Θησαυρός της αρχαίας ελληνικής μουσικής

εκλάκτισμα, είδος γυναικείου χορού, κατά τον οποίο οι χορεύτριες (ορχηστρίδες) * τίναζαν τα πόδια ψηλά, πάνω από τους ώμους. Πολυδ. (IV, 102): "τα δε εκλακτίσματα, γυναικός ήν ορχήματα· έδει γαρ υπέρ τον ώμον εκλακτίσαι" (τα εκλακτίσματα ήταν γυναικείοι χοροί· [ονομάζονταν έτσι] γιατί έπρεπε να εκτινάξουν [τα πόδια] πάνω από τον ώμο). Ο Ησύχιος καθορίζει τον εκλακτισμό "έντονο σχήμα χορού" (φιγούρα χορευτική).

http://www.musipedia.gr/

εκλελυμένα, μέλη· μέλη χαλαρά, άτονα· μελωδίες που υστερούσαν σε σφρίγος (δύναμη) του στιλ. Ο Φρύνιχος (Επιτομή 79) λέει: "ότι τα εκλελυμένα των μελών και αδόκιμα προς τα όστρακα ήδον, ουχί προς λύραν η κιθάραν" (τα άτονα και απαράδεκτα [ασήμαντα] μέλη τραγουδιόνταν με συνοδεία οστράκων, όχι λύρας ή κιθάρας ).
Βλ. τα λ. όστρακον , για τη μουσική του Ευριπίδη (Αριστοφ. Βάτραχοι 1305), και Αγάθων.

http://www.musipedia.gr/

έκλυσις, το χαμήλωμα μιας νότας κατά τρεις διέσεις (δηλ. κατά 3/4 του τόνου· αντίθ. σπονδειασμός . Ο Αριστείδης Κοϊντιλιανός (I, Mb και R.P.W-.I.28) την καθορίζει: "έκλυσις μεν ουν έκαλειτο τριών διέσεων ασυνθέτων άνεσις" (έκλυση ονομαζόταν το χαμήλωμα μιας νότας κατά τρεις απλές (ασύνθετες) διέσεις).

Ο Βακχείος ο Γέρων (Εισ. 41) καθορίζει την έκλυση με τον ίδιο τρόπο που εξηγεί την εκβολή : "όταν από τινος φθόγγου αρμονίας ανεθώσι τρεις διέσεις, οίον από EU επί Η>" ([έκλυση είναι] όταν από μια νότα του εναρμόνιου γένους κατεβούμε κατά τρεις διέσεις, όπως από mi+1/4 ως το mi ύφ.):
[...]

Κατά τον Πλούταρχο (Περί μουσ. 1141Β, 29) ο Πολύμνηστος υπήρξε ο πρώτος που καθιέρωσε στην πράξη την έκλυση και την εκβολή.

http://www.musipedia.gr/

εκμελής, αντίθετος προς τους νόμους του μέλους · εκείνος που παραβιάζει αυτούς τους νόμους· κακόηχος· μη μελωδικός. Ο εκμελής (μη μελωδικός) πρέπει να διακρίνεται από τον αμελώδητον , που σήμαινε εκείνον που δεν μπορεί να τραγουδηθεί, λ.χ. ένα πολύ μικρό διάστημα.
Ο Τίμαιος ο Λοκρός (101Β) λέει: "α δε άτακτος τε και άλογος [φωνή] εκμελής τε και ανάρμοστος" (η άρρυθμη και ακανόνιστη [φωνή] είναι αντιμελωδική και παράφωνη).
Εκμελώς, επίρρ., με τρόπο αντίθετο προς τους νόμους του μέλους ή που τους παραβιάζει.
Εκμελές, η ιδιότητα του να είναι έξω από τους νόμους του μέλους· αταίριαστο μελωδικά· αντιμελωδικό.
Βλ. Αριστόξ. (Αρμον. ΙΙ, 36, 27 και 37, 2 Mb)
Κατά τον Πτολεμαίο (Αρμον. I, iv, 7) εκμελή ήταν τα διαστήματα της 7ης (μεγάλης και μικρής), της 6ης (μεγάλης και μικρής) και το τρίτονο με την αναστροφή του, τη "μικρή" (ελάσσονα) ή "μη καθαρή" 5η.
Πρβ. λ. εμμελής .

http://www.musipedia.gr/]

