Κανείς δεν μίλησε για νοησιαρχία στην λατρεία, ούτε για πρωταρχικό ή αποκλειστικό ρόλο των ύμνων να μας κατηχήσουν στα της πίστεως, όπως επαναλαμβάνεται (αν και: «στην εκκλησία δεν μπορεί να δεχτούμε το αξίωμα «η τέχνη για την τέχνη», όπως πολλές φορές ακούγεται και στις μέρες μας το χρησιμοποιούν συχνά και για την εκκλησιαστική τέχνη. Η αγιογραφία και τα θρησκευτικά σύμβολα σε ένα κατατείνουν: να κατηχήσουν τον πιστό και τον αναζητητή της εν Χριστώ Αλήθειας» (Αλ. Καρυώτογλου, «Τρόποι κατήχησης (Β’)», Εφημέριος έτος 60, τεύχ. 1, Ιανουάριος 2011, σ. 15)).
Οι ύμνοι περιγράφουν ή εκφράζουν πολλά πράγματα, δεν είναι ανάγκη εδώ να κάνουμε αναλυτική έκθεση. Οι ύμνοι όμως, ό,τι περιεχόμενο και εάν έχουν, γράφτηκαν για να κατανοούνται, όχι για να είναι η λατρεία "μαγεία" όπως έγραψε ο αείμνηστος Φουντούλης. Και φυσικά δεν εξαντλείται η λατρεία στην κατανόηση των αναγνωσμάτων, ευχών, ύμνων, κλπ., ποιος το είπε πάλι αυτό; Γνωστά πράγματα, δεν χρειάζεται να τα ξαναγράψουμε. Όμως, για ποιον σπουδαιότατο Αγιορείτη ψάλτη γράφτηκε πριν λίγα χρόνια από μαθητή του, γνωστό και υπεύθυνο στον παρόντα ιστοχώρο: "Ησουν μαΐστορας του ψάλλειν κατ' έννοιαν. «Ψέλνω λόγια», έλεγες, «όχι μελωδίες». Για σένα, το μέλος υπηρετούσε τον λόγο, όχι το αντίθετο.";
"Συμμετέχουμε, προσέχουμε, προσευχόμεθα ως οφείλουμε". Μάλιστα, σωστά, αλλά παρατέθηκαν χωρία για το πώς γίνονται αυτά. Και υπάρχουν ξεκάθαρα και άλλα: "εάν γάρ προσεύχωμαι γλώσση, το πνεύμά μου προσεύχεται, ο δε νούς μου άκαρπός εστι. Τι ούν εστι; προσεύξομαι τώ πνεύματι, προσεύξομαι δε και τώ νοΐ· ψαλώ τώ πνεύματι, ψαλώ δε και τώ νοΐ." Πώς ερμηνεύεται ο Απ. Παύλος εδώ;
"Ό,τι καταλάβουμε θα το καταλάβουμε", μάλιστα, αλλά εδώ έρχονται οι λειτουργικές τέχνες για να βοηθήσουν, αυτό τον σκοπό έχουν: να καταλάβουμε περισσότερα και να συμμετέχουμε ενσυνείδητα, όχι την απολυτοποίηση των τεχνικών τους στοιχείων και τον παραμερισμό του κύριου σκοπού τους. Και εάν κάποια στιγμή τα τεχνικά τους στοιχεία εμποδίζουν αυτό τον σκοπό (προσωπικά πιστεύω ότι κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει, ή μάλλον υπάρχουν πολλοί τρόποι για να μην συμβεί και πολλές νέες εμπνεύσεις του Αγ. Πνεύματος ώστε όταν χρειάζεται να δημιουργηθούν και νέες φόρμες) είναι εύκολο να καταλάβουμε τι από τα δύο προηγείται. Χρειάζεται να παραθέσω και άλλα χωρία από Πατέρες πάνω στον ρόλο της μουσικής στον τομέα αυτό; Δεν τα γνωρίζουμε όλοι;
Για τον λόγο αυτό ο Γρηγόριος Νύσσης έγραψε ότι όποιοι μουσικοί προσέχουν πρωτίστως τους κανόνες προσωδίας, ποιητικής, κ.λπ. λειτουργούν «κατά τους έξω της ημετέρας σοφίας μελοποιούς». Γνωστά πράγματα, αλλά εμείς "το γουδί το γουδοχέρι".
