Γιατί καλοῦνται «᾿Ανατολικά» ἕτερα στιχηρά στά ἑσπέρια καί τούς αἴνους τῶν Κυριακῶν

π. Μάξιμος

Γενικός Συντονιστής

Ἕτερα Στιχηρὰ ᾿Ανατολικά.​

Μιά ἐπιγραφή πού συναντᾶμε στήν Παρακλητική στά στιχηρά τῶν ἑσπερίων καί τῶν αἴνων τῶν Κυριακῶν.

Εἶναι ἐνδιαφέρον νά γνωρίζουμε τήν αἰτία καί προέλευση τῆς ὀνομασίας, μιᾶς καί τό βλέπουμε στήν Παρακλητική καί ἀναφέρεται καί στά τυπικά.

Οἱ εἰδότες ἄς δώσουν τήν ἀπάντηση ἤ ἄς παραπέμψουν σχετικῶς.


 

ybulbu

Μπουλμπουτζής Ιωάννης
Είχα ακούσει ότι ο υμνογράφος τους λεγόταν Ανατόλιος. Το επαλήθευσα εδώ από τον Γεώργιο Παπαδόπουλο, απ' όπου και παραθέτω:
Ανατόλιος ο Στουδίτης, μαθητής Θεοδώρου του Στουδίτου, ήκμασε τω 770. Εις αυτόν αποδίδονται τα εν τη Δαμασκηναία Οκτωήχω εν χρήσει Αναστάσιμα στιχηρά τα επιγραφόμενα «Στιχηρά Ανατολικά» και άλλα πολλά τοιαύτα εις διαφόρους Δεσποτικάς και Θεομητορικάς εορτάς και εις άλλους αγίoυς.
 

karastamatis ioannis

Ιωάννης Καρασταμάτης

Ἕτερα Στιχηρὰ ᾿Ανατολικά.​

Μιά ἐπιγραφή πού συναντᾶμε στήν Παρακλητική στά στιχηρά τῶν ἑσπερίων καί τῶν αἴνων τῶν Κυριακῶν.

Εἶναι ἐνδιαφέρον νά γνωρίζουμε τήν αἰτία καί προέλευση τῆς ὀνομασίας, μιᾶς καί τό βλέπουμε στήν Παρακλητική καί ἀναφέρεται καί στά τυπικά.

Οἱ εἰδότες ἄς δώσουν τήν ἀπάντηση ἤ ἄς παραπέμψουν σχετικῶς.


Ο Αρχιμανδριτης π.Αθανασιος Κουλουρας προισταμενος του μητροπολιτικου ναου Υδρας 98 ετων σημερα μου ειχε πει οτι λεγονται Ανατολικα επειδη ειναι ποιημα Ανατολιου του Στουδιτου.
 

filomousos

Παλαιό Μέλος
Σχετική αναφορά υπάρχει από τον αείμνηστο Άρχοντα Β.Νικολαιδη στο ''επίτομο Αναστασιματάριο'' του .

Σημείωση : Έχω την εντύπωση ότι έχει αναρτηθεί και στο παρελθόν στο φόρουμ
 

Attachments

  • 64.jpg
    2 MB · Views: 118

Γιώργος Μ.

Γιώργος Μπάτζιος
Η ίδια αβεβαιότητα για το αν πρόκειται για τον άγιο Ανατόλιο, Πατριάρχη Κων/πόλεως (5ος αι.) ή το Ανατόλιο τον Στουδίτη (8ος αι.) φαίνεται και στις βιογραφίες των Υμνογράφων και Μελωδών της Αποστολικής Διακονίας, όπου στα οικεία λήμματα διαβάζουμε τα εξής:

ΑΓΙΟΣ ΑΝΑΤΟΛΙΟΣ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΚΩΝ/ΠΟΛΕΩΣ

Ὁ Ἅγιος Ἀνατόλιος ἔγινε Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, δύο μῆνες μετά τόν ἄδικο φόνο τοῦ Πατριάρχου Φλαβιανοῦ, στίς 11 Αὐγούστου τοῦ ἔτους 449 μ.Χ., ἀπό τόν αἱρετικό Διόσκορο καί τούς ὀπαδούς του. .................Ὁ Ἅγιος Ἀνατόλιος εἶναι ποιητής καί μελουργός πολλῶν στιχηρῶν τροπαρίων, μεταξύ τῶν ὁποίων καί ὅσα Ἀναστάσιμα στιχηρά τροπάρια περιγράφονται Ἀνατολικά, καί εἶναι μέσα στήν Ὀκτώηχο ἤ Παρακλητική, καθώς ἐπίσης καί πολλά Ἰδιόμελα καί Δοξαστικά διαφόρων ἑορτῶν πού ἔχουν τό ὄνομα τοῦ Ἁγίου Ἀνατολίου. Ἡ Ἐκκλησία τιμᾶ τή μνήμη του στίς 3 Ἰουλίου.


ΑΝΑΤΟΛΙΟΣ Ο ΣΤΟΥΔΙΤΗΣ

Ὁ Ἀνατόλιος ὁ Στουδίτης, μαθητὴς Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου, ἤκμασε τό 770 μ.Χ. Σέ αὐτὸν ἀποδίδονται τὰ Ἀναστάσιμα στιχηρὰ, πού ὑπάρχουν στή Δαμασκηναία Ὀκτώηχο, τὰ ἐπιγραφόμενα «Στιχηρὰ Ἀνατολικά» καὶ ἄλλα πολλὰ τοιαῦτα σέ διάφορες Δεσποτικές καὶ Θεομητορικές ἑορτές καὶ σέ ἄλλους Ἁγίoυς.​

ΥΓ Η διατύπωση στο α όφειλε να είναι όπως και στο β υπόμνημα: "Σε αυτόν αποδίδονται"
 

π. Μάξιμος

Γενικός Συντονιστής

Ἄν ἐκλήθησαν «Ἀνατολικά» ἀπό τό ὄνομα τοῦ συντάκτου των, ἔχουν ὑποστηριχθεῖ τά ἑξῆς ὀνόματα:
Ἀνατόλιος ΚΠόλεως (458)
Ἀνατόλιος Στουδίτης (περί τό 770)​
Ὑπεστηρίχθη, ὅτι τότε ἔπρεπε νά ὀνομάζονται «Ἀνατολιακά».

Στό Εἱρμολόγιον τοῦ πρ. Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Εὐστρατιάδου εὕρηνται εἱρμοί ἐπιγραφόμενοι «Ἀκολουθία Ἀνατολική» ἤ ἁπλῶς «Ἀνατολική» ἤ «Ἀκολουθία Ἀνατολική, ποίημα Γεωργίου». Ὑπάρχουν δέ περισσότεροι εἱρμοί ἐπιγραφόμενοι εἰς Γεώργιον Ἀνατολικόν, ἤτοι Γεωργίου Ἀνατολικοῦ. Ἄν εἶναι σύγχρονος τοῦ Δαμασκηνοῦ —καλούμενος καί Γεώργιος Ἁγιοπολίτης— τότε τό ἐπώνυμον Ἀνατολικός λύει καλύτερα τό πρόβλημα τῆς ἐπιγραφῆς «Ἀνατολικά».

