Το εναρμόνιο γένος στο Χρύσανθο

nikosthe

Νίκος Θεοτοκάτος
Παραθέτω τμήμα αδημοσίευτης μελέτης μου για τα διαστήματα της ελληνικής μουσικής, που αφορά το εναρμόνιο γένος στο Χρύσανθο.

1. Η διαφορά του ορισμού του εναρμονίου γένους του Χρυσάνθου από τον αντίστοιχο αρχαιοελληνικό
Για το εναρμόνιο γένος στο Μέγα Θεωρητικό του Χρυσάνθου δεν δίνονται λόγοι, παρά μόνο τμήματα 12-13-3 στην κλίμακα των 68[1]. Είναι εύκολο όμως να υποθέσουμε τους αντίστοιχους λόγους: το 12 είναι το γνωστό μας 9/8, το 13 είναι ο γνωστός μας εφέβδομος τόνος 8/7 (13.10 στην κλίμακα των 68) και απομένει ο λόγος 28/27. Το τετράχορδο αυτό το έχουμε ξαναδεί στον Πτολεμαίο. Είναι το λεγόμενο “διατονικό τονιαίο”, το οποίο αποτελείται από έναν επόγδοο και έναν εφέβδομο τόνο [2]. Βλέπουμε λοιπόν εδώ ότι ο Χρύσανθος διαφοροποιεί τον ορισμό του εναρμονίου γένους από τον αντίστοιχο αρχαιοελληνικό: ενώ το εναρμόνιο γένος στην Αρχαία Ελλάδα χαρακτηρίζει η ύπαρξη δύο διέσεων (διαστημάτων κοντά στο τρίτο ή το τέταρτο του τόνου) και ενός μεγάλου, σχεδόν διτόνου διαστήματος (συνισταμένου είτε από δύο τόνους -δίτονο 81/64 Πυθαγόρα, Αριστόξενου- είτε από μείζονα και ελάσσονα τόνο -διά τριών μείζων 5/4 Διδύμου, Πτολεμαίου-) [3], για το Χρύσανθο ικανός όρος για τον ορισμό του εναρμονίου γένους είναι η ύπαρξη στην κλίμακα τετάρτων του τόνου: “Εναρμόνιον δε γένος είναι εκείνο του οποίου εις την κλίμακα ευρίσκωνται ημίτονα τουτέστι τεταρτημόρια του μείζονος τόνου, ή εν υφέσει ή εν διέσει, ή εν υφέσει και διέσει” (Μέγα Θεωρητικό Χρυσάνθου παρ. 257)
Πολλοί (με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα το Σίμωνα Καρά) έχουν κατηγορήσει το Χρύσανθο για τον διαφορετικό αυτό ορισμό του εναρμονίου γένους από τον αντίστοιχο αρχαιοελληνικό, αφήνοντας έτσι να αιωρείται η υπόνοια πιθανής εκ μέρους του άγνοιας της μουσικής των αρχαίων Ελλήνων [4]. Μια προσεκτικότερη όμως μελέτη των γραφομένων του Χρυσάνθου για το θέμα αυτό δείχνει ότι τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι:
α. Στην παρ. 259 του Θεωρητικού του αναφέρεται: “Εμελωδείτο δε το εναρμόνιον γένος επί των χρόνων του Ευκλείδου, επί μεν το βαρύ κατά δίτονον, και δίεσιν, και δίεσιν• ήγουν κατά δίτονον, και τεταρτημόριον, και τεταρτημόριον• επί δε το οξύ, εναντίως• κατά δίεσιν, και δίεσιν, και δίτονον• ήγουν κατά τεταρτημόριον, και τεταρτημόριον, και δίτονον. Αλλ' επί των ημερών μας δεν σώζονται μελωδίαι τοιούτων κλιμάκων• αλλά μία δίεσις εναρμόνιος και μία ύφεσις εναρμόνιος είναι όχι μέσα εις εν τετράχορδον αλλά εις δύο”.
β. Στην παρ. 198 του προσφάτως εκδοθέντος Αυτογράφου [5] αναφέρεται: “Το τοιούτον γένος της μελωδίας πλησιάζει εις εκείνο όπου ο Βρυέννυος ονομάζει Διάτονον διτονιαίον• μελωδείται δε τούτο, καθώς λέγει, επί μεν το βαρύ κατά επόγδοον, και επόγδοον, και λειμματαίον λόγον• επί δε το οξύ εναντίως• κατά λειμματαίον, και επόγδοον και επόγδοον• [βου δίεση] γα δι κε.
Τον όρο αυτό και τα αντίστοιχα διαστήματα, ο Βρυέννυος τα παίρνει από τον Πτολεμαίο, όπως έχουμε δει, και δεν είναι τίποτε άλλο από το κλασσικό πυθαγόρειο διατονικό τετράχορδο (9/8 – 9/8 – 256/243), που υιοθέτησε αργότερα η Πατριαρχική Επιτροπή για το εναρμόνιο γένος και το οποίο μάλιστα ο Χρύσανθος θεωρεί ότι “πλησιάζει” τη δική του θεώρηση περί εναρμονίου γένους (κάτι που δικαιολογεί, ως ένα βαθμό, τη μεταγενέστερη απόφαση της Επιτροπής να κρατήσει την ονομασία “εναρμόνιο”). Επομένως ο Χρύσανθος εν γνώσει του ορίζει διαφορετικά το εναρμόνιο γένος από αυτό των Αρχαίων Ελλήνων, όπως εξάλλου διαφορετικά ορίζεται στη μουσική μας και το μαλακό διατονικό και το μαλακό χρωματικό γένος από τα αντίστοιχα αρχαιοελληνικά.