Οι ιαμβικοί κανόνες, μάλιστα. Εσείς δεν ακούτε, ή δεν διαβάζετε πώς σε πλείστες περιπτώσεις υπερβαίνεται μελοποιητικά ο ποιητικός χωρισμός ώστε να εκφραστεί η ενότητα του νοήματος; Να παραπέμψω σε μουσικά βιβλία, σε ηχογραφήσεις;
Ή μήπως όταν διαβάζετε ή απαγγέλετε άλλους στίχους κατά την διάρκεια της λατρείας, τους χωρίζετε πάντα κατά στίχο και όχι κατά νόημα; Για ψάξτε λίγο, για ακούστε ηχογραφήσεις... Για διαβάστε:
Σώφρων Ἰωσήφ, δίκαιος κράτωρ ὤφθη,
Καὶ σιτοδότης· ὧ καλῶν θημωνία!
Τι ακούτε από ηχογραφημένες ακολουθίες σε αυτόν και σε αναρίθμητους παρόμοιους στίχους;
Ή μήπως πρέπει πάλι να γράψουμε εδώ το πόσο και οι σύγχρονοι ποιητές επιθυμούν κατά την μελοποίηση των έργων τους να διασώζεται το νόημά τους και όχι ο κατά στίχον χωρισμός; Πάλι θα μιλήσουμε για Σεφέρη και Θεοδωράκη και δισκάκια του Γιώργου Μούτσιου; Ε, φτάνει πια!
"Ή, διάφορα δοξαστικά μεγάλων εορτών με πολύπλοκη δομή αισθάνεται κανείς ότι γράφτηκαν για να μας κατηχήσουν, ή για να μας εξηγήσουν ψηλές (sic) θεολογικές έννοιες;" Ακριβώς γι΄ αυτό και για άλλους παρόμοιους σκοπούς γράφτηκαν, εσείς τι πιστεύετε ότι "έκαναν την πλάκα τους" οι υμνογράφοι; Του στυλ: "Γράφε κι ό,τι θέλει ας είναι, κανείς δεν τα προσέχει"; Ειλικρινά απορώ, που τις βρίσκετε αυτές τις απόψεις, σε ποιο εγχειρίδιο υμνογραφίας, σε ποιο εγχειρίδιο Λογικής (θα μας κάνετε να την ξεχάσουμε αυτή την λέξη) λατρείας;
Μα δεν γνωρίζετε ότι τα κρατήματα είναι σαφείς επηρεασμοί από την εξωτερική μουσική και για τον λόγο αυτό πολλοί ζητούν πολύ περιορισμένη χρήση τους στην λατρεία, άλλοι δε είναι σφοδροί πολέμιοι και υπέρμαχοι της πλήρους καταργήσεώς τους (δεν αναφέρομαι σε μένα σε εσάς ή στους γειτόνους μας, αναφέρομαι σε επιφανείς εκκλησιαστικούς άνδρες και ακόμη σε αγίους); Και ότι σε κάποιες περιπτώσεις αυτό το τελευταίο έχει παγιωθεί; Άλλο η καλλιτεχνική τους αξία, αυτή δεν αμφισβητείται ή τέλος πάντων κρίνεται κατά περίπτωση, μιλώ για την λατρευτική τους χρήση.
"Εγώ είπα ότι όπου γίνεται πρέπει να γίνεται με χρήση θέσεων που υπάρχουν και δομών που δεν χαλούν την ευρυθμία του μέλους."
Εμ, άντε, κάπου θα βγούμε στο τέλος.
Εν προκειμένω, στο στιχηρό "Εν τώ Σταυρώ σου", η αλλαγή με κατάληξη στον Νη δεν γίνεται με μια θέση αγνώριστη, αλλά με μια γνωστή πορεία πλαγιάσματος του ήχου, μια γνωστή και καθιερωμένη δομή που δεν διαταράσσει την ευρυθμία του. Το αν αυτό εξυπηρετεί καλύτερα την απόδοση του νοήματος, αυτό θέλει συζήτηση. Δεν θα ήμουν τόσο απόλυτος και δεν θα βιαζόμουν να αποφανθώ. [Ο Πέτρος ας πούμε ότι "δεν καταλάβαινε" τόσο καλά το νόημα. Όλοι οι προγενέστεροι που μελοποιούν αντίθετα με την δική μας "λογική" και αυτοί δεν καταλάβαιναν;]
Με συγχωρείτε..., διαβάσατε τι έγραψα για το στιχηρό αυτό λίγο παραπάνω ή καταλάβατε αυτά που θέλατε να καταλάβετε; Παρέθεσα στοιχεία για το πώς μελοποιείται από τον Δανιήλ, τον Πέτρο, και τελικά τι επιβιώνει. Και ακριβολόγησα για το τι κάνει ο Πέτρος με βάση την ατελή και εντελή κατάληξη. Που βρήκατε ότι είπα ότι "αυτό εξυπηρετεί καλύτερα την απόδοση του νοήματος" και άρα ήμουν "τόσο απόλυτος" που εσείς δεν θα είσασταν, και [πιθανώς] βιάστηκα "να αποφανθώ" που εσείς δεν θα βιαζόσασταν; Και από που προκύπτει η φράση σας: "Ο Πέτρος ας πούμε ότι "δεν καταλάβαινε" τόσο καλά το νόημα." Μα, σας εξήγησα ότι μελοποιεί κατά το νόημα, απλά επιλέγει άλλη θέση!!! Μπορούμε να μιλήσουμε λογικά, με στοιχεία επί των θιγομένων θεμάτων ή θα "πετάμε την μπάλα στην εξέδρα";
Ωραία, κρατήστε εσείς τον (δήθεν) ποιητικό χωρισμό τού:
Δευτέραν Εὔαν τὴν Αἰγυπτίαν
εὑρὼν ὁ δράκων διὰ ῥημάτων
ἔσπευδε κολακείας ὑποσκελίσαι τὸν Ἰωσήφ·
ἀλλ᾿ αὐτός, καταλιπὼν τὸν χιτῶνα, ἔφυγε τὴν ἁμαρτίαν,
καὶ γυμνὸς οὐκ ᾐσχύνετο, ὡς ὁ πρωτόπλαστος πρὸ τῆς παρακοῆς·
αὐτοῦ ταῖς ἱκεσίαις, Χριστέ, ἐλέησον ἡμᾶς.
Δεν πρόκειται για ποιητικό χωρισμό αγαπητέ μου, για λάθος μελοποίηση πρόκειται και για αλλοίωση των νοημάτων του ύμνου. Και κοιτάξτε πόσο πιο ισορροπημένα μπορεί να χωριστεί και να μελοποιηθεί κατά το νόημά του, ώστε να μετέχουν οι πιστοί στα όσα περιγράφει:
Δευτέραν Εὔαν τὴν Αἰγυπτίαν εὑρὼν ὁ δράκων,
διὰ ῥημάτων ἔσπευδε κολακείας ὑποσκελίσαι τὸν Ἰωσήφ·
ἀλλ᾿ αὐτός, καταλιπὼν τὸν χιτῶνα, ἔφυγε τὴν ἁμαρτίαν,
καὶ γυμνὸς οὐκ ᾐσχύνετο, ὡς ὁ πρωτόπλαστος πρὸ τῆς παρακοῆς·
αὐτοῦ ταῖς ἱκεσίαις, Χριστέ, ἐλέησον ἡμᾶς.
Και με την κατάλληλη μελοποίηση του πρώτου στίχου (κάτι ανάλογο με το α' τροπάριο των αναβαθμών του πλ. α' ήχου που ήταν παλαιότερα μελοποιημένο σωστά και αργότερα λανθασμένα άλλαξε και σήμερα κάποιοι δεν επανέρχονται στο παλαιότερο σωστό του Μπαλάση ιερέως και Νομοφύλακος γιατί δεν θέλουν να "πειράξουν τα κλασικά κείμενα" !!!!!!!!!) καταλαβαίνει ο πιστός ότι δεν πρόκειται για κάποια Εύα από την Αίγυπτο, αλλά για το ότι η Αιγύπτια συμπεριφέρθηκε ως δεύτερη Εύα.
Όπως και πολλά άλλα που με λιγότερες αγκυλώσεις τακτοποιούνται μια χαρά και με την σφραγίδα της μουσικής τέχνης. Αυτή η τελευταία δεν είναι απολίθωμα ώστε να μην έχει την δυναμική να βρίσκει και νέους τρόπους να εκφράζει την λογική λατρεία.
Και άλλα έχω να γράψω σχετικά με το μήνυμά σας, αλλά τα αφήνω, τρεις μέρες έλειπα και αύριο φεύγω για άλλες τέσσερις, κάπου δεν γίνεται πια. Άλλα γράφω, σε αυτά που θέλετε να καταλάβετε απαντάτε. Πόσα και πόσα συγκεκριμένα στοιχεία μελοποιήσεων και ονομάτων σπουδαίων μουσικών που παρέθεσα δεν σχολιάστηκαν, περάστηκαν ωσάν να μην σημαίνουν τίποτα.
Ορίστε και άλλα δύο από τα πάμπολλα που θα μπορούσα να προσθέσω, ένα από ιδιόμελο και ένα από προσόμοιο:
1. Στο τρίτο αναστάσιμο ιδιόμελο των Αίνων του τρίτου ήχου διάφορες καταλήξεις εμφανίζονται στις παλαιότερες και νεώτερες μουσικές εκδόσεις: οὒκ ἔστιν ᾧδε ἀλλ᾿ ἐγήγερται [εντελής] καθὼς εἶπε προάγων ἐν τῇ Γαλιλαίᾳ, ή: οὒκ ἔστιν ᾧδε ἀλλ᾿ ἐγήγερται [ατελής] καθὼς εἶπε προάγων ἐν τῇ Γαλιλαίᾳ, ενώ το νόημα εκφράζεται σωστότατα με ατελή κατάληξη μετά το εἶπε. Έτσι το ψάλλει και ο σπουδαίος Κωνσταντινουπολίτης ιεροψάλτης Δημήτριος Μαγούρης σε ηχογράφηση του έτους 1961.
2. Το α’ προσόμοιο των Αίνων της εορτής της Μεταμορφώσεως Πρὸ τοῦ τιμίου Σταυροῦ σου ψάλλεται κατά το αυτόμελο Ὁ ἐξ ὑψίστου. Ωστόσο, εάν εφαρμοστεί η μελωδία του τελευταίου, οι τελευταίοι στίχοι του προσομοίου παρουσιάζουν τον χωρισμό: ...ἀναβοῶντες· Σὺ τὸ ἄχρονον / φῶς ὑπάρχεις Χριστὲ καὶ ἀπαύγασμα / τοῦ Πατρός, εἰ καὶ θέλων / σάρξ ὡράθης ἀναλλοίωτος. Σε σειρά όμως ηχογραφήσεων των πατριαρχικών πρωτοψαλτών Κωνσταντίνου Πρίγγου (Βόλος, 6-8-1958), Θρασυβούλου Στανίτσα και πολλών άλλων, παρατηρούμε ότι ψάλλουν κατά το νόημα: ...ἀναβοῶντες· Σὺ τὸ ἄχρονον φῶς / ὑπάρχεις Χριστὲ καὶ ἀπαύγασμα τοῦ Πατρός / εἰ καὶ θέλων σάρξ ὡράθης ἀναλλοίωτος.
Ας κοιτάξουμε πιο αναλυτικά το έργο παλαιών και νέων κορυφαίων μουσικών πάνω στο επίμαχο θέμα και μετά ξαναμιλάμε, όλοι θα κερδίσουμε.