π. Μάξιμος
Γενικός Συντονιστής
Τό τρισάγιον τῆς θείας λειτουργίας
Ὁ τρισάγιος ὕμνος τῆς θείας λειτουργίας, ἤτοι ὁ τριαδικός ὕμνος «Ἅγιος ὁ Θεός, ἅγιος ἰσχυρός, ἅγιος ἀθάνατος, ἐλέησον ἡμᾶς», ὅπως τόν γνωρίζουμε σήμερα, εἶναι ἐξέλιξη εἰσοδικοῦ ἀντιφώνου τῆς θ. λειτουργίας (5ος -6ος αἰ.), ὅπου τό τρισάγιον ἐψάλλετο ἀπό κλῆρο καί λαό ὡς ἐφύμνιον τοῦ 79ου ψαλμοῦ «Ὁ ποιμαίνων τὸν ᾿Ισραήλ, πρόσχες...». Ἀπό τή στιχολογία αὐτοῦ τοῦ ψαλμοῦ ἔχει ἀπομείνει σήμερα ἕνας στίχος, πού τόν λέει ὁ ἀρχιερεύς, στήν ἀρχιερατική θ. λειτουργία, ὁ στίχος «(Κύριε, Κύριε) 15 ἐπίβλεψον ἐξ οὐρανοῦ καὶ ἴδε καὶ ἐπίσκεψαι τὴν ἄμπελον ταύτην 16 καὶ κατάρτισαι αὐτήν, ἣν ἐφύτευσεν ἡ δεξιά σου» (Ἰω. Φουντούλη, Ἀπαντήσεις, 149, 238. Τοῦ αὐτοῦ, Λειτουργική Α΄, σελ. 219. Ἰ. Κογκούλη, Χ. Οἰκονόμου, Π. Σκαλτσῆ, Ἡ θεία λειτουργία, Θεσσαλονίκη 19954, σ. 141-145).Ἀπό τίς πολλές φορές πού ἐψάλλετο ἀρχικῶς (περίπου 10 ἤ 13, ὅπως τό Χριστός ἀνέστη) κατέληξε σήμερα νά ψάλλεται 3 φορές, ἀκολουθεῖ (ἡ μικρή δοξολογία) τό «Δόξα Πατρὶ καὶ Υἱῷ καὶ ἁγίῳ Πνεύματι, καὶ νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμὴν» μέ τό ἀκροτελεύτιον «Ἅγιος ἀθάνατος, ἐλέησον ἡμᾶς» καί ἐπαναλαμβάνεται ὅλον ὡς «περισσή», κατά τόν ὅρον τῆς ἐνοριακῆς ψαλμῳδίας, τό λεγόμενον «δύναμις». Μᾶς ἔχει παραδοθεῖ σέ δεύτερο ἦχο, ὡς μόνιμο στοιχεῖο τῆς θείας λειτουργίας.
Πρέπει νά σημειώσουμε δέ ὅτι τό τρισάγιον λέγεται χῦμα κατ᾿ ἰδίαν χαμηλοφώνως τρίς καί ὑπό τοῦ λειτουργοῦντος ἱερέως μετά τό «Δόξα... καὶ νῦν...» τῶν ψαλτῶν, ὡς ἔνδειξις τῆς συμμετοχῆς καί τῶν ἱερέων στήν ψαλμῳδία τοῦ τρισαγίου.
Πόσες φορές ψάλλεται σήμερα σέ ἀρχιερατικό ἤ μή συλλείτουργο
Ψάλλεται 5 φορές (τό γ΄ καί ε΄ὑπό τῶν ἱερουργούντων), ἐκτός τοῦ «Δόξα... καὶ νῦν... Ἅγιος ἀθάνατος, ἐλέησον ἡμᾶς» καί τῆς ἐπαναλήψεως ὡς «περισσῆς» ἤ «δύναμις». Στήν ἀρχιερατική λειτουργία μετά τό «Δόξα... καὶ νῦν... Ἅγιος ἀθάνατος, ἐλέησον ἡμᾶς» ψάλλεται πρῶτον τό «δύναμις τοῦ Βήματος» εἰς τέσσαρες στάσεις, ὅπου παρεμβάλλεται ἡ ὑπό τοῦ ἀρχιερέως τριπλῆ εὐλογία μέ τό «Κύριε, Κύριε ἐπίβλεψον ἐξ οὐρανοῦ καὶ ἴδε... », καί μετά τό κανονικό «δύναμις» εἰσαγόμενο μέ τήν ἐκφώνηση/παρακέλευση/προτροπή «Δύναμις». Σύνολον 6 ἤ 7 φορές ἀντίστοιχα.Πῶς ἐψάλλετο σέ ἀρχιερατική λειτουργία
Ἔχουμε μιά διάταξη ἀπὸ χφ 15ου αἰ., τῆς ἐν Ἁγίῳ Ὄρει Ῥωσσικῆς Σκήτης τοῦ Ἁγίου Ἀνδρέου πού ἐπιγράφεται «Τάξις ἐπὶ τῷ Ἑσπερινῷ, τῷ Ὄρθρῳ καὶ τῇ Λειτουργίᾳ κατὰ τὸ Τυπικὸν τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας» ἐν DMITRIJEVSKIJ, Ι, 170, καταγράφον προφανῶς παλαιότερη τάξη, ὅπου ἐκεῖ ἔχουμε τήν ἑξῆς σειρά τοῦ τρισαγίου σέ ἀρχιερατική λειτουργία.— Ψάλται 3 φορές.
— Λειτουργοῦντες (ἐκ τοῦ βήματος) 1.
— Ψάλτης ἔξω «Εὐλογήσατε, κηρύττω δόξαν», Ψάλται «ψάλλουσι τὸ· δόξα μετὰ μέλους καὶ ἀργίας». Ἐν ὅσῳ ψάλλεται τό «Δόξα... Καί νῦν...» , ὁ ἀρχιερεύς λέει ἔμπροσθεν τῆς ἁγίας τραπέζης «τό· Κύριε, Κύριε, ἐπίσκεψαι...» τρίς, ὄχι ἐκφώνως, προσκυνῶν τρίς καί σταυρώνων τό εὐαγγέλιον μετά τοῦ τρικηρίου.
— Λειτουργοῦντες (ἐκ τοῦ βήματος) πάλιν 1.
— Ψάλται 1 «ψάλλουσι τὸ· δύναμις καὶ λέγουσι τὸν τρισάγιον ὕμνον μετὰ μέλους καὶ ἀργίας». Κατά τήν ψαλμωδίαν αὐτοῦ ὁ ἀρχιερεύς μεταβαίνει στό σύνθρονον.
— Οἱ ἐντός τοῦ βήματος ἱερουργοῦντες πάλιν 1 «ὁμοῦ ψάλλουσι τὸν τρισάγιον ὕμνον μετ᾿ ἀργίας». Καί εὐλογεῖ ὁ ἀρχιερεύς ἀπό τοῦ συνθρόνου μετά τοῦ τρικηρίου τρεῖς φορές «ὅτε λέγῃ τό· Ἅγιος ὁ Θεός (1η), ἅγιος ἰσχυρός (2η), ἅγιος ἀθάνατος, ἐλέησον ἡμᾶς (3η)» χωρίς νά παρεμβάλλει ἐκφώνως τό «Κύριε, Κύριε...» (Τά αὐτά καί εἰς Π. Ν. Τρεμπέλα, Αἱ τρεῖς λειτουργίαι κατὰ τοὺς ἐν Ἀθήναις κώδικας, σελ. 43-44, ἀπό κώδικες τοῦ 12ου καί 17ου αἰ. καί στόν D, ΙΙ, 306).
Ἐδῶ βλέπουμε ὅτι α) τό τρισάγιον ψάλλεται ἑπτάκις, ὅπως σήμερα, β) τό λεγόμενον «τοῦ βήματος» μέ παρεμβολή τῆς ἀρχιερατικῆς εὐλογίας λέγεται μετά τό «δύναμις» τῶν ψαλτῶν, γ) χωρίζεται σέ τρία μέρη καί ὄχι τέσσερα, ὅπως σήμερα, δ) δέν ὑπάρχει τό ἀκροτελεύτιον «Ἅγιος ἀθάνατος, ἐλέησον ἡμᾶς», ε) ὁ ἀρχιερεύς κρατάει μόνον τό τρικέρι στήν δεξιά κατά τάς «εὐλογίας», κάτι πού τηρεῖται στή Ρωσική ἀρχιερατική λειτουργία μέχρι σήμερα καί F) δέν ὑπάρχει καμμία ἀπάντηση τοῦ χοροῦ στίς ἀρχιερατικές εὐλογίες, ἤτοι «Εἰς πολλά ἔτη, Δέσποτα» ἤ «Ἀμήν» ἤ «Κύριε, ἐλέησον». Τό «Ἀμήν» ἤ πολύ περισσότερο τό «Κύριε, ἐλέησον» δέν μοῦ φαίνεται νά ταιριάζει μετά ἀπό ἐκφώνηση ψαλμικοῦ στίχου μετ᾿ εὐλογίας. Ἀφοῦ πρόκειται περί εὐλογίας, καί ἀφοῦ σήμερα εὐλογεῖ ὁ ἀρχιερεύς μέ τά δικηροτρίκηρα, τό μόνο πού προσιδιάζει, κατά τά κρατοῦντα, εἶναι τό «Εἰς πολλά ἔτη, Δέσποτα», ὅπως ἐπιμένουν πολλοί ἀρχιερεῖς. Ἀλλ᾿ αὐτό πρέπει νά γίνεται μέ πολύ μαλακό τρόπο. Τό καλλίτερο θά ἦταν νά κλίνουμε μόνο τόν αὐχένα γιά νά δεχθοῦμε τήν εὐλογία καί νά μή ψάλλεται τίποτε, ὅπως τίποτε δέν ἀναφέρει τό ΤΜΕ στήν διάταξη τῆς ἀρχιερατικῆς λειτουργίας (σελ. 433).
Τό ἀκροτελεύτιον
Αὐτό τό ἀκροτελεύτιον «Ἅγιος ἀθάνατος, ἐλέησον ἡμᾶς» μετά τό «Δόξα... Καί νῦν...», πού ἔχουμε σήμερα, δέν τό βρῆκα πουθενά. Μοῦ κάνει ἐντύπωση. Πρέπει νά εἶναι μεταγενέστερο καί δέν νοεῖται πῶς μετά τό «Δόξα... Καί νῦν...» δέν ἔχουμε ἐπανάληψη τοῦ ὅλου ὡς «περισσῆς». Τό πῶς ὅμως δικαιολογεῖται αὐτό τό ἀκροτελεύτιον μᾶλλον θά φανεῖ παρακάτω.Τί εἶναι τό «δύναμις» τῶν ψαλτῶν
Ἡ ψαλμώδηση τοῦ τρισαγίου ὕμνου προερχόμενη ἀπό τήν ἀντιφωνική ψαλμωδία ἔχει ἐπανάληψη ὡς «περισσή» μετά τό «Δόξα... Καί νῦν...». Μιά περισσή γιά μιά ἀκόμη φορά ἐπαναλαμβάνεται, κατά τόν καθηγητή Γρ. Στάθη (Ἡ ψαλτική ἔκφραση τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας, Εἰσήγηση στό Γ΄ Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο), σέ μέλος ἔντεχνο καί καλοφωνικό, μέ τό παρακέλευσμα «Δύναμις». Ἡ περισσή αὐτή μᾶς παραδόθηκε ἀπ᾿ τόν 14ο αἰῶνα σέ μελισματικό ὕφος καί μέ παρεμβολή κρατήματος, ἀλλά μόνο νά ψάλλεται κατά τίς δεσποτικές ἑορτές, καί μάλιστα σέ ἀρχιερατική καί πατριαρχική λειτουργία.Ἄρα αὐτό τό «δύναμις» τῶν ψαλτῶν εἶναι μιά περισσή ἐπιπλέον, ἐκτός ἀπό τήν περισσή μετά τό «Δόξα... Καί νῦν...». Στίς παραπάνω ἀρχαῖες διατάξεις τῆς ἀρχιερατικῆς λειτουργίας εἴδαμε ὄχι μόνο μία, ἀλλά δύο περισσαί ἐπιπλέον, ἡ μία τό «δύναμις» τῶν ψαλτῶν καί ἡ ἄλλη αὐτό πού λέμε σήμερα «δύναμις τοῦ βήματος» σέ τμήματα χωρισμένη, γιά τίς ἐνδιάμεσες εὐλογίες τοῦ ἀρχιερέως.
Εἴδαμε ἐπίσης ὅτι ἡ λέξη «δύναμις» ψάλλεται· «ψάλλουσι τὸ· δύναμις καὶ λέγουσι τὸν τρισάγιον ὕμνον μετὰ μέλους καὶ ἀργίας».
Φαίνεται ὅτι μεταγενέστερα αὐτή ἡ ἐπιπλέον περισσή, ἤτοι τό «δύναμις», σταθεροποιήθηκε (ἔλαβε μόνιμον θέσιν) γιά κάθε λειτουργία, ἡ δέ κανονική περισσή περιορίσθηκε στό ἀκροτελεύτιον.
Αὐτή ἡ ἐπιπλέον περισσή τίθεται πλέον μονίμως μετά τό «Δόξα... Καί νῦν...» καί τό ἀκροτελεύτιον «Ἅγιος ἀθάνατος, ἐλέησον ἡμᾶς» στή θέση πού εἶχε πρίν, δηλαδή, χωρίς τό «δύναμις» ψαλλόμενο, οὔτε σέ ἀργό μέλος ἀποδιδόμενη γιά τήν ἁπλή λειτουργία.
Ἡ παρακέλευση «Δύναμις» τοῦ διακόνου ἐπίσης καθιερώθηκε γιά κάθε λειτουργία, ἐκφωνούμενη πλέον σήμερα καί ὑπό τοῦ ἱερέως μή ὑπάρχοντος διακόνου.
Ποιός ἐκφωνεῖ τήν παρακέλευση «Δύναμις»
Τήν διακονική παρακέλευση «Δύναμις» δέν τήν συναντᾶμε οὔτε στίς παραπάνω μνημονευθεῖσες διατάξεις τῶν χειρογράφων καί κωδίκων, οὔτε στή Διάταξη τῆς Θείας Λειτουργίας τοῦ ἁγίου Φιλοθέου τοῦ Κοκκίνου, στήν ὑπό πολλές μορφές καί σέ διαφόρους καιρούς δημοσιευομένη (Τρεμπέλας, Αἱ τρεῖς λειτουργίαι..., D, ΙΙ, 301 κἑ.). Στό D, ΙΙ, 700 διαβάζουμε «εἶτα ἐκφωνεῖ ὁ πρωτοψάλτης μεγάλῃ τῇ φωνῇ· Δύναμις. Ἅγιος ὁ Θεός, ἅγιος ἰσχυρός, ἅγιος ἀθάνατος, ἐλέησον ἡμᾶς».Στό ΤΜΕ προβλέπεται ἡ διακονική παρακέλευση «Δύναμις» ὡς «Ἐκφώνησις Διακόνου» (σελ. 433) στά περί Συλλειτούργου καί δή «ἐξ Ἀρχιερέων». Στήν ἁπλή λειτουργία ἑνός ἱερέως προβλέπεται ὅταν μέ τόν ἕνα ἱερέα λειτουργεῖ καί διάκονος· «Τοῦ τελευταίου Τρισαγίου τὸ Δύναμις Διακόνου λειτουργοῦντος, λέγεται ὑπ᾿ αὐτοῦ» (σελ. 59 ὑποσημ. 3). Φαίνεται ἐδῶ, σ᾿ αὐτήν τήν ἀμφιλεγόμενη ὑποσημείωση, ὅτι αὐτή ἡ ἐκφώνηση καθιερώνεται καί ἐκτός συλλειτούργου νά λέγεται ὑπό τοῦ διακόνου. Ἀλλά κατά τόν Ἀρχιμ. Δοσίθεον (Διάταξις Ἀγρυπνίας, σελ. 83) μόνο σέ συλλείτουργο (προφανῶς ἀρχιερατικό ἤ μή) ἐκφωνεῖται τό «Δύναμις» ὑπό τοῦ ἱερέως ἤ τοῦ διακόνου. Τελικά κατά τό «Διακόνου μὴ ὄντος, λέγει πάντα τὰ τοῦ Διακόνου ὁ Ἱερεύς» (ΤΜΕ, σελ. 60, ὑποσημ. 4 καί Ἱερατικά) ἡ ἐκφώνηση «Δύναμις» ἔγινε καί ἱερατική ἐκφώνηση.
Πότε ψάλλεται «δύναμις»
Οἱ μουσικές συνθέσεις «Δύναμις. Ἅγιος ὁ Θεός...» ὅπως τίς ἐξηγήσαμε καί τίς ἐξηγεῖ ὁ καθηγητής Γρ. Στάθης, ἤτοι «σέ μέλος ἔντεχνο καί καλοφωνικό», «σέ μελισματικό ὕφος καί μέ παρεμβολή κρατήματος», ψάλλονται μόνον κατά τίς δεσποτικές ἑορτές, καί μάλιστα σέ ἀρχιερατική καί πατριαρχική λειτουργία (πρβλ. Μ. Θεοδωράκης, Συμβολή, τ. 16, σελ. 36 καί τ. 20, σελ. 29). Κατά τόν Ἀρχιμ. Δοσίθεον (Διάταξις Ἀγρυπνίας, σελ. 83) καί σέ ὁποιοδήποτε συλλείτουργο. Τό ΤΜΕ δέν φαίνεται νά κάνει τέτοιους διαχωρισμούς, οὔτε στήν Προθεωρία (σελ. 36, § 41, Περί τοῦ Τρισαγίου Ὕμνου), οὔτε στίς προμνημονευθεῖσες διατάξεις. Στά περί Συλλειτούργου στή σελ. 433, βέβαια δέν ἀναγράφει τήν λέξη «Δύναμις» πρό τοῦ «Ἅγιος ὁ Θεός», ὅταν γράφει «Μετὰ τὸ Ἐλέησον ἡμᾶς, (ἐννοεῖ τοῦ βήματος) ψάλλεται αὖθις ἔξωθεν ὑπὸ τοῦ δεξιοῦ Χοροῦ τὸ Ἅγιος ὁ Θεός», οὔτε προσθέτει τόν χαρακτηρισμόν «ψάλλεται πάλιν ἀργότερον» ὅπως τόν προσθέτει γιά τό «ἐκ τοῦ Βήματος».Συμπέρασμα
Ἡ ψαλμῳδία τοῦ τρισαγίου ὕμνου στήν θεία λειτουργία (ἐκτός τῆς ἀρχιερατικῆς) πάντα ἔχει μιά περισσή, δηλαδή μιά ἐπανάληψη ἀκόμη τοῦ ὕμνου μετά τό «Δόξα... καὶ νῦν... Ἅγιος ἀθάνατος, ἐλέησον ἡμᾶς» πού εἰσάγεται μέ τήν ἐκφώνηση «Δύναμις» ὑπό τοῦ διακόνου ἤ ἐλλείψει τούτου ὑπό τοῦ ἱερέως.Αὐτή ἡ περισσή πού ὀνομάζεται «δύναμις», ἐπειδή εἰσάγεται μέ τήν ἐκφώνηση «Δύναμις», ἐκτελεῖται εἴτε στίς ἀργές συνθέσεις πού ἔχουν καί τή λέξη «Δύναμις» μελοποιημένη εἴτε στίς ἁπλές παραδοσιακές συνθέσεις τοῦ β΄ ἤχου πού ἐπιγράφονται «τό πρῶτον» ἤ «τό δεύτερον». Ἐπαφίεται στήν κρίση τῶν πρωτοψαλτῶν νά ξεχωρίζουν τίς ἡμέρες (ἐπίσημες/ἀνεπίσημες, Κυριακές/καθημερινές) σέ συμφωνία μέ τούς προεστῶτες, λαμβανομένων ὑπ᾿ ὄψιν καί ἄλλων πολλῶν παραμέτρων (χρόνου, τοπικῶν παραδόσεων κ.ἄ.).
Νομίζω, τό θέμα συλλειτούργου ἤ ὄχι, δέν θά πρέπει σήμερα νά λαμβάνεται ὑπ᾿ ὄψιν, γιατί ὑπάρχουν Ναοί (σέ ὅλα τά πέρατα τῆς γῆς) πού ἔχουν μονίμως ἕνα ἱερέα καί ὡς ἐκ τούτου δέν θά πρέπει νά καταδικάζονται οὔτε οἱ ἐξαίρετες ἡμέρες οὔτε οἱ ψάλτες οὔτε τό μουσικόφιλον ἐκκλησίασμα. Καί ὅπως γράφει ὁ καθηγητής Γρ. Στάθης «Κι ὅταν δέν ὑπάρχει αὐτή ἡ ἀνάγκη (ὅταν δέν προβλέπεται τό ἀργό «δύναμις») αὐτό παρατείνει τήν ἀνάτασή μας καί τήν μετάστασή μας στούς ὑπερουράνιους χώρους, ὅπου ἡ τρισάγια καί τριαδική ὕμνηση μᾶς ἀνύψωσε, μέ τά φτερά τοῦ ἱλαροῦ β΄ ἤχου».
Ἀρχιμ. Μάξιμος. Μ. Ματθαῖος
Υ.Γ. Ἐπειδή ὅπως προέγραψα τό μήνυμα μου αὐτό εἶναι ὑπό μορφήν ἄρθρου δέν παρενέβαλα μέσα στό κείμενο φράσεις τοῦ τύπου «ὅπως ἔγραψε ὁ Διονύσιος ἤ ὁ Βασίλης ἤ ὁ Παναγιώτης ἤ ὁ ἄλλος ἤ ὁ ἄλλος». Οἱ προγράψαντες καταλαβαίνουν τά σημεῖα πού ἀναφέρθηκαν καί ὅτι ἔχω λάβει ὑπ᾿ ὄψιν μου τίς ἀπόψεις / θέσεις / γνῶμες / ἐμπειρίες των.