2. Το τεταρτημόριο στο χρωματικό και το εναρμόνιο γένος του Χρυσάνθου
Στο προσφάτως εκδοθέν και προ του Μεγάλου Θεωρητικού συγγραφέν Αυτόγραφο του Χρυσάνθου, ορίζεται ότι: “δίεσις εναρμόνιος λέγεται το ημίτονον του ελαχίστου τόνου, καθώς και δίεσις χρωματική λέγεται το ημίτονον του μείζονος τόνου και του ελάσσονος” (παρ. 198). Στην αντίστοιχη παράγραφο του Μεγάλου Θεωρητικού δεν αναγράφεται αυτούσιος ο κανόνας αυτός, αλλά δίνεται πιο περιγραφικά ως εξής: “Το δε τοιούτον διάστημα [σημ.: τεταρτημόριο μείζονος τόνου] λέγεται ύφεσις ή δίεσις εναρμόνιος• καθώς και δίεσις χρωματική λέγεται το ήμισυ διάστημα του μείζονος τόνου. Επειδή δε ο ελάχιστος τόνος, λογιζόμενος ίσος 7, διαιρούμενος εις 3 και 4, δίδει τεταρτημόριον και τριτημόριον του μείζονος τόνου, ημείς όταν λάβωμεν εν διάστημα βου γα, ίσον 3, ευρίσκομεν την εναρμόνιον δίεσιν• την οποίαν μεταχειριζόμενοι εις την κλίμακα, εκτελούμεν το εναρμόνιον γένος” (Μέγα Θεωρητικό, παρ. 258). Το ερώτημα όμως που γεννάται είναι το εξής: εναρμόνια δίεση, δηλ. τεταρτημόριο του μείζονος τόνου (3 τμ.), ο Χρύσανθος έχει και στο χρωματικό γένος. Γιατί δεν ονομάζει και αυτό εναρμόνιο;
Η απάντηση δεν θα μπορούσε παρά να στηρίζεται στη διαφορά του χρωματικού από το εναρμόνιο γένος. Κι αυτό δεν είναι άλλο από την ταυτόχρονη ύπαρξη μείζονος τόνου και τεταρτημορίου, που παρατηρείται μόνο στο εναρμόνιο και όχι στο χρωματικό γένος. Και πράγματι: το χαρακτηριστικό του εναρμονίου γένους που έχουμε όλοι μας σήμερα ακουστικά στον Γ' ήχο και στον βαρύ εναρμόνιο είναι η ύπαρξη δύο διαστημάτων μείζονος τόνου και ενός ημιτόνου, στο φθόγγο του οποίου τίθεται και η εναρμόνιος φθορά ως κορυφή εναρμονίου τετραχόρδου. Αυτό αναφέρει ο Χρύσανθος και στην “Εισαγωγή” του 1821 [6], όπου στο κεφάλαιο περί Τρίτου ήχου (σελ. 32, στ. α') αναφέρει ότι ο ήχος αυτός “Επί δε το οξύ ζητεί δύο μείζονας τόνους”, ενώ λίγο πιο μετά (σελ. 33, στ. ζ') μας λέει ότι το διάστημα 13 “διά το ανεπαίσθητον της μονάδος” ονομάζεται κι αυτό μείζων τόνος (είναι ο εφέβδομος τόνος 8/7, τον οποίο στο θεωρητικό, στην παρ. 262, ονοματίζει ακριβέστερα ως “μείζων του μείζονος τόνου”). Και επειδή ο φθόγγος που έπεται των δύο τόνων είναι και η βάση του ήχου (είτε ως ΓΑ είτε ως ΖΩ ύφεση), το προηγούμενο διάστημα είναι σαφώς πιο κοντά σ' αυτόν, απ' ότι στη διατονική κλίμακα. Αυτό περιγράφει αναλυτικά και στην παρ. 203 του Αυτογράφου, όπου, κάνοντας λόγο για τα διαστήματα του εναρμονίου γένους σε σχέση με την διατονική κλίμακα αναφέρει ότι: “...τον βου απαγγέλομεν δίεσιν... τον κε ανεπαισθήτως οξύτερον”. Ο Χρύσανθος προσδιόρισε τα διαστήματα αυτά (ΒΟΥ-ΓΑ και ΚΕ-ΖΩ) σε τεταρτημόριο (3) και ονόμασε το τετράχορδο που περιέχει μείζονα τόνο και τεταρτημόριο “εναρμόνιο”, σε αντίθεση με το διατονικό, που περιέχει τόνους μείζονα, ελάσσονα και ελάχιστο. Συμπερασματικά:
α. Το χρωματικό γένος που περιέχει τεταρτημόριο (η κλίμακα του πλ. β' με διαστήματα, κατά Χρύσανθο, 7-18-3/68) δεν ονομάζεται εναρμόνιο γιατί δεν περιέχει συνδυασμό μείζονος τόνου και τεταρτημορίου.
β. Πιο σωστός προσδιορισμός του εναρμονίου γένους στο Χρύσανθο είναι “το γένος που περιέχει μείζονες τόνους και τεταρτημόρια του μείζονος τόνου”,
όπως προκύπτει από τα ίδια τα γραφόμενά του και έμμεσα αναφέρεται και στην “Εισαγωγή”, αντί σκέτο “τεταρτημόρια του μείζονος τόνου”.

3. Η αδυναμία προσδιορισμού του εναρμονίου γένους με καθαρά ημίτονα στο Χρύσανθο
Άλλο ερώτημα που γεννάται είναι το εξής: γιατί ο Χρύσανθος δεν προσδιόρισε τα χαρακτηριστικά διαστήματα του εναρμονίου γένους (ΒΟΥ-ΓΑ και ΚΕ-ΖΩ) σε καθαρά ημίτονα, όπως έκανε αργότερα η Πατριαρχική Επιτροπή, ώστε να χαρακτηρίσει το γένος σκληρό διατονικό και όχι εναρμόνιο; Η απάντηση είναι ότι δεν μπορούσε να το κάνει βάσει της θεωρίας του. Και εξηγούμαστε:
Στο κεφάλαιο “Περί Ημιτόνων” (παρ. 230 υποσημείωση α), το μικρότερο ποσό δίεσης ή ύφεσης που ορίζει ο Χρύσανθος είναι το 1 τεταρτημόριο (3 τμ.) και αμέσως μετά το 1 τριτημόριο (4 τμ.), ακολουθώντας ίσως την αριστοξένεια λογική που ήθελε διαίρεση του τόνου σε τρίτα και τέταρτα. Αφού λοιπόν δέχθηκε το ΒΟΥ-ΓΑ στη διατονική κλίμακα σε 7 μόρια, ως ελάχιστο τόνο, οι επιλογές είναι δύο:
α. δίεση τριτημορίου (4), οπότε ΒΟΥ-ΓΑ=7-4 = 3 τμ.
β. δίεση τεταρτημορίου (3), οπότε ΒΟΥ-ΓΑ=7-4 = 4 τμ.
Και οι δύο λύσεις πάντως δίνουν διάστημα μικρότερο του ημιτονίου, μέσα στα όρια της “δίεσης”, του διαστήματος δηλ. που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι στο εναρμόνιο γένος (με δύο διέσεις σε ένα τετράχορδο όμως και όχι μία, όπως είπαμε προηγουμένως). Ο Χρύσανθος επιλέγει το α. Για λόγους ομοιότητας, ίδιο διάστημα είναι και το ΚΕ-ΖΩ, που από ελάσσων τόνος, με ύφεση δύο τριτημορίων στο ΖΩ μεταβάλλεται κι αυτό σε τεταρτημόριο (9-6=3/68). Λίαν διαφωτιστική για τη φύση των εναρμονίων διαστημάτων και επιβεβαιωτική της επιλογής αυτής του Χρυσάνθου είναι η υποσημείωση στην παρ. 229 του Μεγάλου Θεωρητικού, όπου μας εξηγεί τον ορισμό του ημιτόνου. Εκεί, αφού ο Χρύσανθος μας ορίσει το ημίτονο ως διαίρεση του τόνου όχι ακριβώς σε δύο ίσα μέρη, αλλά ως οποιαδήποτε διαίρεση σε δύο μέρη αορίστως (είτε 8+4 είτε 9+3 κλπ.), στη συνέχεια αναφέρει για τη διαίρεση των ελαχίστων τόνω βου-γα και ζω-νη της διατονικής κλίμακας:
“το ημίτονον όμως του βου γα τόνου και του ζω νη είναι το μικρότατον, και δεν δέχεται διαφορετικήν διαίρεσιν• διότι λογίζεται ως τεταρτημόριον του μείζονος τόνου• ήγουν ως 3:12”
Το διάστημα λοιπόν 3:12 είναι το μοναδικό που θα μπορούσε να τεθεί στο ΒΟΥ-ΓΑ του Γ' ήχου, βάσει της θεωρίας του Χρυσάνθου περί διαιρέσεως του ελαχίστου τόνου.
Υπάρχει όμως κι ένας άλλος πιο προφανής λόγος που ο Χρύσανθος δεν μπορούσε να ορίσει διάστημα 6 τμ. στο ΒΟΥ-ΓΑ και αυτός δεν είναι άλλος από την κλίμακα που χρησιμοποιεί: αν ορίσουμε ΒΟΥ-ΓΑ=6 σε κλίμακα 68 τμημάτων, το τετράχορδο ΝΗ-ΓΑ, προκειμένου να είναι τέλειο και να συμπληρώσει 28 μόρια (και όχι 30, όπως συμβαίνει στην κλίμακα των 72 τμ.) θα πρέπει να περιέχει και ΠΑ-ΒΟΥ=10 μόρια, διάστημα δηλ. μικρότερο του τόνου. Κάτι τέτοιο φυσικά δεν είναι δυνατό στον Γ' ήχο, όπου το ΠΑ-ΒΟΥ είναι τουλάχιστον μείζων τόνος ή και μεγαλύτερο διάστημα, σύμφωνα με το Χρύσανθο. Οι μόνες δυνατές λύσεις είναι οι δύο που προαναφέραμε (ΒΟΥ-ΓΑ = 3 ή 4 τμ.), από τις οποίες ο Χρύσανθος επιλέγει την πρώτη. Επομένως διάστημα μικρότερο του ημιτονίου 6/12 είναι μονόδρομος, προκειμένου να βγει τέλειο το εναρμόνιο τετράχορδο του Χρυσάνθου στην κλίμακα των 68 τμημάτων που χρησιμοποιεί.
Ενδιαφέρον μάλιστα παρουσιάζει το γεγονός ότι σε καμία κλίμακα του Χρυσάνθου δεν συναντάμε διάστημα καθαρού ημιτόνου (6). Αυτό μας θυμίζει την πυθαγόρεια διδασκαλία ότι δεν είναι δυνατός ο χωρισμός του τόνου σε δύο ίσα μέρη [7]. Όμως η κλίμακα των 68 τμημάτων που χρησιμοποιεί είναι τέτοια, που δεν προσφέρεται για αξιοποίηση αυτού του γεγονότος, κάτι που συμβαίνει, για παράδειγμα, με την κλίμακα των 53 τμημάτων, που χωρίζει τον τόνο (9) σε δύο άνισα μέρη, που συμβολίζουν το λείμμα και την αποτομή (4+5).