Τέλος, ὑπεστηρίχθη, ὅτι ἡ ὀνομασία δέν προῆλθε ἀπό ὄνομα ὑμνογράφου, ἀλλά·
—εἴτε ἀπό μυστικό ὄνομα τοῦ Κυρίου (σημ. δική μου: πρβλ. «Ἡσαΐα χόρευε, ἡ Παρθένος ἔσχεν ἐν γαστρί καὶ ἔτεκεν υἱὸν τὸν Ἐμμανουήλ, Θεόν τε καὶ ἄνθρωπον· Ἀνατολή, ὄνομα αὐτῷ· ...» καί «Ἐπεσκέψατο ἡμᾶς, ἐξ ὕψους ὁ Σωτὴρ ἡμῶν, ἀνατολὴ ἀνατολῶν...»),
—εἴτε ἀπό τήν ὥραν καθ᾿ ἥν ὁ Κύριος ἀνέστη (καί καθ᾿ ἥν ὥραν ἐψάλλοντο), μέ τήν προϋπόθεση ὅτι ἡ ὀνομασία πρῶτα δόθηκε στά τῶν αἴνων ἕτερα στιχηρά καί ἐξ αὐτῶν στά τοῦ ἑσπερινοῦ (ἀναστάσιμα πάντως). Μέ αὐτή τήν ἔννοια, ἡ ὀνομασία των εἶναι παράλληλος μέ τά ἑωθινά εὐαγγέλια καί ἑωθινά δοξαστικά.

Σημ.: Γιά ὅλ᾿ αὐτά βλ. Π. Ν. ΤΡΕΜΠΕΛΑ, ΕΚΛΟΓΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑΣ (1978), σ. 16, 17, 262, 334, 361.

 
Last edited:

MTheodorakis

Παλαιό Μέλος


«Ἀνατόλιος...ὁ Στουδίτης, μαθητὴς τοῦ Θεοδώρου κατὰ τὰς ἀρχὰς τοῦ θ’ αἰῶνος, ὑποστὰς πολλὰς ταλαιπωρίας κατὰ τὸν διωγμὸν τοῦ εἰκονομάχου αὐτοκράτορος Λέοντος Ε’ τοῦ Ἀρμενίου...Ἀνατολικά...Εἶναι λοιπὸν πιθανὸν ὅτι ταῦτα συνετέθησαν ὑπὸ τοῦ παρόντος Ἀνατολίου, ὅστις λόγῳ τοῦ διωγμοῦ τὰ παρέδωσε μὲ συγκεκομμένον τὸ ὄνομά του, φερ’ εἰπεῖν εἰς ΑΝΑΤΟΛ, ὅπερ οἱ ἀντιγραφεῖς ἀπέδωσαν ἀργότερα εἰς ΑΝΑΤΟΛΙΚΑ» (π. Χρήστου Πατρολογία τ. 5 σσ. 684-685).

Ἀρκετὰ στιχηρὰ τῶν χφφ. τριῳδίων Σινὰ 755 (περὶ τὸν ι’ αἰ.) καὶ 734 (ι’ αἰ.), κυρίως ἀνέκδοτα, ἐπιγράφονται «ἀνατολικά», στὸ δὲ χφ. Σινὰ 755 φ. 54v σημειώνεται: «Τῇ Κυριακῇ ἑσπέρας στιχηρὸν ἀνατολικόν. Ἦχος πλ. δ’. Χαλινοὺς ἀποπτύσας...».

 

π. Μάξιμος

Γενικός Συντονιστής
«Ἀνατόλιος...ὁ Στουδίτης, μαθητὴς τοῦ Θεοδώρου κατὰ τὰς ἀρχὰς τοῦ θ’ αἰῶνος, ὑποστὰς πολλὰς ταλαιπωρίας κατὰ τὸν διωγμὸν τοῦ εἰκονομάχου αὐτοκράτορος Λέοντος Ε’ τοῦ Ἀρμενίου...Ἀνατολικά...Εἶναι λοιπὸν πιθανὸν ὅτι ταῦτα συνετέθησαν ὑπὸ τοῦ παρόντος Ἀνατολίου, ὅστις λόγῳ τοῦ διωγμοῦ τὰ παρέδωσε μὲ συγκεκομμένον τὸ ὄνομά του, φερ’ εἰπεῖν εἰς ΑΝΑΤΟΛ, ὅπερ οἱ ἀντιγραφεῖς ἀπέδωσαν ἀργότερα εἰς ΑΝΑΤΟΛΙΚΑ» (π. Χρήστου Πατρολογία τ. 5 σσ. 684-685).
Εὐχαριστοῦμε.
Πρόκειται ὅμως γιά μιά ἀπό τίς πιθανότητες.