εκπύρωσις, πυρπόληση, κάψιμο. Με την έκφραση "κόσμου εκπύρωσις" αναφέρεται στον Αθήναιο ένα είδος χορός: "καλείται δε τις και άλλη όρχησις κόσμου εκπύρωσις, ής μνημονεύει Μένιππος ο κυνικός εν τω Συμποσίω" (και μια άλλη όρχηση [χορός], που ονομάζεται "κόσμου εκπύρωσις" [πυρπόληση κόσμου;] και τη μνημονεύει ο κυνικός Μένιππος στο Συμπόσιό του). Καμιά πληροφορία δεν δίνεται για το χαρακτήρα του χορού αυτού.

http://www.musipedia.gr/

εκτημόριον, τόνου· ένα έκτο του τόνου. Είναι, όπως και το δωδεκατημόριον , ένα υποθετικό και καθαρά θεωρητικό διάστημα. Το εκτημόριο είναι το διάστημα που δύο χρωματικές διέσεις (2/3 του τόνου) ξεπερνούν δύο εναρμόνιες διέσεις (2/4 ή 1/2 του τόνου· 2/3-1/2=1/6). Ο Αριστόξενος (Αρμον. Mb I, 25, 15-21) καθορίζει σαφώς το εκτημόριο: "επειδήπερ η χρωματική δίεσις της εναρμονίου διέσεως δωδεκατημόριο τόνου μείζων εστί... αι δύο χρωματικαί των εναρμονίων δήλον ως τω διπλασίω· τούτο δε εστιν εκτημόριον, έλαττον διάστημα του ελαχίστου των μελωδουμένων" (αφού η χρωματική δίεση είναι μεγαλύτερη από την έναρμόνια δίεση κατά ενα δωδεκατημόριο... είναι φανερό πως οι δύο χρωματικές θά 'ναι μεγαλύτερες των δύο εναρμονίων κατά το διπλάσιο· αυτό είναι το εκτημόριο (ένα έκτο του τόνου), διάστημα που είναι μικρότερο από το ελάχιστο [των διαστημάτων] που μπορούν να τραγουδηθούν [να εκτελεστούν μελωδικά]).
Το εκτημόριο, επομένως, είναι αμελώδητο διάστημα, δηλ. δεν μπορεί να εκτελεστεί από τη φωνή.

http://www.musipedia.gr/

έκτονος, έξω από τον τόνο· παράφωνος.
Στον Κλήμη τον Αλεξανδρέα (Στρωμ. ΙΙ, ΧΧ, 123) διαβάζουμε: "ίνα μη τινες των ζηλούντων έκτονον και απόχορδον άσωσιν" (για να μη τραγουδήσουν παράφωνα μερικοί από τους μιμητές).

http://www.musipedia.gr/

έκχορδος, χωρίς χορδές. Από το ρ. εκχορδούμαι, βγάζω εξω (ή βγαίνω έξω από) τίς χορδές (LSJ)· εκπέμπω από τις φωνητικές χορδές (Δημ.). Σώπατρος: "ούτε του Σιδωνίου νάβλα λαρυγγόφωνος εκκεχόρδωται τύπος" (ούτε ο λαρυγγόφωνος χτύπος [ήχος] του Σιδώνιου νάβλα δε βγήκε από τις χορδές). Βλ, G. Kaibel Comic. Gr.Fr. 195, απόσπ. 16· και Αθήν. Δ', 175C, 77.
Στον Kaibel (σ. 195) σημειώνεται: "chordis exutus est", "έκχορδος πε ποίηται".

http://www.musipedia.gr/

ελεγεία, και ελεγείον· μικρό λυρικό ποίημα με μελαγχολικό, συνήθως, και πένθιμο χαρακτήρα. Ηταν συνθεμένο από δίστιχα, που αποτελούνταν από έναν εξάμετρο και έναν πεντάμετρο στίχο. Η απαγγελία συνοδευόταν από αυλό . Σε κατοπινά χρόνια η ελεγεία ήταν τραγούδι θρηνητικού χαρακτήρα, μοιρολόι· Schol. Plato: "ελεγεία, ωδαί, θρήνοι ".
Ο πρώτος ελεγειακός ποιητής που αναφέρεται ήταν ο Καλλίνος ο Εφέσιος (8ος η 7ος αι. π.Χ.).
Βλ. Πρόκλ. Χρηστομ. Β'· R. Westphal, Scriptores Metrici Graeci, Λιψία 1866, τόμ. Ι, σ. 242· επίσης, Bergk PLG II, 3-7, Anthol. Lyr. 1-2 και Ε. Diehl Anth. Lyr. Gr. I2, σ. 3.