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Χρυσάνθου εκ Μαδύτων, Θεωρητικόν Μέγα της Μουσικής, Τεργέστη 1832, ανατύπωση από τις εκδόσεις Κουλτούρα, παρ. 258
[2] "τὸ δὲ συντιθέμενον ἔκ τε τοῦ ἐπὶ η καὶ τοῦ ἐπὶ ζ καὶ τοῦ ἐπὶ κζ τῷ μεταξύ πως τοῦ μαλακοῦ καὶ τοῦ συντόνου, κληθέντι δ᾽ ἂν εὐλόγως τονιαίῳ διὰ τὸ τηλικοῦτον εἶναι τὸν ἡγούμενον αὐτοῦ τόπον." Πτολεμαίου, Αρμονικά, βιβλίο Α', κεφ. ε' "Περὶ τῆς κατὰ τὸ εὔλογον καὶ τὸ φαινόμενον τῶν κατὰ γένος τετραχόρδων διαιρέσεως."
[3] Λ.χ. "η μεν ουν αρμονία μελωδηθήσεται κατά τριών δωδεκατημορίων μέγεθος και γ και κδ" (Κλεωνίδου, Εισαγωγή Αρμονική κεφ. 5.6, Εκδόσεις Κάλαμος 2007, επιμέλεια Αθανασίου Σιαμάκη). Ο Κλεωνίδης ανήκει μουσικά στη σχολή του Αριστόξενου. Από τους Πυθαγόρειους, βλ. Νικομάχου Αρμονικόν Εγχειρίδιον, "Περὶ τῆς κατὰ τὰ τρία γένη τῶν φθόγγων προβάσεως καὶ διαιρέσεως": τὸ δὲ ἐναρμόνιον τὴν προκοπὴν φυσικῶς τοιαύτην ἔχει· δίεσις, ὅπερ ἐστὶν ἡμιτονίου ἥμισυ, καὶ πάλιν ἄλλη δίεσις, συναμφότεραι ἡμιτονίῳ ἴσαι, καὶ τὸ λειπόμενον τοῦ τετραχόρδου, ὅλον δίτονον ἀσύνθετον·
[4] βλ. Σίμωνος Καρά, Μέθοδος της Ελληνικής μουσικής, Θεωρητικόν, τ. Α', Αθήναι 1982, όπου στον Πρόλογο (σελ. β) κατηγορεί το Χρύσανθο για την ορολογία "εναρμόνιο" γένος για τον Γ' ήχο.
[5] Θεωρητικόν Μέγα της Μουσικής Χρυσάνθου εκ Μαδύτων - Το ανέκδοτο αυτόγραφο του 1816 - Το έντυπο του 1832, Κριτική έκδοση υπό Γεωργίου Ν. Κωνσταντίνου, Έκδοση Α' 2007 Ιεράς Μεγίστης Μονής Βατοπαιδίου
[6] Χρυσάνθου, Εισαγωγή εις το Θεωρητικόν και Πρακτικόν της Εκκλησιαστικής μουσικής, Παρίσι 1821, ανατύπωση Εκδόσεις Κουλτούρα
[7] Λ.χ. Ευκλείδου, Κατατομή κανόνος, Πρόταση ις': "Ο τόνος ου διαιρεθήσεται εις δύο ίσα ούτε εις πλείω". Η Κατατομή κανόνος απηχεί, ως γνωστόν, την πυθαγόρεια διδασκαλία.
 
Last edited:

Emmanouil Giannopoulos

Emmanouil Giannopoulos
Ας υπάρχει στο τέλος ή σε υποσημειώσεις και μια βασική βιβλιογραφία στην οποία στηρίχθηκε το κείμενο, όλο ή τμήμα του.
 

nikosthe

Νίκος Θεοτοκάτος
Ας υπάρχει στο τέλος ή σε υποσημειώσεις και μια βασική βιβλιογραφία στην οποία στηρίχθηκε το κείμενο, όλο ή τμήμα του.
Βεβαίως αγαπητέ Μανώλη, είχα τη βιβλιογραφία σε υποσημειώσεις, που αναφέρονταν από πού προέρχονται όλα τα αποσπάσματα που αναφέρω εδώ, αλλά στο μήνυμα αυτό δεν τις έβαλα γιατί δεν έβγαιναν στο copy-paste. Τώρα φεύγω, σε επόμενο μήνυμα θα τις συγκεντρώσω και θα τις παραθέσω.
 

nikosthe

Νίκος Θεοτοκάτος
Τελικά ενσωμάτωσα τις υποσημειώσεις στο κείμενο. Εκεί φαίνονται και ο πηγές.
 
E

emakris

Guest
Πολύ καλή ανάλυση του θέματος.

Δεν ξέρω εάν σας έχει απασχολήσει καθόλου και το ζήτημα του συστήματος σε σχέση με τις μαρτυρίες. Θέλω να πω ότι ο Χρύσανθος θέλει την εναρμόνια κλίμακα να οδεύει κατά τριφωνίαν ομοίαν (με συνημμένα τετράχορδα Νη-Γα, Γα-Ζω, Ζω-Βου), τη στιγμή που δεν φαίνεται κάτι τέτοιο στις χρησιμοποιούμενες στα μέλη μαρτυρίες (ταυτίζονται με τις διατονικές). Αντίθετα, σε κάποια νεώτερα κομμάτια που ζητούν ατζέμ στον Γα (π.χ. στο μπουσελίκ), οι μαρτυρίες του τετραχόρδου Νη-Γα ταυτίζονται πλέον με αυτές του Γα-Ζω, όπως θα έπρεπε να είναι κανονικά (και όπως είναι στο διάγραμμα της κλίμακας του Χρυσάνθου, σελ. 115). Το αναφέρω, γιατί εμπίπτει στη θεματική "Το εναρμόνιο γένος στον Χρύσανθο" (σίγουρα κάπου θα έχει συζητηθεί στο Ψ.).
Ένα άλλο πρόβλημα είναι ότι στη σελ. 163 ζητάει ελάχιστο τόνο για το Κε-Ζω του βαρέος εναρμονίου, σε αντίθεση με το Κε-Ζω του τρίτου, όπου ζητάει τεταρτημόριο. Τι εναρμόνια κλίμακα είναι αυτή, με μείζονα-μείζονα-ελάχιστο; Μήπως τελικά η ουσία δεν είναι στα διαστήματα, αλλά στην πορεία κατά τριφωνίαν (όχι απαραίτητα απολύτως ομοίαν); Αν ήταν όμως έτσι, θα θεωρείτο και ο πλ. δ΄ εκ του Γα ως εναρμόνιος...
Σηκώνει πολλή συζήτηση το θέμα.
 

Laosynaktis

Παλαιό Μέλος
..............
........... Μήπως τελικά η ουσία δεν είναι στα διαστήματα, αλλά στην πορεία κατά τριφωνίαν (όχι απαραίτητα απολύτως ομοίαν); Αν ήταν όμως έτσι, θα θεωρείτο και ο πλ. δ΄ εκ του Γα ως εναρμόνιος...
Σηκώνει πολλή συζήτηση το θέμα.
Έχει ήδη θεωρηθεί.
Πανδέκτη, τ. Δ΄, σ. 455, Γρηγορίου Πρωτοψάλτου.
 

