπός, με την τάση να θέλει να «εναρμονίσει» μέχρι και την τελευταία νότα της μελωδίας. Η ψαλτική δεν τα θέλει όλα « εναρμονισμένα» στην εντέλεια. Υπάρχουν και πολλά σημεία που δεν επιδέχονται αρμονική συνήχηση. Θα πρέπει κατα την άποψή μου να αποφεύγεται η κατάχρηση του ισοκρατήματος δήθεν για «καλλωπιστικούς λόγους», διότι πολλές φορές το άκουσμα ενός μέλους με συνεχείς εναλλαγές ισοκρατημάτων σε κάθε τέσσερις-πέντε φθόγγους του μουσικού κειμένου, δίνει τελικά την εντύπωση στον εκκλησιαζόμενο οτι μάλλον ΤΟ ΜΕΛΟΣ ΥΠΟΒΟΗΘΑ ΤΟ ΙΣΟΚΡΑΤΗΜΑ και ΟΧΙ το ισοκράτημα το μέλος. Το ισοκράτημα υποβοηθά διακριτικά και σεμνά την μελωδία και δεν την υποκαθιστά ή την υποσκελίζει φορτώνοντάς την με αλαζονεία, στο όνομα κάποιας δήθεν «αρμονίας». Έτσι κακοποιείται και διαστρεβλώνεται και το ΙΔΙΟ ΤΟ ΜΕΛΟΣ απο την υπερφόρτωσή του με συνεχή και ανούσια ισοκρατήματα. Το ισοκράτημα θα πρέπει να τίθεται με βαθιά γνώση και με καθαρά διαστηματικούς κανόνες που έχουν σαν βάση κυρίως την συνήχηση της τετραφωνίας επι τω βαρύ, να υποβοηθά σε βάθος την μελωδία και όχι να είναι «ρηχό» περιστασιακό, επιφανειακό και εντελώς ευκαιριακό.
12ον ΤΥΠΙΚΟΝ. Ενα ζήτημα το οποίο τείνει να καταστεί ΠΛΗΓΗ ειδικά τα τελευταία χρόνια κυρίως απο νέους ιεροψάλτες, είναι το ζήτημα της εκτύπωσης μέσω ίντερνετ της τυπικής τάξεως των διαφόρων Ακολουθιών προς «διευκόλυνσή τους». Αυτή η τακτική της εύκολης τροφής με το κουταλάκι στο στόμα, δημιουργεί στην ουσία μία ΑΝΑΠΗΡΙΑ στον ψάλτη σε ότι αφορά τις γνώσεις του σε θέματα τυπικού, διότι επαναπαύεται έχοντας την «εύκολη λύση» και δυστυχώς μένει στην ουσία τραγικά άσχετος και ακατάρτιστος στην ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΓΝΩΣΗ του Τυπικού. Η συγκεκριμένη πρακτική ομοιάζει με κάποιους μαθητές που αντιγράφουν στις εξετάσεις, παίρνουν καλό βαθμό, αλλα κατα βάθος και επι της ουσίας αν ρωτηθούν δεν ξέρουν τί έγραψαν. Θα πρέπει κατα την γνώμη μου ΑΜΜΕΣΑ όσοι εφαρμόζουν αυτή την τακτική, να πετάξουν αυτές τις «πατερίτσες» και να αρχίσουν να μελετούν ΣΩΣΤΑ και σε ΒΑΘΟΣ τα θέματα του Τυπικού. Μόνον κατ’ αυτόν τον τρόπο θα μπορούν να είναι ΑΥΤΑΡΚΕΙΣ στα αναλόγιά τους χωρίς «μπαστούνια και πατερίτσες».

Ολοκληρώνοντας να πω ότι κατα την άποψή μου αυτές οι δώδεκα θεματικές ενότητες στην ψαλτική τέχνη καθορίζουν σε μέγιστο βαθμό το ορθώς ψάλλειν.