http://www.musipedia.gr/

έλεγος, θρηνητικό τραγούδι με συνοδεία, συνήθως, αυλού · Ευστ. (Παρεκβ. 1372, 28): "και οι Ελληνικοί δε έλεγοι, ό έστι θρήνοι, μετ' αυλού, φασίν, ήδοντο" (και οι ελληνικοί έλεγοι, δηλαδή θρήνοι, τραγουδιόνταν, καθώς λένε, με αυλό).
Πρόκλ. Χρηστομ. (R. Westphal, Script. Metr. Gr. τόμ. Ι, σ. 242): "To γαρ θρήνος έλεγον εκάλουν οι παλαιοί και τους τετελευτηκότας δι' αυτού ευλόγουν" (Ο θρήνος λεγόταν από τους αρχαίους έλεγος και μ' αυτόν ευλογούσαν τους αποθανόντες). Στον πληθ. Έλεγοι ήταν το όνομα ενός νόμου αυλωδικού, που αποδιδόταν στον Κλονά . Πλούτ. Περί μουσ. 1132D, 4.

Βλ. λ. αυλωδία -αυλωδικός νόμος.

http://www.musipedia.gr/

ελικών, όργανο με το οποίο μετρούσαν τις συμφωνίες

(βλ. τα λ. κανών και μονόχορδον ). Ο Πτολεμαίος περιγράφει τον ελικώνα στα Αρμονικά του (ΙΙ, 2· I.D. 41: "Περί χρήσεως του κανόνος παρά το όργανον ελικών"). Ονομαζόταν ελικών μεταφορικά από το όρος των Μουσών ("ό δη Ελικώνα φασίν απ' όρους Ελικώνος, όπου Μούσαι μυθεύονται χορεύειν"· Πορφ. Comment. I.D. 157· επίσης, Παχυμ. Vincent Notices 477 και 479).
Ο Πτολεμαίος δίνει το ακόλουθο διάγραμμα του ελικώνα (I.D. 46):

[...]

Διαιρούμε τίς γραμμές ΑΒ και ΒΔ σε δύο ίσα μέρη στα σημεία Ε και Ζ. Ενώνουμε το ΑΖ και ΒΗΓ· κατόπιν, παίρνουμε δύο παράλληλες γραμμές του ΑΓ, ΕΘΚ και ΛΗΜ. ’ν η γραμμή ΑΓ είναι 12, τότε ΘΚ είναι 9, ΗΜ 8, ΖΔ 6 (επίσης ΑΕ και ΕΒ), ΛΗ 4, ΕΘ 3 και ΕΛ 2.
Με αυτό τον τρόπο παίρνουμε όλες τις συμφωνίες και τον τόνο (επόγδοο ).

Πρβ. Αριστείδης, 117-118 Mb, 98-99 R.P.W.-I.

έλυμος, είδος φρυγικού αυλού , κατασκευασμένου από πυξάρι· ήταν ένας δίαυλος , με τον έναν αυλό μακρύτερο (αυτόν που ήταν αριστερά), κυρτό (καμπύλο) στο τέλος, και με κατάληξη σ' ενα άνοιγμα πλατύτερο (καμπάνα)· πρβ. Αθήν. Δ', 185Α, 84. Το κέρατο της καμπάνας του αντιστοιχούσε προς εκείνο της σάλπιγγας . Ο Πολυδεύκης (IV, 74) λέει ότι το υλικό κατασκευής του ήταν το πυξάρι, η καταγωγή του φρυγική, και το κεράτινο άκρο του (καμπάνα) κυρτό (ανανεύον). Η κοιλία ήταν στενή· πρβ. Αιλιανός, Πορφύρ. (Comment. I.D. 34).
Κατά τον Ησύχιο έλυμος λεγόταν και το πάνω μέρος του αυλού, όπου έμπαινε η γλωσσίδα · επίσης η θήκη της κιθάρας ("έλυμοι, τα πρώτα των αυλών, εφ' ών η γλωσσίς... και η της κιθάρας... θήκη").
Ο έλυμος αυλός συνδεόταν στενά με τη λατρεία της Κυβέλης (Πολυδ. IV, 74). Ήταν γνωστός και στην Αίγυπτο, ιδιαίτερα στην Αλεξάνδρεια, και στην Κύπρο· Αθήν (Δ', 176F, 79 και 177Α, 79): "χρήσθαι δ' αυτοίς και Κυπρίους, φησί Κρατίνος ο νεώτερος".

