Το ύφος και το ήθος της αγιορείτικης ψαλτικής

[EIRYK EMNOSHELE]

πηγή: http://www.pemptousia.gr/2014/05/ο-τρόπος-και-ο-τόπος-της-αγιορείτικης-ψ/

Συνομιλώντας κάποτε με έναν γέροντα πού έχει πολλά χρόνια στο Άγιον Όρος (τα διπλάσια από τα δικά μου) μου ανέφερε πάνω στην ροή της συζήτησης: «Ὁ μακαρίτης ο π.Ε… αὐτό τό δοξαστικό το έλεγε πάντα από τον Ιάκωβο.» Επειδή όλοι εμείς πού ασχολούμαστε με την βυζαντινή μουσική ξέρουμε πόσο δύσκολο είναι να εκτελέσει κανείς τα μέλη του Ιακώβου του Πρωτοψάλτου (ακμή πέρ. 1760-†1800), έκπληκτος εγώ ρώτησα αν ο πατήρ αυτός ήξερε μουσικά. Ο γέροντας ένοιωσε λίγο αμήχανος, σαν να μην περίμενε την ερώτηση και αφού σιώπησε για μερικά δευτερόλεπτα απάντησε: «Τ’ Αγιορείτικα». Δηλαδή ήθελε να πει ότι ήξερε λίγο πολύ αυτά τα μέλη πού συνηθίζονται να ψάλλοντα στο Άγιον Όρος. Και συνέχισε θέλοντας να διευκρινίσει περισσότερο τα λεγόμενά του αλλά και να δώσει μία απάντηση στην ουσία της ερωτήσεώς μου (δηλ. από που έμαθε και ήξερε να ψάλλει Ιάκωβο): «Ἔτσι μάθαιναν παλιά. Ὁ ἕνας μέ τόν ἄλλο».
Αυτή ἡ μικρή στιχομυθία παρουσιάζει συνοπτικά τον τρόπο εκμάθησης και καλλιέργειας της βυζαντινής μουσικής στο Άγιον Όρος πριν από μισό αιώνα και παλιότερα. Τότε πού η επαφή με τον έξω κόσμο ήταν ελάχιστη και για μερικούς μοναχούς σχεδόν ανύπαρκτη. Τότε που οι περισσότεροι μοναχοί έρχονταν στο Όρος σε πολύ μικρή ηλικία έτσι ώστε όχι μουσικές σπουδές δεν είχαν προλάβει να κάνουν, αλλά ούτε και τις στοιχειώδεις μαθητικές του Δημοτικού και πολύ περισσότερο του Γυμνασίου. Η προσέλευση των προσκυνητών ήταν πολύ μικρότερη τότε και η επαφή με ψάλτες και μουσικοδιδασκάλους από τον κόσμο μάλλον σπάνια. Εν πάσει περιπτώσει οι δύσκολες συνθήκες προσέλευσης δεν επέτρεπαν τον συγχρωτισμό και την αλληλοεπίδραση των δύο διαφορετικών μουσικών κόσμων.

Ερχόμενος το 1993 στο Άγιον Όρος για να μονάσω και μη έχοντας ιδιαίτερες εμπειρίες από παλιότερα προσκυνηματικά ταξίδια σε αυτό, μόλις που πρόλαβα κάποια γεροντάκια στην περιοχή του μοναστηριού μου με τα χαρακτηριστικά που περιέγραψα παραπάνω. Μεστές, γεμάτες φωνές, βροντώδεις αλλά συνάμα και γλυκύτατες. Η μουσική τους γνώση απόλυτα συγκεκριμένη. Αυτά που ήξεραν και που ειχαν συνηθίσει να ψάλλουν ίσως τα ψάλλανε καλύτερα απ’ όλους. Αυτά που έβλεπαν για πρώτη φορά ήταν αδύνατο και να τα ξεκινήσουν. Τα περιθώρια διόρθωσής τους σε πράγματα που έψαλλαν λάθος ήταν μηδαμινά.

Διαβάστε τη συνέχει στη σελίδα της Πεμπτουσίας... http://www.pemptousia.gr/2014/05/ο-τρόπος-και-ο-τόπος-της-αγιορείτικης-ψ/

 

[π. Μάξιμος]

Νά τά συμμαζέψουμε καί νά προσθέσουμε:

Ἡ ψαλτικὴ παράδοση τοῦ Ἁγίου Ὄρους (π. Ἰάκωβος, Πρωτοψάλτης Πρωτάτου)

Γέροντας Σπυρίδων Μικραγιαννανίτης: “Η ψαλτική τέχνη στο Άγιον Όρος σήμερα”

Ο Γέροντας Θωμάς Μικραγιαννανίτης μιλά για τα πρώτα μοναχικά βήματά του και για την Αγιορειτική Ψαλτική Παράδοση