Ἀρκετὰ στιχηρὰ τῶν χφφ. τριῳδίων Σινὰ 755 (περὶ τὸν ι’ αἰ.) καὶ 734 (ι’ αἰ.), κυρίως ἀνέκδοτα, ἐπιγράφονται «ἀνατολικά», στὸ δὲ χφ. Σινὰ 755 φ. 54v σημειώνεται: «Τῇ Κυριακῇ ἑσπέρας στιχηρὸν ἀνατολικόν. Ἦχος πλ. δ’. Χαλινοὺς ἀποπτύσας...».
Πολύ σημαντικό.
Ἄρα ὑπάρχει καί μιά ἄλλη ἐκδοχή ὀνομασίας, ἄγνωστη σέ μᾶς.

Ἐπισυνάπτω τό λῆμμα Ἀνατολικά στήν ΘΗΕ (τ. 2 σ. 639) ὑπό μακαριστοῦ καθηγητοῦ Ἰω. Φουντούλη.

 

Attachments

  • Anatolika_Fountoulis.jpg
    209.7 KB · Views: 57

MTheodorakis

Παλαιό Μέλος


«...ἱστῶμεν στίχους η’, καὶ λέγομεν στιχηρὰ γ’ ἀναστάσιμα ἐκ τῶν ἀρχαίων, δευτεροῦντες τὸ α’· καὶ γίνονται δ’. Τὰ ἀνατολικὰ δ’. Καὶ εἰς τὸ Δόξα καὶ νῦν, ἐκ τῶν θεοτοκίων τῶν ἀρχαίων, τὸ α’...εἰς τοὺς αἴνους ἱστῶμεν στίχους η’, καὶ ψάλλομεν τὰ ἀρχαῖα στιχηρὰ ἀναστάσιμα δ’ καὶ τὰ ἀνατολικὰ τὰ δ’» (τυπικὸ μονῆς Σωτῆρος Μεσσήνης τοῦ ἔτους 1131 ἔκδ. Mateos σ. 6).


«...ἱστῶμεν στίχους η’, ἤγουν ἀπὸ τοῦ Ἐκ βαθέων ἐκέκραξα, καὶ ψάλλομεν στίχους η’, καὶ λέγομεν στιχηρὰ ἀναστάσιμα γ’ τὰ ἀρχαῖα καὶ δύο ἰδιόμελα ἐκ τῶν ἀνατολικῶν...εἰς δὲ τοὺς αἴνους Πᾶσα πνοή, καὶ ψάλλομεν στιχηρὰ δ’ τῆς ἀρχῆς, καὶ δ’ ἀνατολικά» (τυπικὸ μονῆς ἁγίου Νικολάου τῶν Κασούλων ιβ’-ιγ’ αἰ. ἔκδ. Dmitrievskij τ. 1 σ. 800).

«...εἰς τὸ Κύριε ἐκέκραξα στιχηρὰ η’, καὶ ψάλλομεν στιχηρὰ ἀναστάσιμα ἀρχαῖα γ’ καὶ ἀνατολικὰ β’ καὶ ἰδιόμελα τοῦ ἀσώτου γ’» (τυπικὸ μονῆς Θεοτόκου τοῦ Μήλι τοῦ ἔτους 1292 ἔκδ. Dmitrievskij τ. 1 σ. 863).
 
Last edited:

π. Μάξιμος

Γενικός Συντονιστής
Μανουήλ δομέστικος;87855 said:
Στην πατριαρχική έκδοση (1810) της Οκτωήχου φέρονται ως Ἀνατολίου Πατριάρχου.
Ἀπ᾿ ὅ,τι εἶδα, αὐτή ἡ «παρέμβαση» γίνεται μόνον στά ἑσπέρια τοῦ α΄ ἤχου καί ὄχι στούς αἴνους καί φυσικά οὐδαμοῦ σέ ὅλους τούς ἄλλους ἤχους. Τό ἑρμηνεύω ὡς μιά «πατριαρχική» ἐνέργεια (ἐνδεχομένως καί μεμονωμένου προσώπου) προκειμένου νά «εὐλογηθοῦν τά γένεια» καί νά προβληθεῖ ἕνας Πατριάρχης (δέν ξέρω ἄν συμβαίνει καί σέ ἄλλες πατριαρχικές ἐκδόσεις).

Προσωπικά, ὅπως θά ἀναπτύξω παρακάτω, βλέπω τίς λιγότερες πιθανότητες ἡ ὀνομασία νά προέρχεται ἀπό ὄνομα Ἀνατόλιος.



«...ἱστῶμεν στίχους ηʼ, καὶ λέγομεν στιχηρὰ γʼ ἀναστάσιμα ἐκ τῶν ἀρχαίων, δευτεροῦντες τὸ αʼ· καὶ γίνονται δʼ. Τὰ ἀνατολικὰ δʼ. Καὶ εἰς τὸ Δόξα καὶ νῦν, ἐκ τῶν θεοτοκίων τῶν ἀρχαίων, τὸ αʼ...εἰς τοὺς αἴνους ἱστῶμεν στίχους ηʼ, καὶ ψάλλομεν τὰ ἀρχαῖα στιχηρὰ ἀναστάσιμα δʼ καὶ τὰ ἀνατολικὰ τὰ δʼ» (τυπικὸ μονῆς Σωτῆρος Μεσσήνης τοῦ ἔτους 1131 ἔκδ. Mateos σ. 6).

«...ἱστῶμεν στίχους ηʼ, ἤγουν ἀπὸ τοῦ Ἐκ βαθέων ἐκέκραξα, καὶ ψάλλομεν στίχους ηʼ, καὶ λέγομεν στιχηρὰ ἀναστάσιμα γʼ τὰ ἀρχαῖα καὶ δύο ἰδιόμελα ἐκ τῶν ἀνατολικῶν...εἰς δὲ τοὺς αἴνους Πᾶσα πνοή, καὶ ψάλλομεν στιχηρὰ δʼ τῆς ἀρχῆς, καὶ δʼ ἀνατολικά» (τυπικὸ μονῆς ἁγίου Νικολάου τῶν Κασούλων ιβʼ-ιγʼ αἰ. ἔκδ. Dmitrievskij τ. 1 σ. 800).

«...εἰς τὸ Κύριε ἐκέκραξα στιχηρὰ ηʼ, καὶ ψάλλομεν στιχηρὰ ἀναστάσιμα ἀρχαῖα γʼ καὶ ἀνατολικὰ βʼ καὶ ἰδιόμελα τοῦ ἀσώτου γʼ» (τυπικὸ μονῆς Θεοτόκου τοῦ Μήλι τοῦ ἔτους 1292 ἔκδ. Dmitrievskij τ. 1 σ. 863).

Εὐχαριστοῦμε καί πάλι Μανόλη.
Ἐδῶ βλέπουμε μιά ἀντιπαραβολή ἀρχαίων τροπαρίων μέ νεώτερα. Ἴσως, γιά νά φανεῖ αὐτή ἡ νεώτερη σύνθεση/συμπλήρωση καί νά μήν ἐπαναληφθεῖ ἤ παραμείνει ὁ ὅρος «Ἀναστάσιμα τῆς Ὀκτωήχου» γιά ὅλα, τίθεται τό «Ἀνατολικά» πάλι ὡς «Ἀναστάσιμα» ἤ «Δεσποτικά» περισσότερο, σύμφωνα μέ τήν ἑρμηνεία πού δώσαμε στό #6 καί ἀναφέρει καί ὁ μακαριστός Φουντούλης. Καί λέω «Δεσποτικά», ἐπειδή σύμφωνα μέ τίς μαρτυρίες πάλι τοῦ Μανόλη