Τέλος θα πρέπει κάθε φορά που ανερχόμαστε στο αναλόγιο να ξέρουμε για ΠΟΙΟΝ και σε ΠΟΙΟΝ ψάλλουμε, ΠΟΥ ψάλλουμε, ΠΩΣ ψάλλουμε και ΓΙΑΤΙ ψάλλουμε. Ελέχθη απο κάποιον γνώστη του αντικειμένου παλαιότερα το εξής πολύ σωστό και αυτονόητο. «....Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΕΙΝΑΙ....... ΟΤΙ ΣΟΥ ΠΕΙ Ο ΨΑΛΤΗΣ ΟΤΙ ΕΙΝΑΙ!!!!» .. Και ΨΑΛΤΗΣ πραγματικός γίνεται κάποιος, όχι τόσο με τις σπουδές, τα ωδεία, τις σχολές, τα πτυχία, τα διπλώματα, τις θεωρητικές γνώσεις κ.λ.π. (τα οποία αναμφισβήτητα βοηθούν σε μεγάλο βαθμό και είναι πολύ αναγκαία και χρήσιμα), αλλα κυρίως και πρωτίστως με την συνεχή τριβή στο αναλόγιο, με την χρόνια ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΣΕ ΒΑΘΟΣ ακουστική μαθητεία μεγάλων εκφραστών της ψαλτικής τέχνης (έστω και εκ του μακρόθεν), με το συνεχές ψάξιμο όλων των λεπτομερειών που άκουσε και την αδιάκοπη και καθημερινή εφαρμογή επι τώ αναλογίω όλων αυτών που αφομοίωσε. Ειδάλλως, μόνον με τις εγκύκλιες θεωρητικές και τυπικές γνώσεις (όσες και αν είναι αυτές) ο ψάλτης επι του πρακτέου στο αναλόγιο φαίνεται ΜΙΣΟΣ στα αυτιά των γνωριζόντων την ψαλτική τέχνη. Φαίνεται ότι ΚΑΤΙ του λείπει Και αυτό το ΚΑΤΙ είναι η απουσία των γνήσιων ακουσμάτων και του παραδοσιακού τρόπου ψαλμωδίας ο οποίος ΔΕΝ ΔΙΔΑΣΚΕΤΑΙ αλλα μεταδίδεται δια ζώσης ακουστικώς απο στόμα σε στόμα, όπως χαρακτηριστικά έλεγε ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΡΙΓΓΟΣ.

Θα πρέπει να καταλάβουμε άπαντες οι ασχολούμενοι ποικιλοτρόπως με την ψαλτική τέχνη οτι μόνον η ΕΠΑΡΚΕΙΑ, η ΟΝΤΟΤΗΤΑ, η ΓΝΩΣΗ ΕΠΙ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ και η ΑΞΙΑ ΚΑΙ ΔΕΙΝΟΤΗΤΑ ΕΠΙ ΤΟΥ ΠΡΑΚΤΕΟΥ δίνουν αξία στα διάφορα πτυχία και διπλώματα που έχουμε και ΠΟΤΕ ΤΟ ΑΝΤΙΘΕΤΟ. Τότε μόνον θα μπορεί ο ιεροψαλτικός κλάδος να ΑΠΑΙΤΕΙ ( και όχι να ΕΠΑΙΤΕΙ ), να διαπραγματεύεται και να επιτυγχάνει την μεταχείριση και την αντιμετώπιση που του αρμόζει.
Εν κατακλείδι.... Έλεγε ο ΜΕΓΑΣ ΙΑΚΩΒΟΣ ΝΑΥΠΛΙΩΤΗΣ....... «....η ψαλτική είναι ΚΥΡΙΩΣ ΠΡΑΞΗ, η δε μαθητεία αυτής ΜΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΛΗΣ ΠΡΑΞΕΩΣ.....»..

Ήταν κάποιες σκέψεις εφ’ όλης της ύλης (πάντα κατα την εμήν αντίληψιν) περι του ορθώς ψάλλειν που καλοπροαίρετα εκθέτω, με την ελπίδα και την προσδοκία να δώσω τροφή για προβληματισμό σε κάποιους νέους ιεροψάλτες πάνω σ αυτά τα βασικά θέματα του ιεροψαλτικού λειτουργήματος και συγχρόνως (ώς όφειλα) να πληροφορήσω την διακονία μου.

ΦΛΩΡΙΝΑ 4 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 2015
 

Beatle

Ανδρέας Σ.
Το άρθρο του κυρίου Βουγιουκλή είναι πολύ ενδιαφέρον διότι τοποθετείται επί πολλών σημαντικών ζητημάτων σκιαγραφώντας το γενικότερο πλαίσιο της πράξης επί του αναλογίου. Η ψαλτική τέχνη είναι τόσο πολυδιάστατη ώστε είτε λίγα είτε πολλά χρόνια να ασχολείται κανείς, πάντα υπάρχουν περιθώρια αναθεώρησης και περαιτέρω προβληματισμού για την πρακτική της.

Γνωρίζετε αν υπάρχουν άλλες τέτοιες συνολικές τοποθετήσεις από σημαντικούς ιεροψάλτες; Ίσως θα ήταν χρήσιμη η δημιουργία ενός συγκεντρωτικού θέματος με τέτοιες τοποθετήσεις. Φυσικά το φόρουμ είναι θησαυρός, και το διαδίκτυο γενικώς είναι γεμάτο επί μέρους πληροφορίες, παρ'όλα αυτά θα προτιμούσα ένα εκτεταμμένο κείμενο όπως αυτό ή μια ομιλία έστω που συνοψίζει τοποθετήσεις για τα ουσιοδέστερα θέματα της ψαλτικής τέχνης.

Δράττομαι της ευκαιρίας να υπενθυμίσω μία πολύ ωραία ομιλία για το θέμα του ρυθμού που έκανε ο κύριος Αρβανίτης που με βοήθησε πολύ (http://analogion.com/forum/showthread.php?t=29695)

Ευχαριστώ
 
Top