Βλ. τα λ. εγκεραύλης και κεράστης .

http://www.musipedia.gr/

εμβατήριον, μέλος· (α) εμβατήριο· τραγούδι που συνόδευε και ρύθμιζε το βήμα των στρατιωτών. Φαίνεται πως η μελωδία παιζόταν στον αυλό , ενώ τα λόγια τα απάγγελλαν· το ρυθμό τον κρατούσαν οι στρατιώτες με το βηματισμό τους. Ονομαζόταν επίσης και ενόπλιον μέλος.
Περίφημα εμβατήρια ήταν του Τυρταίου στη Σπάρτη (και γενικά άλλα στη Λακωνία) και του Ίβυκου στην Κρήτη. Καθώς λέει ο Αθήναιος (ΙΔ', 630F, 29): "οι Σπαρτιάτες (οι Λάκωνες) είναι πολεμικοί και τα παιδιά τους υιοθετούν τα εμβατήρια μέλη, που λέγονται και ενόπλια. Και οι Λάκωνες οι ίδιοι στους πολέμους απαγγέλλουν "από μνήμης" τα ποιήματα του Τυρταίου, καθώς προχωρούν ρυθμικά".
Εμβατήριο μέλος λεγόταν και η μελωδία που παιζόταν στον αυλό · Ησ.: "είδος αυλήματος". Βλ. λ. καστόριον μέλος .
(β) εμβατήριος ρυθμός· ο ρυθμός των εμβατηρίων μελών, βασισμένος σε αναπαιστικούς πόδες . Ο Πλούταρχος (Λακωνικά αποφθέγματα 238Β, 16) γράφει: "και οι εμβατήριοι ρυθμοί προτρέπουν (παρακινούν) προς ανδρεία, θάρρος και περιφρόνηση του θανάτου· τους χρησιμοποιούσαν και στους χορούς με συνοδεία αυλού, διεγείροντας τους πολεμιστές".
(γ) εμβατήριοι κινήσεις· είδος πολεμικού χορού.

http://www.musipedia.gr/

εμβατήριος, αυλός· ο αυλός που έπαιζε το εμβατήριο μέλος · επίσης, ο αυλός που συνόδευε το προσόδιον . Πολυδ. (IV, 82): "ένιοι δε και εμβατηρίους αυλούς ωνόμαζον τους επί τοις προσοδίοις" (μερικοί ονόμαζαν και εμβατήριους αυλούς εκείνους που χρησιμοποιούσαν στα προσόδια).

http://www.musipedia.gr/

εμβόλιμον, εμβόλιμα λέγονταν χορικά τραγούδια που παρεμβάλλονταν στο δράμα ανάμεσα στα επεισόδια και δεν είχαν άμεση σχέση με το κύριο θέμα του δράματος. Τα εμβόλιμα είχαν εισαχθεί από τον Αγάθωνα (Αριστοτ. Ποιητ. 1456Α, 18).

Βλ. λ. Αγάθων .

http://www.musipedia.gr/

εμμέλεια, (α) η όρχηση του χορού στην αρχαία τραγωδία. Συγκριτικά με τον πολεμικό χορό (πυρρίχη ) και τους σατυρικούς χορούς (σίκιννις και κόρδαξ ) η εμμέλεια διακρινόταν για τον υψηλό, αξιοπρεπή και συγκρατημένο χαρακτήρα της. Ο Αθήναιος γράφει ότι η γυμνοπαιδική και η εμμέλεια είναι χοροί σοβαροί και σεμνοί (ΙΔ', 631D, 30). Προσθέτει ακόμα: "ο μεν κόρδαξ παρ' Έλλησι φορτικός, η δε εμμέλεια σπουδαία" (στους Έλληνες ο κόρδαξ είναι χυδαίος, ενώ η εμμέλεια σοβαρή).
(β) εμμέλεια λεγόταν και η μελωδία που συνόδευε το χορό· Ηρόδ. (ς', 129): "τον αυλητήν αυλησαι εμμελείην" ([διέταξε] τον αυλητή να παίξει την εμμέλεια).
(γ) εμμέλεια σήμαινε επίσης την ιδιότητα του να είναι εμμελής (μια μελωδία λ.χ.).

http://www.musipedia.gr/

εμμελής, εκείνος που είναι σύμφωνος με τους νόμους του μέλους · μελωδικός.
εμμελής κίνησις = μελωδική κίνηση· Αριστόξενος (Ι, 9, 10 Mb): "...το χωρίσαι την εμμελή κίνησιν της φωνής από των άλλων κινήσεων" (η διάκριση ανάμεσα στη μελωδική κίνηση της φωνής και στις άλλες κινήσεις)· εμμελές τετράχορδον , το μελωδικό τετράχορδο.
Ο Βακχείος ο Γέρων (Εισαγ. 69, C.v.J. 307, Mb 16) λέει ότι εμμελείς είναι οι φθόγγοι που χρησιμοποιούν οι τραγουδιστές και εκτελεστές πάνω σε όργανα ("εμμελείς [φθόγγοι], οις οι άδοντες χρώνται και οι δια των οργάνων ενεργούντες"). Ο Πτολεμαίος (Ι, 4, I.D. 10, 24-25) δίνει τον ακόλουθο κανόνα: "είσί δε εμμελείς μεν όσοι συναπτόμενοι προς αλλήλους εύφοροι τυγχάνουσι προς ακοήν, εκμελείς δε όσοι μη ουτως έχουσι" (εμμελείς είναι οι φθόγγοι που, όταν συνδεθούν μεταξύ τους, είναι εύκολα [ευχάριστα] δεκτοί από το αυτί [την ακοή] και εκμελείς το αντίθετο).
Εμμελείς φθόγγοι και διαστήματα ήταν, σύμφωνα με τον Πτολεμαίο, οι ακόλουθοι: το ημιτόνιο (16:15), ο τόνος "μείζων" και "ελάσσων" (9:8 και 10:9, αντίστοιχα), η μεγάλη και μικρή τρίτη (5:4 και 6:5, αντίστοιχα)· πρβ. Ι, 7, I.D. 15, 15-16, Wallis III, 16. Επίσης, Πορφύρ. Comment. Wallis 292 και Κλεον. Εισ. 13, C.v.J. 205, Mb 21.
εμμελές· η ιδιότητα του να είναι κάτι σε συμφωνία με τους νόμους που κυβερνούν το μέλος· Αριστόξ. ΙΙ, 37, 2: "η περί το εμμελές τε και εκμελές τάξις" (η τάξη που αφορά το μελωδικό και το μη μελωδικό). Πρβ. λ. ηρμοσμένος.
εμμελώς· με τρόπο που να συμφωνεί με τους νόμους του μέλους· μελωδικά. Αθήν ΙΔ', 623C, 17: "Πάνυ εμμελέστατα" (πάρα πολύ μελωδικά).

http://www.musipedia.gr/

έμμετρος, με μέτρο, με αναλογίες. Στην ποίηση, συνθεμένος σε μέτρο, σε στίχο. Έμμετροι ποιηταί, οι επικοί και δραματικοί ποιητές· οι ποιητές που χρησιμοποιούσαν μέτρα κατάλληλα για απαγγελία, σε αντιδιαστολή προς τους λυρικούς ποιητές, που χρησιμοποιούσαν μέτρα κατάλληλα για τραγούδι.έμμετρον μέλος · μια μελωδία συνθεμένη σε μέτρο.

http://www.musipedia.gr/

εμπνεόμενα, βλ. τα λ. εμφυσώμενα και εμπνευστά .

http://www.musipedia.gr/

εμπνευστά, και εμπνευστικά· πνευστά όργανα. Επίσης, επιπνεόμενα. Πολυδ. (IV, 67): "Περί εμπνευστών οργάνων. Τα δε επιπνεόμενα όργανα το μεν σύμπαν, αυλοί και σύριγγες" (Για τα πνευστά όργανα· αυτά τα επιπνεόμενα είναι στο σύνολό τους αυλοί και σύριγγες ).
Τα πνευστά όργανα σε χρήση στην αρχαία Ελλάδα, εκτός από τη σάλπιγγα και τα κέρατα κέρας, κέρατο. συνών. του όρου βυκάνη ή σάλπιγξ. (βυκάνες κτλ.), που δεν χρησιμοποιούνταν για καθαρά μουσικούς σκοπούς, μπορούσαν να διαιρεθούν σε δύο κατηγορίες· σε όσα είχαν γλωσσίδα και σε όσα έβγαζαν τον ήχο με κατευθείαν φύσημα, χωρίς γλωσσίδα.
Οι αρχαίοι συγγραφείς γενικά χρησιμοποιούσαν για την πρώτη τάξη τη λέξη "αυλός " και για τη δεύτερη τη λέξη "σύριγξ ". Όλες οι ιδιαίτερες παραλλαγές των οργάνων αυτών εξετάζονται σε χωριστά λήμματα· πρβ. τα λ. αυλός , βόμβυξ, βώριμος, δακτυλικός, δίζυγοι αυλοί , έλυμος , εμβατήριος αυλός , γίγγρας, θήρειος , ιππόφορβος, ιόβας, κάλαμος , λίβυς αυλός , μάγαδις , μόναυλος , νίγλαρος , παιδικοί αυλοί , πλαγίαυλος , σύριγξ , τιτύρινος αυλός , τυρρηνός αυλός , φώτιγξ .

Για βιβλιογραφία βλ. τα λ. αυλός και μουσική.

http://www.musipedia.gr/