Attachments

  • Axion-Greg-pl 4 'enarmonios'.jpg
    425.2 KB · Views: 52
  • Axion-Greg-pl 4 'enarmonios'-2.jpg
    68 KB · Views: 21

nikosthe

Νίκος Θεοτοκάτος
Δεν ξέρω εάν σας έχει απασχολήσει καθόλου και το ζήτημα του συστήματος σε σχέση με τις μαρτυρίες. [...] Το αναφέρω, γιατί εμπίπτει στη θεματική "Το εναρμόνιο γένος στον Χρύσανθο"
Καθόλου. Η μελέτη αφορά τα διαστήματα αυστηρά αριθμητικά και όχι τους ήχους γενικώς. Σαφώς εμπίπτει στη θεματική και σαφώς θα πρέπει να δούμε και τις μαρτυρίες. Τον τίτλο του θέματος τον έβαλα εγώ, για να καλυφθεί γενικώς το εναρμόνιο γένος στο Χρύσανθο με συζήτηση. Η δική μου συνεισφορά είναι μόνο στον τομέα των διαστημάτων.
Ένα άλλο πρόβλημα είναι ότι στη σελ. 163 ζητάει ελάχιστο τόνο για το Κε-Ζω του βαρέος εναρμονίου, σε αντίθεση με το Κε-Ζω του τρίτου, όπου ζητάει τεταρτημόριο. Τι εναρμόνια κλίμακα είναι αυτή, με μείζονα-μείζονα-ελάχιστο;
Ωπ! Αυτό δεν το είχα προσέξει, έχετε δίκιο. Το βλέπω τώρα, εκ πρώτης όψεως φαίνεται περίεργο. Θα το μελετήσω κι αν βγάλω άκρη, θα πω τη γνώμη μου.
Μήπως τελικά η ουσία δεν είναι στα διαστήματα, αλλά στην πορεία κατά τριφωνίαν (όχι απαραίτητα απολύτως ομοίαν); Αν ήταν όμως έτσι, θα θεωρείτο και ο πλ. δ΄ εκ του Γα ως εναρμόνιος...
Σηκώνει πολλή συζήτηση το θέμα.
Όντως σηκώνει συζήτηση, το δε συνημμένο του Γιάννη Αρβανίτη, αυτό κι αν σηκώνει...
 

ΒΑΙΟΣ ΝΤΕΛΗΣ

Παλαιό Μέλος
Έχει ήδη θεωρηθεί.
Πανδέκτη, τ. Δ΄, σ. 455, Γρηγορίου Πρωτοψάλτου.

Αυτό έχει πορεία πλ δ (αφού θέτει τη διατονική φθορά του νη) αλλά διαστήματα γ ήχου (αφού λέει εναρμόνιος); έτσι το αντιλαμβάνομαι....

Σηκώνει πολλή συζήτηση το θέμα.

Είπα να σας το θυμίσω μετά από 8,5 μήνες :D
 
Last edited by a moderator:

ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΚΟΥΓΙΑΣ

Παλαιό Μέλος
Αυτό έχει πορεία πλ δ (αφού θέτει τη διατονική φθορά του νη) αλλά διαστήματα γ ήχου (αφού λέει εναρμόνιος); έτσι το αντιλαμβάνομαι....

Ο Γ΄ήχος, αρέσκεται σε πολλές μελωδίες του, να ακολουθεί το "κατά τριφωνίαν" σύστημα! (π.χ. χερουβικά Θ. Φωκαέως).
Τίθεται η διατονική φθορά του ΝΗ στον ΓΑ και τα διαστήματα πλέον είναι διατονικά κι όχι εναρμόνια.
 

ΒΑΙΟΣ ΝΤΕΛΗΣ

Παλαιό Μέλος
Ο Γ΄ήχος, αρέσκεται σε πολλές μελωδίες του, να ακολουθεί το "κατά τριφωνίαν" σύστημα! (π.χ. χερουβικά Θ. Φωκαέως).
Τίθεται η διατονική φθορά του ΝΗ στον ΓΑ και τα διαστήματα πλέον είναι διατονικά κι όχι εναρμόνια.

Ωραία και το εναρμόνιος γιατί το αναφέρει; :confused:
μπορεί στο συγκεκριμένο άξιον εστίν ο μελοποιός να ήθελε να γράψει γραμμές πλ δ αλλά να ήθελε να αποδωθούν εναρμόνια....εξού και η διατονική του νη εξού και ο χαρακτηρισμός εναρμόνιος....
 

ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΚΟΥΓΙΑΣ

Παλαιό Μέλος
Ωραία και το εναρμόνιος γιατί το αναφέρει; :confused:
μπορεί στο συγκεκριμένο άξιον εστίν ο μελοποιός να ήθελε να γράψει γραμμές πλ δ αλλά να ήθελε να αποδωθούν εναρμόνια....εξού και η διατονική του νη εξού και ο χαρακτηρισμός εναρμόνιος....

Με την ίδια λογική που εφαρμόζεται και στα χερουβικά του Γ΄ήχου!
Προσωπική μου αιτιολόγηση είναι ότι στα Αργοσύντομα μέλη, ο πλ. του Δ' χρησιμοποιεί το οκτάχορδο σύστημα εκ του ΝΗ κι όχι το τετράχορδο εκ του ΓΑ, που χρησιμοποιεί ο Γ΄ήχος. Επομένως, δεν μπορούμε να το εντάξουμε σε μελωδία πλ. του Δ' εκ του ΓΑ, διότι δεν επαληθεύει την παραπάνω συνθήκη!
Είναι στην πράξη, όμως, το άκουσμά του, ήχος πλ. του Δ' εκ του ΓΑ κι ας λέγεται Γ'!
 

ΒΑΙΟΣ ΝΤΕΛΗΣ

Παλαιό Μέλος
Με την ίδια λογική που εφαρμόζεται και στα χερουβικά του Γ΄ήχου!
Προσωπική μου αιτιολόγηση είναι ότι στα Αργοσύντομα μέλη, ο πλ. του Δ' χρησιμοποιεί το οκτάχορδο σύστημα εκ του ΝΗ κι όχι το τετράχορδο εκ του ΓΑ, που χρησιμοποιεί ο Γ΄ήχος. Επομένως, δεν μπορούμε να το εντάξουμε σε μελωδία πλ. του Δ' εκ του ΓΑ, διότι δεν επαληθεύει την παραπάνω συνθήκη!
Είναι στην πράξη, όμως, το άκουσμά του, ήχος πλ. του Δ' εκ του ΓΑ κι ας λέγεται Γ'!

Συμφωνώ, δεν μπορούμε να το εντάξουμε στον πλ δ εκ του Γα....αν το εντάξουμε στη μελωδία του πλ δ εκ του Νη άσχετα με το γεγονός ότι Νη=Γα....
αυτό εννοώ παραπάνω....έχει γραμμές σαν να ήταν πλ δ εκ του Νη αλλά τα διαστήματα είναι εναρμόνια (αλλιώς δεν θα έλεγε εναρμόνιος).
Συγγνώμη αν σας ταλαιπωρώ :D:eek:
 

ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΚΟΥΓΙΑΣ

Παλαιό Μέλος
Συμφωνώ, δεν μπορούμε να το εντάξουμε στον πλ δ εκ του Γα....αν το εντάξουμε στη μελωδία του πλ δ εκ του Νη άσχετα με το γεγονός ότι Νη=Γα....
αυτό εννοώ παραπάνω....έχει γραμμές σαν να ήταν πλ δ εκ του Νη αλλά τα διαστήματα είναι εναρμόνια (αλλιώς δεν θα έλεγε εναρμόνιος).
Συγγνώμη αν σας ταλαιπωρώ :D:eek:

Θα επιμείνω και θα πω με πιο απλά λόγια ότι οι Αργοσύντομες μελωδίες του Γ" ήχου είναι άκουσμα πλ. του Δ" σε υψηλή βάση!
Συγκεκριμένα στο φθόγγο ΓΑ. (με τη διατονική φθορά του ΝΗ στο ΓΑ εφαρμόζοντας το Κατά τριφωνία σύστημα)!
Άσε που ορισμένοι συνάδελφοι, υψίφωνοι, μπορεί να παίρνουν τη Βάση και σε πιο υψηλό τόνο: ΓΑ δίεση ή ΔΙ κ.λ.π.
Δεν τις αναφέρουμε, όμως, ως μελωδίες πλ. του Δ', διότι θα έπρεπε να είχαν Βάση το φυσικό φθόγγο ΝΗ κι όχι τον ΓΑ ως ΝΗ, που έχει ο Γ" ήχος!
Τελικό συμπέρασμα:
Τα διαστήματα, στις παραπάνω μελωδίες, είναι διατονικά κι όχι εναρμόνια!!!
Συγγνώμη αν σας ταλαιπωρώ!
Έρρωσθε & γρηγορείτε!
 

