Γιώργος Μ.
Γιώργος Μπάτζιος
(ΣΗΜΕΙΩΣΗ 1: Αναφέρομαι σε μια ειδικότερη κατηγορία του πατριαρχικού ύφους, πράγμα που δεν θα μπορούσα να το διευκρινίσω στον τίτλο χωρις να μακρηγορήσω, πράγμα ανοίκειο για τίτλους)
ΣΗΜΕΙΩΣΗ 2: Η έννοια της ασυμμετρίας στην ψαλτική έχει μελετηθεί και αναλυθεί προ πολλού, κυρίως από τον Γεώργιο Μιχαλάκη και τον Ευάγγελο Σολδάτο.
Το μόνο που κάνω στο παρακάτω μήνυμα (και σε κάποια που ακολουθούν) είναι να περιγράψω ορισμένες μεθόδους ασυμμετρίας όχι στη μέτρηση του Χρόνου, αλλά στην ψαλτική έκφραση και να πω μια γνώμη για το πώς μπορεί να λειτουργούν αυτές: ως τρόποι ανάσχεσης της ροής -η οποία άλλως θα είχε πολύ συμμετρική υποδομή ένεκα της ακρίβειας και του τονισμού του χρόνου. Η εντύπωσή μου (εμπειρική, διαισθητική, όχι συμπέρασμα, όχι αποτέλεσμα έρευνας) είναι ότι αυτό αποτελεί ιδιάζον χαρακτηριστικό της ψαλτικής του Πατριαρχείου σε τέτοιο βαθμό, ώστε μπορεί να μας βοηθήσει να ορίσουμε και να περιγράψουμε μια ειδικότερη κατηγορία ύφους, το αυστηρό πατριαρχικό ή πατριαρχικό με τη στενή έννοια[/SIZE]).
1. Έχει συχνά αναφερθεί (και προσωπικά το ασπάζομαι 100% διαφωνώντας με καλούς φίλους) ότι μπορούμε και επιβάλλεται να μιλούμε για πατριαρχικό ύφος υπό τη στενότερη και την ευρύτερη έννοια. Είναι αυτός ένας τρόπος να διαχωρίσεις π.χ. τους Ταλιαδώρο, Καραμάνη, Χρύσανθο από τους Πρίγγο, Στανίτσα, Αστέρη, εννοώντας ότι ενώ οι δυο αυτές ομάδες στη βασική τους φιλοσοφία έχουν κοινή γραμμή, κοινό άξονα, ωστόσο η δεύτερη ομάδα έχει κάποια πιο συμπαγή και αναγνωρίσιμα τεχνικά χαρακτηριστικά.
Πώς θα όριζα τη «στενότερη ομάδα»; Με μια λέξη θα έλεγε κανείς ότι σε αυτήν ανήκουν οι ψάλτες που θήτευσαν στον Πατριαρχικό Ναό. Επειδή όμως αυτός ο ορισμός έχει ως κριτήριο τον τόπο, όχι τα χαρακτηριστικά, δεν μου φαίνεται πολύ ικανοποιητικός και προτιμώ στις κατ' ιδίαν συζητήσεις μου να τον ανασκευάζω με έναν ακραίως εμπειρικό, αλλά και για αυτό πιο ελεγχόμενο ορισμό, περίπου ως εξής: «πατριαρχικό ύφος με τη στενότερη έννοια» ή «αυστηρό πατριαρχικό» είναι το σύνολο των κοινών ιδιωμάτων της ψαλτικής έκφρασης των κατωτέρω μεγάλων ψαλτών, που όλοι (νομίζω) είχαν κάποια μεγαλύτερη ή μικρότερη θέση στην ψαλτική εντός του πατριαρχικού ναού:
Δεν σημαίνει ότι άλλοι ψάλτες εντός ή εκτός Πατριαρχείου δεν έχουν τα ιδιώματα αυτά, αλλά εγώ χρησιμοποιώ αυτούς ως βάση, γιατί αυτούς έχω ακούσει κάπως καλά και βρίσκω ομοιογένεια (σε κείνα τα τεχνικά στοιχεία που με ενδιαφέρουν και τα οποία θα αναφέρω παρακάτω). Είναι μια «λίστα εργασίας». Πολλοί έχουν μαθητεύσει κοντά τους ή τους αντιγράφουν σωστά, επομένως είναι κι εκείνοι μέτοχοι αυτού του ύφους. (ΣΗΜ: Η λίστα τροποποιήθηκε ύστερα από τη συζήτηση και τις ενστάσεις).