Μαθητεία στην αγιορείτικη ψαλτική τέχνη: Ιερομόναχος Αντύπας Πρωτοψάλτης

Γνωριμία με τον διάκο-Διονύσιο Φιρφιρή και την αγιορείτικη ψαλτική παράδοση: Γέροντας του κελιού Αγίας Άννης Καρεών και Πρωτοψάλτης π. Αντύπας​

 

[domesticus]

Υπάρχει και μια άλλη διάσταση στο θέμα, αυτή που διαβάσαμε σ'αυτό το άρθρο: http://www.pemptousia.gr/2014/05/ο-τρόπος-και-ο-τόπος-της-αγιορείτικης-ψ/
Έτσι το αν βρισκόμαστε πάνω στο αναλόγιο ή από κάτω, αν θα ψάλλουμε, πότε θα ψάλλουμε και τι θα ψάλλουμε, δεν είναι οπωσδήποτε αποτέλεσμα μιας δικής μας προσωπικής επιλογής αλλά μπορεί να εξαρτάται από το γέροντα ή τον πνευματικό.

Ὁ π. Ἰάκωβος εἶναι ἀληθὴς, πράγμα δυσεύρετο στὸ Ὄρος σήμερα. Χάρηκα τὸ κείμενό του, χωρὶς τοὺς γνωστοὺς ἁγιορείτικους εὐσεβισμοὺς ἀλλὰ μὲ περιγραφὴ τῆς -δύσκολης- πραγματικότητας στὸ μοναστήρι, μακριὰ ἀπὸ ρομαντικὲς ὠραιοποιήσεις τοῦ μοναχικοῦ βίου, ποὺ προορίζονται γιὰ τοὺς ... τουρίστες.

Ἀπομόνωσα τὸ παρακάτω, οἱ ὑπογραμμίσεις δικές μου

Η συντριπτική πλειοψηφία των μοναχών πού έρχονται στο Άγιο Όρος, ακόμη και αν δεν υποστούν κάποια μουσική παιδεία μέσα στο μοναστήρι, είτε εξ ακοής, είτε επειδή η ανάγκη θα το επιβάλλει σίγουρα κάτι θα μάθουν να λένε. Οι περισσότεροι από αυτούς θα μπορέσουν κάποια στιγμή να πάρουν μια καθημερινή ένα χορό όπως λέμε στο Άγιο Όρος (να ψάλλουν δηλαδή δεξιά ή αριστερά) αλλά και πολλές φορές να ψάλλουν εξ ακοής μουσικά κομμάτια. Ο χρόνος που καλύπτουν αυτοί οι πρακτικοί ψάλτες στις ακολουθίες είναι πολύ μεγάλος και ιδιαίτερα τις καθημερινές. Θα τολμούσα να πω και καλό θα είναι να το λάβουμε όλοι μας πολύ σοβαρά υπόψη ότι το Αγιορείτικο ύφος στα σύντομα μέλη έχει διαμορφωθεί κυρίως από αυτούς.

Αλλά δεν θα ήταν σωστό να μην κάνουμε αναφορά πως επέδρασε και η πνευματική ζωή στην μουσική διαμόρφωση του Αγιορείτικου ύφους. Η μουσική όπως και κάθε άλλη τέχνη στο Άγιο Όρος είναι μια στρατευμένη τέχνη. Δεν είναι αυτοσκοπός. Χρησιμοποιείτε σαν ένα μέσο για την λατρεία. Και εάν αυτό το λένε και στον κόσμο πολλοί ψάλτες, οι Αγιορείτες δεν το λένε απλώς αλλά το εφαρμόζουν. Ένας Αγιορείτης ψάλτης δεν ξέρει ούτε πότε θα ψάλλει, ούτε αν θα ψάλλει. Περιμένει να πάρει εντολή από τον τυπικάρη προκειμένου να προσέλθει στο ψαλτήρι. Όταν προσέλθει κάποιος φιλοξενούμενος ψάλτης προς τιμήν του παραχωρεί την θέση του.

Τις περισσότερες φορές οι δυνατότητες επιλογής μουσικών μαθημάτων είναι περιορισμένες γιατί ο γέροντας δεν το επιτρέπει ή επειδή η μη δυνατότητα να λεχθούν από άλλους καινούργια μαθήματα τον περιορίζει γιατί μια ενδεχόμενη χασμωδία θα τιμωρηθεί από τον γέροντα με τον ανάλογο κανόνα. Δεν υπάρχει κάποιος που να έχει μόνιμα τα πρωτεία του δεξιού χορού. Όλα τα τυπικά του Αγίου Όρους προβλέπουν αμφοτέρωθεν εναλλαγή των χορών κατά την διάρκεια της χρονιάς. Ακόμη ο πρώτος ψάλτης πολλές φορές αναγκάζεται να υπομείνει αδυνατότερους μουσικά που ίσως δεν τον βοηθούν κατάλληλα προκειμένου να συμμετάσχουν και αυτοί.