ΒΑΙΟΣ ΝΤΕΛΗΣ

Παλαιό Μέλος
Θα επιμείνω και θα πω με πιο απλά λόγια ότι οι Αργοσύντομες μελωδίες του Γ" ήχου είναι άκουσμα πλ. του Δ" σε υψηλή βάση!
Συγκεκριμένα στο φθόγγο ΓΑ. (με τη διατονική φθορά του ΝΗ στο ΓΑ εφαρμόζοντας το Κατά τριφωνία σύστημα)!
Άσε που ορισμένοι συνάδελφοι, υψίφωνοι, μπορεί να παίρνουν τη Βάση και σε πιο υψηλό τόνο: ΓΑ δίεση ή ΔΙ κ.λ.π.
Δεν τις αναφέρουμε, όμως, ως μελωδίες πλ. του Δ', διότι θα έπρεπε να είχαν Βάση το φυσικό φθόγγο ΝΗ κι όχι τον ΓΑ ως ΝΗ, που έχει ο Γ" ήχος!
Τελικό συμπέρασμα:
Τα διαστήματα, στις παραπάνω μελωδίες, είναι διατονικά κι όχι εναρμόνια!!!
Συγγνώμη αν σας ταλαιπωρώ!
Έρρωσθε & γρηγορείτε!

εφόσον είναι διατονικά τα διαστήματα, τον χαρακτηρισμό εναρμόνιος τι τον θέλει;
 

ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΚΟΥΓΙΑΣ

Παλαιό Μέλος
εφόσον είναι διατονικά τα διαστήματα, τον χαρακτηρισμό εναρμόνιος τι τον θέλει;

Αφού στην παράδοση έτσι αρέσκεται!!!
Βλ. Χερουβικά Θ. Φωκαέως Γ' ήχου!
Ξανά τονίζω ότι ο πλ. του Δ' στα Αργοσύντομα μέλη, δεν μπορεί να ψαλεί από τόσο υψηλή βάση. (ΓΑ ή και ψηλότερα αν είμαστε υψίφωνοι)! Οπότε παραδοσιακά αυτόν, τον από υψηλή βάση πλ. του Δ' ήχο, τον ονομάζουμε Γ΄ήχο! Εδώ, βρίσκεται το κλειδί, κατά τη γνώμη μου, της αιτιολόγησης!
 

ΒΑΙΟΣ ΝΤΕΛΗΣ

Παλαιό Μέλος
Αφού στην παράδοση έτσι αρέσκεται!!!
Βλ. Χερουβικά Θ. Φωκαέως Γ' ήχου!
Ξανά τονίζω ότι ο πλ. του Δ' στα Αργοσύντομα μέλη, δεν μπορεί να ψαλεί από τόσο υψηλή βάση. (ΓΑ ή και ψηλότερα αν είμαστε υψίφωνοι)! Οπότε παραδοσιακά αυτόν, τον από υψηλή βάση πλ. του Δ' ήχο, τον ονομάζουμε Γ΄ήχο! Εδώ, βρίσκεται το κλειδί, κατά τη γνώμη μου, της αιτιολόγησης!

ναι, νομίζω κατάλαβα....επειδή ο γ ήχος ανήκει στο εναρμόνιο γένος, ονομάζουμε εκ παραδρομής και το συγκεκριμένο είδος εναρμόνιο, αν και ανήκει πρακτικά στον πλ δ....
Ευχαριστώ πολύ! :)
 

nikosthe

Νίκος Θεοτοκάτος
Πάνε πολλά χρόνια που έχω γράψει τα παρακάτω και αποτελούν συνέχεια των όσων είχα γράψει στο πρώτο μήνυμα αυτής της συζήτησης. Θυμάμαι ότι δεν τα είχα δημοσιεύσει, γιατί κάτι ήθελα να ψάξω σ' αυτά, τότε που ασχολιόμουν περισσότερο με τα θεωρητικά. Ωστόσο τώρα που το βλέπω... βαριέμαι να κάτσω να διαβάσω αναλυτικά όλ' αυτά και να δω τι ήθελα να ψάξω! Οπότε δημοσιεύω και τη συνέχεια, αφού δεν μπορώ αυτή τη στιγμή να καταλάβω το λόγο για τον οποίο δεν την είχα δημοσιεύσει τότε. Τώρα, αν έχει κανα λάθος... θα το δούμε στην πορεία! Τα παρακάτω είναι χρήσιμα γιατί λύνουν κάποιες απορίες που τίθενται από πολλούς:
α. Γιατί είναι διαφορετική η εναρμόνια κλίμακα στην Εισαγωγή του Χρυσάνθου από το Μέγα Θεωρητικό; Ποια είναι τελικά η σωστή;
β. Εφόσον η διαρκής ύφεση στον ΚΕ σημαίνει εναρμόνια διαστήματα, σε τι χρησιμεύει να τίθεται στον Γ' ήχο, αφού τα διαστήματα είναι εναρμόνια ούτως ή άλλως;
γ. Έχει δίκιο ο Καράς στον πρόλογο του θεωρητικού του, που κατηγορεί το Χρύσανθο για σύγχυση στα διαστήματα του Γ' ήχου;


4. Η διαφορά των εναρμονίων κλιμάκων της “Εισαγωγής” και του “Μεγάλου Θεωρητικού”
Τέλος, να αναφερθούμε και στην περίπτωση της κλίμακας του Γ' ήχου που παρατίθεται στην “Εισαγωγή” του Χρυσάνθου (κεφ. ΙΔ') και μπερδεύει πολλούς, λόγω της διαφοράς της από τις κλίμακες του εναρμονίου γένους του Μεγάλου Θεωρητικό (παρ. 262). Συγκεκριμένα, ενώ και στα δύο επισημαίνεται ότι ο ήχος βαδίζει κατά τριφωνία και το τετράχορδο ΝΗ-ΓΑ είναι όμοιο με το ΓΑ-ΖΩ' με διαστήματα 12-13-3 (επομένως το πεντάχορδο ΓΑ-ΝΗ' έχει διαστήματα τα του τετραχόρδου + έναν μείζονα τόνο, δηλ. 12-13-3-12), στην “Εισαγωγή” βλέπουμε στην κλίμακα πεντάχορδο ΓΑ-ΝΗ' με διαστήματα 12-12-5-11 και στο ΚΕ το σημείο της διαρκούς ύφεσης. Την περίεργη, εν πρώτοις, αυτή θεώρηση τη δικαιολογεί στην περιγραφή του ήχου, όπου εντύπωση προκαλούν δύο πράγματα:
α. ότι ενώ δίνει διαστήματα ΝΗ-ΠΑ=12 και ΠΑ-ΒΟΥ=13, όμως ΓΑ-ΔΙ=12 και ΔΙ-ΚΕ=12 αντί 13 που θα περίμενε κανείς
β. ότι η διαρκής ύφεση στο ΚΕ θέλει “το κε ζω διάστημα μείζον του τεταρτημορίου”