2. Ας δεχτούμε λοιπόν ότι αυτό το ύφος όντως υπάρχει. («Έστω αυστηρό πατριαρχικό ύφος», για να θυμηθώ τα σχολικά μαθηματικά). Γύρω από την πεμπτουσία του ύφους αυτού έχουν γραφτεί πολλά και δεν υπάρχει ούτε απόλυτη, ούτε καν μερική ομοφωνία ως προς τα κριτήρια που το συνιστούν. Έχω κατά καιρούς διαβάσει (ή και ακούσει από τους ίδιους τους μεγάλους) περιγραφές που θέτουν ως βάση προσδιορισμού:
α) το ρεπερτόριο (κείμενα)
β) τη φωνή (άρθρωση / τοποθέτηση)
β) τις αναλύσεις
γ) τον χρόνο / ρυθμό
δ) τα διαστήματα
ε) την έκφραση (νευρώδες / ζωηρό)
(ακόμα και τον τρόπο μελέτης, στάσης στο αναλόγιο κ.λπ.)
Κάποιες προσεγγίσεις πάλι -τις οποίες προσωπικά πάντα και εξ ορισμού θεωρώ και πιο ολοκληρωμένες- μιλούν για έναν συνδυασμό όλων ή πολλών από τις παραπάνω παραμέτρους.
3. Εφεξής θα επιχειρήσω μια σύνοψη πραγμάτων που έχουν ήδη κατά καιρούς αναλυθεί, οργανώνοντάς τα σε ένα κάπως πιο αφαιρετικό σχήμα, τέτοιο που αφενός να διαφωτίζει κάπως την ουσία του ύφους αυτού, αφετέρου (ή κυρίως) να βοηθεί και στην κατανόησή ή την αναπαραγωγή του, αλλά και στην αντιδιαστολή του με άλλα ύφη.
Μιλώντας μόνο για την έκφραση και όχι για τα ψαλλόμενα κείμενα (τα οποία εύκολα μπορεί κάποιος μεθοδολογικά να θεωρήσει ένα παράλληλο χαρακτηριστικό, αλλά όχι εγγενώς σχετιζόμενο με το ίδιο το ύφος) μπορώ να πω ότι στη βάση του ύφους αυτού υπάρχει μια λεπτή αντίθεση (που εν τέλει καταλήγει «σύνθεση») ανάμεσα σε δύο επίπεδα: ένα υπερκείμενο που παράγει συμμετρία και ένα υποκείμενο που παράγει ασυμμετρία.
Το υπερκείμενο έχει να κάνει με τον χρόνο και τον ρυθμό. Υπάρχει πειθαρχία στις διάρκειες των χρονικών τεμαχίων, αλλά και τονισμός των εισόδων αυτών των τεμαχίων ή και όλων των συλλαβών (ανάλογα με τον ερμηνευτή), ο οποίος υπομνηματίζει ακριβώς την ισοχρονία και την ομοιογένεια. Αυτός ο μηχανισμός λειτουργεί συμμετρικά.
Στο υποκείμενο επίπεδο λειτουργεί μια έκφραση νευρώδης που δημιουργεί ασυμμετρίες: άνισες διαιρέσεις των χρόνων, παρεστιγμένα, τονισμός των ψηφιστών όταν αυτά ενεργούν επι παρατεινόμενων συλλαβών, συχνή λειτουργία της ενέργειας του υφέν που συνδέει σε μία ενότητα διαφορετικά τεμάχια, αρθρωτική παράταση των διαρκών και κυρίως των υγρών και ένρινων συμφώνων, και πιο σπάνια (πολύ πιο σπάνια από ό,τι συμβαίνει στο «ευρύτερο» πατριαρχικό ύφος), λελογισμένες χρονικές άργειες.