Ἀρκετὰ στιχηρὰ τῶν χφφ. τριῳδίων Σινὰ 755 (περὶ τὸν ιʼ αἰ.) καὶ 734 (ιʼ αἰ.), κυρίως ἀνέκδοτα, ἐπιγράφονται «ἀνατολικά», στὸ δὲ χφ. Σινὰ 755 φ. 54v σημειώνεται: «Τῇ Κυριακῇ ἑσπέρας στιχηρὸν ἀνατολικόν. Ἦχος πλ. δʼ. Χαλινοὺς ἀποπτύσας...».
ὁ ὅρος δέν ἀπαντᾶται μόνον σέ ἀναστάσιμα.

Ξανακοίταξα ὅμως τό Εἱρμολόγιον τοῦ πρ. Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Εὐστρατιάδου, ὅπου ἔγραψα στό #6 γιά τήν ἐπιγραφή σέ κάποιες ὁμάδες εἱρμῶν «Ἀκολουθία Ἀνατολική» καί εἶδα ἀντίστοιχη ὀνομασία σέ ἄλλους ὡς «Ἀκολουθία Σιναϊτική».
Ἀπό αὐτό βγάζω ἕνα προσωπικό συμπέρασμα, ὅτι ἡ πιθανότερη ἐκδοχή προελεύσεως αὐτοῦ τοῦ ὅρου εἶναι ὁ τόπος συγγραφῆς/προελεύσεως αὐτῶν τῶν τροπαρίων καί τῶν ἄλλων ἰδιομέλων καί στιχηρῶν (πού ἔδειξε ὁ Μανόλης).
Ἔτσι σέ ἀντιπαραβολή μέ τά «Σιναϊτικά» —τῆς Μονῆς Σινᾶ ὡς γνωστοῦ τόπου ποιητῶν καί μελῳδῶν (πρβλ. Τρεμπέλα, ὅ.π. σ 240 καί 341) καί παραγωγῆς ἤ διασώσεως ὑμνογραφικοῦ ὑλικοῦ—, ἔχουμε τά «Ἀνατολικά», (θά ἔλεγα) ἀντί «Σαββαϊτικά» ἤ «Ἱεροσολυμιτικά», ἤτοι ἐκ τῆς Μονῆς τοῦ Ἁγίου Σάββα ἐν Ἱεροσολύμοις (πρβλ. Φουντούλη ὅ.π.), ὅπου καί ἡ μεγαλύτερη προέλευση ὑμνογραφικοῦ ὑλικοῦ στά (ἐν χρήσει) λειτουργικά μας βιβλία (ὡς γνωστόν). Ἐκτός ἄν προσδιορίζονται μέ αὐτόν τόν ὅρο τά ἐκ τῆς Πρωτευούσης τῆς Ἀνατολῆς προερχόμενα, ἤτοι «Κωνσταντινουπολιτικά» ἤ «Στουδιτικά».

ΥΓ. Ἴσως δέν εἶναι τυχαῖο, πού οἱ παραπομπές τοῦ Μανόλη προέρχονται ἀπό Τυπικά Μονῶν εὑρισκομένων «Δυτικά» (Κάτω Ἰταλία), μνημονευομένων τῶν ἐξ Ἀνατολῶν τροπαρίων. Ἀλλά καί τά χφφ. Σινᾶ προφανῶς προβαίνουν σ᾿ αὐτόν τόν προσδιορισμό γιά νά τά ξεχωρίζουν, κάτι πού δέν πέρασε στό ἐν χρήσει Τριῴδιον, ἀφοῦ προφανῶς δέν ὑπῆρχε λόγος.


 
Top