Φαίνεται λοιπόν εδώ ο Χρύσανθος να διαφοροποιεί τα διαστήματα στην περίπτωση που τεθεί εναρμόνια φθορά στο ΖΩ (ΚΕ-ΖΩ=3) από την περίπτωση που τεθεί διαρκής ύφεση στο ΚΕ (ΚΕ-ΖΩ=5), θεωρώντας τη διαρκή ύφεση μεγαλύτερη από την εναρμόνια. Αυτή είναι και η έννοια της διαρκούς ύφεσης, την οποία συναντάμε και σε μεταγενέστερους θεωρητικούς (Χουρμούζιο, Φωκαέα, Στέφανο), έστω και με ελαφρώς διαφοροποιημένες θεωρήσεις κάπου-κάπου. Πιο συγκεκριμένα:

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ (1821)
Η διαρκής ύφεση περιλαμβάνεται σε κλίμακα ΝΗ-ΝΗ' του Γ' ήχου με διαστήματα ΔΙ-ΝΗ'=12-5-11, ενώ στο Κεφάλαιο “περί Υφέσεως και Διέσεως”, στ. Ε' αναφέρεται ότι “Ταύτα ούτε φθείρουσι τον ήχον, ούτε λύονται υπ' αλλήλων ή υφ' εαυτών· αλλά λύονται υπότινος φθοράς Διατονικής, ή Χρωματικής, ή Εναρμονίου κατά την περίστασιν.”. Πρόκειται επομένως για περίπτωση συνεχούς, διαρκούς (όπως είναι και το όνομα) αλλοίωσης φθόγγου, χωρίς μεν να φθείρεται ο ήχος (άρα παραμένουμε στον ίδιο ήχο που είμαστε), με τη διαρκή αυτή αλλοίωση όμως να λύεται με φθορά. Η φθορά δηλ. εδώ απλώς επαναφέρει τον ήχο στην κανονική του κατάσταση (ή εισάγει έναν νέο ήχο).
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΟΥ (1829)
Για τη φύση της διαρκούς δίεσης και ύφεσης ο Χουρμούζιος αναφέρει στο κεφάλαιο Η' “περί υφέσεως και διέσεως” την παρατήρηση του Χρυσάνθου, ότι “ούτε φθείρουσι τον ήχον, ούτε λύονται μεταξύ των”, όμως σε έναν από τους 6 σωζόμενους κώδικες της Εισαγωγής του (Ιεροσολύμων) έχει προστεθεί πριν από αυτή τη φράση η παρατήρηση ότι τα σημεία αυτά “λέγονται φθοραί εναρμόνιοι”. Στο κεφάλαιο δε περί φθορών βλέπουμε ότι ο Χουρμούζιος κατατάσσει όντως τα σημεία αυτά στις εναρμόνιες φθορές, στους 5 από τους 6 κώδικες της Εισαγωγής. Τα δε διαστήματα που δίνει είναι τα εξής:
- εναρμόνιας φθοράς: 12-13-3
- εναρμόνιας φθοράς με κεραία: 12-14-4 (σε έναν μόνο κώδικα 12-13-3)
- διαρκούς δίεσης/ύφεσης: ΒΟΥ-ΓΑ και ΚΕ-ΖΩ=4, αφού στον Γ' ήχο το πεντάχορδο ΓΑ-ΝΗ' δίνεται με διαρκή ύφεση και διαστήματα 12-12-4-12 (σε έναν μόνο κώδικα 12-12-5-11).
ΚΡΗΠΙΣ ΦΩΚΑΕΩΣ (1842)
Όμοια με Εισαγωγή Χρυσάνθου.
ΚΡΗΠΙΣ ΣΤΕΦΑΝΟΥ (1875)
Στον Γ' ήχο η κλίμακα είναι ίδια με την “Εισαγωγή” του Χρυσάνθου, στο δε κεφάλαιο Περί Φθορών υπάρχει κλίμακα ΠΑ-ΠΑ' με διαρκή δίεση στο ΓΑ και διαρκή ύφεση στον ΚΕ και τετράχορδα ΠΑ-ΔΙ=11-5-12 και ΚΕ-ΠΑ'=5-11-12, με την εξής ενδιαφέρουσα παρατήρηση – κριτική στο Χρύσανθο:
“Αύτη η κλίμαξ και αι δύο άνω φθοραί, εις το Μέγα Θεωρητικόν του αοιδίμου Μουσικοδιδασκάλου Χρυσάνθου, διόλου δεν αναφαίνεται, ούτε, η Κλίμαξ, αλλ' ούτε αι φθοραί, πρώτον, εις το Γ' βιβλίον Κεφάλαιον Ζ' αναφέρει περί εναρμονίου γένους, έχει πέντε κλίμακας, εξ αυτών ο πρώτος είναι του εναρμονίου τρίτου ήχου, εις τον τόνον του ΓΑ έχει την εναρμόνιον φθοράν τούτο [εναρμόνια φθορά] και εις τον ΖΩ τούτο [εναρμόνια φθορά] αντί τούτου [διαρκής ύφεση]. Και εις το Δ' βιβλίον Κεφάλαιον ΙΔ' Περί Μεταθέσεως ή Φθορών §379 λέγει μεταχειριζόμεθα δε φθοράς δέκα εξ, αντί δέκα οκτώ, παραλείπει αυτά τα δύω· και εις την διαίρεσιν των φθορών, λέγει πέντε χρωματικαί και τρεις εναρμόνιοι, αντί πέντε, ώστε αυτάς τας δύο φθοράς δεν διαλαμβάνει διόλου ομού και την Κλίμακα, καγώ μη θέλων να απορρίψω όλως διόλου ηθέλησα να φυλάξω την τάξιν των προ εμού εκδοθέντων Θεωρητικών, αλλά μόνον ηθέλησα να φέρω μίαν απλήν παρατήρησιν.”

Το πρώτο συμπέρασμα που εξάγουμε από τα παραπάνω, παρά τις επιμέρους διαφοροποιήσεις, είναι ότι η διαρκής ύφεση επιφέρει πιο μαλακή αλλοίωση από την εναρμόνια φθορά. Θα ήταν όμως προβληματικό μια τέτοια ύφεση να τεθεί στο κατά τριφωνίαν σύστημα της κλίμακας του Γ' ήχου (με όμοια τετράχορδα ΝΗ-ΓΑ και ΓΑ-ΖΩ'), καθότι:
α. Θα ερχόταν σε αντίφαση με τον ορισμό του γένους ως εναρμονίου κατά Χρύσανθο, αφού πλέον δεν υπάρχει στο τετράχορδο τεταρτημόριο του μείζονος τόνου (3)
β. Το τετράχορδο ΓΑ-ΖΩ θα περιείχε πάνω από 28 μόρια (12+12+5=29)

Το δεύτερο συμπέρασμα λοιπόν είναι ότι τα διαστήματα από το τετράχορδο ΔΙ-ΝΗ'=12-5-11 δεν μπορεί να εφαρμοστούν στα ΔΙ-ΚΕ και ΚΕ-ΖΩ' του συνημμένου τετραχόρδου ΓΑ-ΖΩ' αλλά μόνο στα ΔΙ-ΚΕ και ΚΕ-ΖΩ' του διαζευγμένου τετραχόρδου ΔΙ-ΝΗ'. Άρα δεν είναι λανθασμένα, αλλά απλώς αναφέρονται σε διαφορετική πορεία του ήχου με διαζευγμένα και όχι με συνημμένα τετράχορδα. Πρόκειται για μια γνώριμη συμπεριφορά του Γ' ήχου, όπου, κυρίως σε φράσεις δομημένες πάνω στο φθόγγο ΚΕ, λέμε ότι ο ήχος προχωράει “διατονικά”. Δεν είναι όμως ακριβώς διατονικά, αλλά με διαρκή ύφεση, δηλ. πιο μαλακή από την εναρμόνια και πιο κοντά στο διάτονο. Αυτό φαίνεται πιο καθαρά στην κλίμακα ΠΑ-ΠΑ' του Στεφάνου, όπου είναι ευνόητα τα διαζευγμένα τετράχορδα, αλλά και από το γεγονός ότι ο Χρύσανθος ομολογεί και στην “Εισαγωγή” ότι, όταν πρόκειται περί κλίμακος με συνημμένα τετράχορδα (κατά τριφωνίαν σύστημα), οπότε οι φράσεις δομούνται στο ΓΑ-ΖΩ', τότε τα διαστήματα του τετραχόρδου ΝΗ-ΓΑ είναι όμοια με αυτά του ΓΑ-ΖΩ'.