Αυτά (ανάμεσα σε άλλα) σε συνδυασμό με την κάπως πρόσθια φωνητική τοποθέτηση και τον τονισμό των εισόδων δίνουν την εντύπωση του νευρώδους. Εντοπίζω εν ολίγοις το ακόλουθο αφαιρετικό σχήμα:
4. Το ψυχικο-ακουστικό αποτέλεσμα της παραπάνω «σύνθεσης» έχει κάποια σχέση με την πνευματικότητα και εκκλησιαστικότητα της ερμηνείας. Διότι ο μεν συμμετρικός χρόνος είναι ένας παράγοντας πειθαρχίας, ο δε ασυμμετρικός ένας παράγοντας περιστολής του χορευτικού στοιχείου και της νωθρότητας που απορρέουν από την απόλυτη συμμετρία.
Θέλω να τονίσω όμως εμφατικά ότι η παραπάνω «πνευματική» συσχέτιση είναι μια εντελώς προσωπική και αμιγώς ψυχοακουστική παρατήρηση. Δεν είναι προσδιορισμός της αιτίας ΓΙΑΤΙ είναι έτσι αυτό το ύφος, ούτε ΓΙΑΤΙ ιστορικά εξελίχτηκε έτσι, αλλά η προσμέτρηση του ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΟΣ και μόνο στα δικά μου αυτιά. (Τα πιο πολλά πράγματα στην τέχνη, την ιστορία, τον πολιτισμό, τον άνθρωπο γενικά έχουν περισσότερο αποτελέσματα, παρά αιτίες κατά τη γνώμη μου).
Τέλος, πιστεύω ότι η απειθαρχία αφενός και η ομαλή και αδιατάρακτη ροή αφετέρου είναι δύο «αντίπαλοι» ενός τέτοιου ύφους. Η μεν απειθαρχία εξ αριστερών, η δε ομαλή και αδιατάρακτη ροή εκ δεξιών.
ΥΓ Δεν είμαι ειδικός στα μουσικολογικά και πολλοί θα βρείτε εμπειρικά κάποια από τα παραπάνω, οπότε παρακαλώ να είστε επιεικείς.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ 2: Η έννοια της ασυμμετρίας στην ψαλτική έχει μελετηθεί και αναλυθεί προ πολλού, κυρίως από τον Γεώργιο Μιχαλάκη και τον Ευάγγελο Σολδάτο.
Το μόνο που κάνω στο παρακάτω μήνυμα (και σε κάποια που ακολουθούν) είναι να περιγράψω ορισμένες μεθόδους ασυμμετρίας όχι στη μέτρηση του Χρόνου, αλλά στην ψαλτική έκφραση και να πω μια γνώμη για το πώς μπορεί να λειτουργούν αυτές: ως τρόποι ανάσχεσης της ροής -η οποία άλλως θα είχε πολύ συμμετρική υποδομή ένεκα της ακρίβειας και του τονισμού του χρόνου. Η εντύπωσή μου (εμπειρική, διαισθητική, όχι συμπέρασμα, όχι αποτέλεσμα έρευνας) είναι ότι αυτό αποτελεί ιδιάζον χαρακτηριστικό της ψαλτικής του Πατριαρχείου σε τέτοιο βαθμό, ώστε μπορεί να μας βοηθήσει να ορίσουμε και να περιγράψουμε μια ειδικότερη κατηγορία ύφους, το αυστηρό πατριαρχικό ή πατριαρχικό με τη στενή έννοια[/SIZE]).