Και φυσικά υπάρχει και το άγρυπνο μάτι των γεροντάκων που είναι έτοιμοι να κόψουν τα φτερά σε όποιον νομίσει ότι κάτι κάνει, χρησιμοποιώντας κατάλληλους κανόνες όπως αποχή από την ψαλμωδία για να επανέλθουν στην σώφρονα κατάσταση. Από όλα αυτά βλέπουμε ότι ο Αγιορείτης ψάλτης πέρα από τον μουσικό αγώνα έχει να κάνει και ένα πνευματικό αγώνα για να μπορέσει να ξεπεράσει όλα τα παραπάνω εμπόδια ώστε να χρησιμοποιεί την μουσική για την δόξα του Θεού και όχι για να επαίρεται. Νομίζω ότι δεν θα υπάρχει Αγιορείτης ψάλτης που να μην είπε στην ζωή του ειδικά σαν αρχάριος μακάρι να μην μάθαινε μουσικά.

Ἔχοντας ζήσει στὸ Ὄρος ἐπανειλημμένα μεγάλα σχετικῶς διαστήματα ὄντως ἔτσι εἶναι, εἰδικὰ ἡ τελευταία ὑπογράμμιση.
Δὲν μπορῶ νὰ ξεχάσω τὸν τυπικάρη νὰ ερχεται μέσα στὸ μισοσκόταδο τοῦ νάρθηκα στὸ καθολικὸ, νὰ μὲ σκουντάει νὰ ... ξυπνήσω (χαράματα γάρ) καὶ νὰ μοῦ λέει «ἕλα στὸ ψαλτήρι». Οὕτε προετοιμασία οὕτε τίποτε κι ὁ Θεὸς ... βοηθὸς. Βέβαια ἄν ἔχεις μελετήσει καὶ ψάλλει τὸν Μουσικὸ Θησαυρὸ τοῦ Νεκταρίου δὲν ἔχεις ποτὲ ἰδιαίτερο πρόβλημα, ἀλλὰ τὸ ἀπρόσμενο εἶναι ... ἀπρόσμενο, ἀκόμη κι ἄν εἶναι μιὰ καθημερινὴ λειτουργία στὸ μοναστήρι. Ὅσο γιὰ ἔπαινο ἄν ψάλλεις καλὰ τὸ μάθημα, φυσικὰ ... δὲν ὑπάρχει, ἁπλὰ τὸ ἰκανοποιημένο βλέμμα τοῦ τυπικάρη ποὺ δὲν τὸν διέψευσες καὶ ξελειτούργησες τὸν παπά χωρὶς προβλήματα.
Καὶ πιστέψτε με, ὅταν ψάλλεις σὲ ἁγιορείτικο μοναστήρι, ποὺ τὸν Νεκτάριο ὅλοι σχεδὸν τὸν ξέρουν, ἄλλοι μουσικὰ ἄλλοι ἀκουστικὰ, αὐτὸ τὸ βλέμμα ἀρκεῖ πραγματικὰ χωρὶς ἄλλη κουβέντα.

Συγχαρητήρια στὸν π. Ἰάκωβο γιὰ τὸ βιωματικὸ του κείμενο καὶ ψαλτικὰ ἐξαιρετικὰ ὠφέλιμο.

 

[Παναγιώτης]

Χριστός ανέστη,

όντως πολύ ωραίο άρθρο. Τι ωραία συνήθεια, κάθε εβδομάδα ο δεξιός χορός να πηγαίνει αριστερά, και ο αριστερός δεξιά (και μάλιστα χωρίς μουρμούρα)!

Από όλα αυτά βλέπουμε ότι ο Αγιορείτης ψάλτης πέρα από τον μουσικό αγώνα έχει να κάνει και ένα πνευματικό αγώνα για να μπορέσει να ξεπεράσει όλα τα παραπάνω εμπόδια ώστε να χρησιμοποιεί την μουσική για την δόξα του Θεού και όχι για να επαίρεται.

Αυτά, φυσικά, ισχύουν και για τους λαϊκούς ψάλτες.

Ομολογώ πως και εγώ τα πρώτα χρόνια μεγάλη δυσκολία είχα αλλά με ενθάρρυνε ο Γέροντας λέγοντας μου πως έβλεπε ότι οι μοναχοί που ψάλλουν έχουν περισσότερη χάρη.

Πολύ παλιά, επειδή είχα χιλιο-στενοχωρηθεί από την μεταχείριση που μου επιφύλασσαν στο αναλόγιον, ήθελα να μην πάω ποτέ πάλι. Ο μακαριστός γέροντάς μου όμως μου είπε «να πηγαίνεις στο αναλόγιον, παίρνεις Χάρη».