Στο Μέγα Θεωρητικό κρίθηκε προφανώς ότι η πορεία αυτή του Γ' ήχου (με τα συνημμένα τετράχορδα) είναι και η επικρατέστερη και η κλίμακα σχεδιάζεται όπως ακριβώς περιγράφεται θεωρητικά, δηλ.:
- όχι με διαρκή ύφεση στον ΚΕ
- με διαστήματα ΓΑ-ΖΩ'=12-13-3, όμοια με το τετράχορδο ΝΗ-ΓΑ
με την επισήμανση μάλιστα (παρ. 260) ότι “η ζω ύφεσις είναι εδώ βαρυτέρα της εν τη χρωματική κλίμακι υφέσεως”, παραπέμποντας στην κλίμακα του πλ. β'. Μας λέει δηλ. ότι το εναρμόνιο ΖΩ ύφεση είναι βαρύτερο από το ΖΩ ύφεση του πλ. β'. Και λογικό είναι, αφού στον πλ. β' το διάστημα ΚΕ-ΖΩ σημαίνεται με 7, ενώ στο εναρμόνιο γένος με 3.

Το μόνο σημείο στο Μέγα Θεωρητικό που θυμίζει τη διαρκή ύφεση του ΚΕ της “Εισαγωγής” είναι αυτό της μονόγραμμης ύφεσης που τίθεται στο ΖΩ στην λεκτική περιγραφή της κλίμακας του εναρμονίου γένους. Ενώ δηλ. στο ΒΟΥ η δίεση είναι απλή, στο ΖΩ η ύφεση είναι μονόγραμμη. Προφανώς θέλει να δείξει ότι η ύφεση στον ΖΩ είναι μεγαλύτερη από τη δίεση στον ΒΟΥ: το ΒΟΥ οξύνεται κατά ένα τριτημόριο (4), ώστε ΠΑ-ΒΟΥ από 9 να γίνεται 13, ενώ το ΖΩ βαρύνεται κατά δύο τεταρτημόρια (6), ώστε ΚΕ-ΖΩ από 9 να γίνεται 3. Η σημασία αυτή της μονόγραμμης ύφεσης δεν συμβαδίζει βέβαια με τα οριζόμενα στην παρ. 230 (υποσημείωση α) του Θεωρητικού, όπου περιγράφονται αναλυτικά τα σημεία των διεσοϋφέσεων “όταν ζητείται ακριβής έρευνα”. Τα σημεία όμως αυτά δεν χρησιμοποιούνται, καθώς ο Χρύσανθος γενικώς χρησιμοποιεί πάντα απλές διέσεις και υφέσεις που “λαμβάνονται αορίστως”, όπως λέει. Ίσως να είχε κατά νου και να ήθελε να δικαιολογήσει κάπως τη διαρκή ύφεση της “Εισαγωγής” (παρόλο που η διαρκής ύφεση δεν είναι ίδιο σημείο με τη μονόγραμμη ύφεση, αφού η δεύτερη δεν είναι διαρκής, ενώ διαφέρει και το σχήμα της, που είναι πλάγιο, ενώ αυτό της διαρκούς ύφεσης είναι κάθετο).

Τέλος, σημαντικό για την κατανόηση του ΖΩ ύφεση σημείο του Μεγάλου Θεωρητικού είναι το κεφάλαιο “περί της εν φθόγγοις διαφορά”, όπου αναφέρεται ότι (παρ. 237):
“Όλοι οι φθόγγοι τριχώς διακρίνονται· οίον, πα φυσικός, πα δίεσις, και πα ύφεσις. Ο δε ζω διακρίνεται τετραχώς· οίον, ζω φυσικός, ον δίδωσιν το Διαπασών σύστημα, και ος συνιστά το ζω κε διάστημα τόνον ελάσσονα· ζω βαρύς ον δίδωσιν ο Τροχός, και ος προφέρεται μεν αανες, ποιεί δε το ζω νη διάστημα τόνον μείζονα· ζω ύφεσις· και ζω δίεσις.”
Από τα παραπάνω γίνονται εύκολα αντιληπτά τα διαστήματα για τα 4 ΖΩ της κλίμακας του Χρυσάνθου, κατά την παραπάνω σειρά (με δεδομένο διάστημα ΔΙ-ΚΕ=12):
- ΚΕ-ΖΩ-ΝΗ = 9-7 (αφού το ΖΩ-ΚΕ μαρτυρείται ως ελάσσων τόνος)
- ΚΕ-ΖΩ-ΝΗ = 3-13 (αφού το ΖΩ-ΝΗ μαρτυρείται ως μείζων τόνος του αανες, δηλ. 13)
- ΚΕ-ΖΩ-ΝΗ = 5-11 (σύμφωνα με την κλίμακα της διαρκούς ύφεσης της Εισαγωγής, αλλιώς 7-9)
- ΚΕ-ΖΩ-ΝΗ = 13-3 (η δίεση που απομένει, αφού “το ημίτονον... του βου γα τόνου και του ζω νη είναι το μικρότατον, και δεν δέχεται διαφορετικήν διαίρεσιν· διότι λογίζεται ως τεταρτημόριον του μείζονος τόνου· ήγουν ως 3:12” - Μ. Θεωρητικό, παρ. 229)
Έχουμε επομένως δυνατά διαστήματα ΚΕ-ΖΩ: 3, 5(ή 7), 9 και 13/68τμ. ή, στη λογική της δικής μας κλίμακας, 4, 6 (ή 8), 10, 14/72τμ. Αν θελήσουμε να περιγράψουμε το ΖΩ του Χρυσάνθου, πέρα από τη στενή μοριακή αντίληψη, θα λέγαμε ότι ο Χρύσανθος μιλάει για ΖΩ:
- σε απόσταση ημιτόνου σχεδόν από το ΚΕ, δηλ. απλή ύφεση (5 ή 7)
- σε απόσταση μικρότερη του ημιτόνου από το ΚΕ, δηλ. εναρμόνια ύφεση (3)
- φυσικό ΖΩ (9)
- σε απόσταση μικρότερη του ημιτόνου από το ΝΗ (ΖΩ-ΝΗ=13)
Εκτός λοιπόν του φυσικού, διακρίνονται 2 μικρότερα και ένα μεγαλύτερο ΚΕ-ΖΩ, πράγμα που καταδεικνύει ότι η ύφεση του ΖΩ δεν είναι μία, αυτό είναι που θα πρέπει να συγκρατήσουμε από την ιστορία αυτή.

Από τα παραπάνω καθίσταται, νομίζουμε, εμφανές ότι η διαρκής ύφεση και τα διαστήματα της “Εισαγωγής” ΔΙ-ΝΗ'=12-5-11 στην κλίμακα του Γ' ήχου δεν έρχονται σε αντίθεση με τα διαστήματα ΓΑ-ΖΩ'=12-13-3 του Μεγάλου Θεωρητικού, απλώς αναφέρονται σε διαφορετική πορεία του ήχου. Αυτή όμως η πορεία κρίθηκε ότι δεν είναι και η επικρατέστερη (παρά το ότι απαντάται και υιοθετήθηκε από μεταγενεστέρους του), κάτι που μάλλον συνειδητοποίησε και ο Χρύσανθος και προέβη σε καλύτερη διατύπωση στο Μέγα Θεωρητικό (διατύπωση όμως που ούτως ή άλλως την αναφέρει και στην Εισαγωγή). Όμως τα διαστήματα αυτά μαρτυρούν την ύπαρξη περισσοτέρων του ενός ΖΩ εν υφέσει (βλ. και την προηγούμενη παρατήρηση του Χρυσάνθου περί διαφοράς ΖΩ ύφεσης του Γ' ήχου από αυτόν του πλ. β'), συμπέρασμα εξαιρετικά χρήσιμο τόσο για τη θεωρία της μουσικής μας όσο και για την πράξη, αφού σε πολλούς αυθεντικούς εκφραστές της ψαλτικής παράδοσης διακρίνουμε όντως διαφορετικές προσεγγίσεις του ΖΩ ύφεση, πράγμα που αναδεικνύει -και αυτό μαζί με πολλά άλλα- τον πλούτο της μουσικής μας.

5. Οι κατηγορίες του Σ.Καρά κατά του Χρυσάνθου για το εναρμόνιο γένος
Μετά απ'αυτά, μπορεί να δει κανείς με πιο καθαρό μάτι τις κατηγορίες του Σίμωνα Καρά κατά του Χρυσάνθου στον πρόλογου του θεωρητικού του (1982), όπου γράφει τα εξής:
“Ορίζων ο Χρύσανθος το διάστημα Βου – Γα του αμιγούς Τρίτου ήχου “τεταρτημόριον του μείζονος τόνου (τμ. 3)” αντί ημιτόνου διατονικού (τμ. 5 1/2) -παρασυρόμενος, προφανώς, εκ της κατά το σημείον τούτο διπλής έλξεως του Βου προς τον Γα- χαρακτηρίζει τον Γ' ήχον, αντιθέτως προς των παλαιών τας θεωρίας, “εναρμόνιον”, παρ' όλον ότι εις την περί του ήχου τούτου παράγραφον της “Εισαγωγής” του, το διά της φθοράς [διαρκής ύφεση] μεταξύ των φθόγγων [ΚΕ-ΖΩ] της κλίμακος αυτού διάστημα ομολογεί “διάστημα μείζον του τεταρτημορίου” δήλα δη ημίτονον έλασσον διατονικόν (τμ. 5 1/2)· ενώ εν τη § 258 του “Θεωρητικού” του, εναρμόνιον γένος ορίζει αντιθέτως “το γένος όπερ έχει εις την κλίμακά του διάστημα τεταρτημορίου του μείζονος τόνου”· διά να επιτείνη την σύγχυσιν εκ των ως άνω αλληλοσυγκρουομένων απόψεων, διά των εν τη προηγουμένη § 257 γραφομένων ότι “εναρμόνιον γένος είναι εκείνο του οποίου εις την κλίμακα ευρίσκονται ημίτονα τουτέστι τεταρτημόρια του μείζονος τόνου ή εν υφέσει ή εν διέσει”.
Οι παρατηρήσεις μας στις κατηγορίες αυτές είναι οι εξής:

1. Ο Καράς θεωρεί σωστότερο να χρησιμοποιούσε ο Χρύσανθος “ημίτονο διατονικό” στην κλίμακά του, αντί τεταρτημορίου του μείζονος τόνου. Μάλιστα παρακάτω θεωρεί ότι το “διατονικό ημίτονο” είναι το “μείζον του τεταρτημορίου” διάστημα της διαρκούς ύφεσης του Χρυσάνθου (τμήματα 5/68). Μια τέτοια σκέψη όμως δείχνει μη κατανόηση της (έστω ελαττωματικής) δομής των τετραχόρδων της κλίμακας του Χρυσάνθου, καθώς, όπως εξηγήσαμε αναλυτικά (βλ. παραπάνω ενότητα 3), το διάστημα που προτείνει ο Καράς είναι φύσει αδύνατο να χρησιμοποιηθεί από το Χρύσανθο, γιατί τότε θα πλεόναζαν τα τμήματα του τετραχόρδου (12+12+5=29), το οποίο περιέχει 28 τμήματα στην 68άρα κλίμακα.

2. Θεωρεί ο Καράς ότι η διαρκής ύφεση στον ΚΕ σημαίνει ότι ο ήχος δεν περιέχει τεταρτημόριο του μείζονος τόνου και άρα δεν είναι εναρμόνιος. Καταρχήν διαρκής ύφεση έχει τεθεί στην Εισαγωγή μόνο και όχι στο Θεωρητικό, όπου τα διαστήματα έχουν διορθωθεί. Έστω κι έτσι όμως, ο Καράς ξεχνά ότι περιέχεται τεταρτημόριο στο διάστημα ΒΟΥ-ΓΑ της κλίμακας. Και στην παρ. 257 του Θεωρητικού του ο Χρύσανθος χαρακτηρίζει εναρμόνιο το γένος που περιέχει έστω και ένα διάστημα τεταρτημορίου του μείζονος τόνου (ΒΟΥ-ΓΑ), όπως φαίνεται από την πρώτη εναρμόνια κλίμακα που παραθέτει: πα – βου δίεση – γα – δι – κε – ζω – νη – πα. Ακόμα δηλ. και με διατονικό το δεύτερο τετράχορδο, το γένος χαρακτηρίζεται εναρμόνιο με μόνη τη δίεση στο ΒΟΥ. Για τον ίδιο λόγο, η διαρκής ύφεση της Εισαγωγής δεν αποτελεί “αλληλοσυγκρουόμενη άποψη” με την § 258 του Θεωρητικού, όπου γράφει όχι ακριβώς αυτό που παραθέτει ο Καράς, αλλά ότι “Αρμονία δε λέγεται εις την μουσικήν το γένος όπερ έχει εις την κλίμακά του διάστημα τεταρτημορίου του μείζονος τόνου· το δε τοιούτον διάστημα λέγεται δίεσις ή ύφεσις εναρμόνιος”.

3. Το αναφερόμενο στην προηγούμενη παράγραφο, ότι “εναρμόνιον γένος είναι εκείνο του οποίου εις την κλίμακα ευρίσκονται ημίτονα τουτέστι τεταρτημόρια του μείζονος τόνου ή εν υφέσει ή εν διέσει” δεν “επιτείνει τη σύγχυση”. Κι αυτό το καταλαβαίνουμε αν διαβάσουμε τους ορισμούς του Χρυσάνθου με την πραγματική τους σειρά (§257-§258) κι όχι με την αντίστροφη, που τους παραθέτει ο Καράς (§258-§257): στη μεν παρ. 257 ο Χρύσανθος δίνει πρώτα τον ορισμό του εναρμονίου γένους (αυτό που περιέχει τεταρτημόρια του μείζονος τόνου, τα οποία παράγονται με δίεση ή ύφεση), στη δε επόμενη εξηγεί τι λέγεται γενικώς αρμονία στη μουσική (το γένος με διάστημα τεταρτημόριο, δηλ. εναρμόνια δίεση ή ύφεση), παραθέτοντας στη συνέχεια και τον τρόπο παραγωγής των εναρμονίων διαστημάτων. Η δεύτερη αναφορά δεν έχει δηλ. σκοπό να ορίσει το γένος, όπως γράφει ο Καράς (αυτό έχει ήδη γίνει στην πρώτη αναφορά), αλλά να διαφωτίσει τον αναγνώστη περί του τι λέγεται αρμονία στη μουσική και πώς παράγεται το εναρμόνιο διάστημα γενικώς (εξ ου και στη συνέχεια η αναφορά στις δυνατές διαιρέσεις του τόνου και το εναρμόνιο γένος κατά τον Αριστείδη). Η λέξη “διάστημα” της παρ. 258 δεν υπονοεί ότι θα υπάρχουν ένα ή δύο διαστήματα στο γένος, αλλά αναφέρεται γενικώς στο εναρμόνιο διάστημα, προκειμένου να το επεξηγήσει ως έννοια. Εκτός λοιπόν του ότι δεν έρχεται σε αντίθεση με τον πληθυντικό “ημίτονα” της προηγουμένης παραγράφου, καθώς άλλο σκοπό έχει η πρώτη αναφορά και άλλο η δεύτερη, ο Καράς φαίνεται να λησμονεί ότι σε κάθε περίπτωση, είτε ένα εναρμόνιο διάστημα υπάρχει στην κλίμακα είτε δύο, το γένος χαρακτηρίζεται κατά Χρύσανθο ως εναρμόνιο ούτως ή άλλως. (βλ. σχετικά και εδώ, όπου απαντώ σε όμοιες αιτιάσεις του Λυκούργου Αγγελόπουλου κατά του Χρυσάνθου περί αντίφασης Εισαγωγής και Μεγάλου Θεωρητικού)
 
Last edited:
Top