1. Έχει συχνά αναφερθεί (και προσωπικά το ασπάζομαι 100% διαφωνώντας με καλούς φίλους) ότι μπορούμε και επιβάλλεται να μιλούμε για πατριαρχικό ύφος υπό τη στενότερη και την ευρύτερη έννοια. Είναι αυτός ένας τρόπος να διαχωρίσεις π.χ. τους Ταλιαδώρο, Καραμάνη, Χρύσανθο από τους Πρίγγο, Στανίτσα, Αστέρη, εννοώντας ότι ενώ οι δυο αυτές ομάδες στη βασική τους φιλοσοφία έχουν κοινή γραμμή, κοινό άξονα, ωστόσο η δεύτερη ομάδα έχει κάποια πιο συμπαγή και αναγνωρίσιμα τεχνικά χαρακτηριστικά.
Πώς θα όριζα τη «στενότερη ομάδα»; Με μια λέξη θα έλεγε κανείς ότι σε αυτήν ανήκουν οι ψάλτες που θήτευσαν στον Πατριαρχικό Ναό. Επειδή όμως αυτός ο ορισμός έχει ως κριτήριο τον τόπο, όχι τα χαρακτηριστικά, δεν μου φαίνεται πολύ ικανοποιητικός και προτιμώ στις κατ' ιδίαν συζητήσεις μου να τον ανασκευάζω με έναν ακραίως εμπειρικό, αλλά και για αυτό πιο ελεγχόμενο ορισμό, περίπου ως εξής: «πατριαρχικό ύφος με τη στενότερη έννοια» ή «αυστηρό πατριαρχικό» είναι το σύνολο των κοινών ιδιωμάτων της ψαλτικής έκφρασης των κατωτέρω μεγάλων ψαλτών, που όλοι (νομίζω) είχαν κάποια μεγαλύτερη ή μικρότερη θέση στην ψαλτική εντός του πατριαρχικού ναού:
Ναυπλιώτης
Πρίγγος
Στανίτσας
Δανιηλίδης
Νικολαΐδης
Γεωργιάδης
Εμμανουηλίδης
Αστέρης
Χαριατίδης
Παϊκόπουλος
Πετρόχειλος
Παππάς
Πρίγγος
Στανίτσας
Δανιηλίδης
Νικολαΐδης
Γεωργιάδης
Εμμανουηλίδης
Αστέρης
Χαριατίδης
Παϊκόπουλος
Πετρόχειλος
Παππάς
2. Ας δεχτούμε λοιπόν ότι αυτό το ύφος όντως υπάρχει. («Έστω αυστηρό πατριαρχικό ύφος», για να θυμηθώ τα σχολικά μαθηματικά). Γύρω από την πεμπτουσία του ύφους αυτού έχουν γραφτεί πολλά και δεν υπάρχει ούτε απόλυτη, ούτε καν μερική ομοφωνία ως προς τα κριτήρια που το συνιστούν. Έχω κατά καιρούς διαβάσει (ή και ακούσει από τους ίδιους τους μεγάλους) περιγραφές που θέτουν ως βάση προσδιορισμού:
α) το ρεπερτόριο (κείμενα)
β) τη φωνή (άρθρωση / τοποθέτηση)
β) τις αναλύσεις
γ) τον χρόνο / ρυθμό
δ) τα διαστήματα
ε) την έκφραση (νευρώδες / ζωηρό)
(ακόμα και τον τρόπο μελέτης, στάσης στο αναλόγιο κ.λπ.)
Κάποιες προσεγγίσεις πάλι -τις οποίες προσωπικά πάντα και εξ ορισμού θεωρώ και πιο ολοκληρωμένες- μιλούν για έναν συνδυασμό όλων ή πολλών από τις παραπάνω παραμέτρους.
3. Εφεξής θα επιχειρήσω μια σύνοψη πραγμάτων που έχουν ήδη κατά καιρούς αναλυθεί, οργανώνοντάς τα σε ένα κάπως πιο αφαιρετικό σχήμα, τέτοιο που αφενός να διαφωτίζει κάπως την ουσία του ύφους αυτού, αφετέρου (ή κυρίως) να βοηθεί και στην κατανόησή ή την αναπαραγωγή του, αλλά και στην αντιδιαστολή του με άλλα ύφη.
Μιλώντας μόνο για την έκφραση και όχι για τα ψαλλόμενα κείμενα (τα οποία εύκολα μπορεί κάποιος μεθοδολογικά να θεωρήσει ένα παράλληλο χαρακτηριστικό, αλλά όχι εγγενώς σχετιζόμενο με το ίδιο το ύφος) μπορώ να πω ότι στη βάση του ύφους αυτού υπάρχει μια λεπτή αντίθεση (που εν τέλει καταλήγει «σύνθεση») ανάμεσα σε δύο επίπεδα: ένα υπερκείμενο που παράγει συμμετρία και ένα υποκείμενο που παράγει ασυμμετρία.
Το υπερκείμενο έχει να κάνει με τον χρόνο και τον ρυθμό. Υπάρχει πειθαρχία στις διάρκειες των χρονικών τεμαχίων, αλλά και τονισμός των εισόδων αυτών των τεμαχίων ή και όλων των συλλαβών (ανάλογα με τον ερμηνευτή), ο οποίος υπομνηματίζει ακριβώς την ισοχρονία και την ομοιογένεια. Αυτός ο μηχανισμός λειτουργεί συμμετρικά.
Στο υποκείμενο επίπεδο λειτουργεί μια έκφραση νευρώδης που δημιουργεί ασυμμετρίες: άνισες διαιρέσεις των χρόνων, παρεστιγμένα, τονισμός των ψηφιστών όταν αυτά ενεργούν επι παρατεινόμενων συλλαβών, συχνή λειτουργία της ενέργειας του υφέν που συνδέει σε μία ενότητα διαφορετικά τεμάχια, αρθρωτική παράταση των διαρκών και κυρίως των υγρών και ένρινων συμφώνων, και πιο σπάνια (πολύ πιο σπάνια από ό,τι συμβαίνει στο «ευρύτερο» πατριαρχικό ύφος), λελογισμένες χρονικές άργειες.
Αυτά (ανάμεσα σε άλλα) σε συνδυασμό με την κάπως πρόσθια φωνητική τοποθέτηση και τον τονισμό των εισόδων δίνουν την εντύπωση του νευρώδους. Εντοπίζω εν ολίγοις το ακόλουθο αφαιρετικό σχήμα:
συμμετρικός χρόνος, αλλά ασυμμετρική ροή.
4. Το ψυχικο-ακουστικό αποτέλεσμα της παραπάνω «σύνθεσης» έχει κάποια σχέση με την πνευματικότητα και εκκλησιαστικότητα της ερμηνείας. Διότι ο μεν συμμετρικός χρόνος είναι ένας παράγοντας πειθαρχίας, ο δε ασυμμετρικός ένας παράγοντας περιστολής του χορευτικού στοιχείου και της νωθρότητας που απορρέουν από την απόλυτη συμμετρία.
Θέλω να τονίσω όμως εμφατικά ότι η παραπάνω «πνευματική» συσχέτιση είναι μια εντελώς προσωπική και αμιγώς ψυχοακουστική παρατήρηση. Δεν είναι προσδιορισμός της αιτίας ΓΙΑΤΙ είναι έτσι αυτό το ύφος, ούτε ΓΙΑΤΙ ιστορικά εξελίχτηκε έτσι, αλλά η προσμέτρηση του ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΟΣ και μόνο στα δικά μου αυτιά. (Τα πιο πολλά πράγματα στην τέχνη, την ιστορία, τον πολιτισμό, τον άνθρωπο γενικά έχουν περισσότερο αποτελέσματα, παρά αιτίες κατά τη γνώμη μου).
Τέλος, πιστεύω ότι η απειθαρχία αφενός και η ομαλή και αδιατάρακτη ροή αφετέρου είναι δύο «αντίπαλοι» ενός τέτοιου ύφους. Η μεν απειθαρχία εξ αριστερών, η δε ομαλή και αδιατάρακτη ροή εκ δεξιών.
ΥΓ Δεν είμαι ειδικός στα μουσικολογικά και πολλοί θα βρείτε εμπειρικά κάποια από τα παραπάνω, οπότε παρακαλώ να είστε επιεικείς.
Last edited:
