[Ερώτηση] Πότε αφαιρείται ο αστερίσκος μετά την Μεγάλη είσοδο;

[tsak77]

Ένας φίλος Ιερεύς, ο π. Γεώργιος Λυδάκης, μου ζήτησε να μεταφέρω στην κοινότητα το παρακάτω ερώτημα:

[FONT=&quot]Εἰς τὴν προηγιασμένη θεία Λειτουργία σχεδὸν ὅλα τὰ λειτουργικὰ βιβλία (φυλλάδες) ἀναφέρουν τὴν ἄρση τοῦ ἀστερίσκου στὸ σημεῖο τῆς ἐκφωνήσεως "Χάριτι καὶ οἰκτιρμοῖς...". Ὅμως ὁρισμένοι νεώτεροι ὑποστηρίζουν ὅτι ἐφ' ὅσον τὰ Ἅγια παραμένουν κεκαλυμμένα, δὲν ἀφαιρεῖται ὁ ἀστερίσκος παρὰ μόνο μετὰ τὴν ἄρση τοῦ ἀέρος, δηλ. μετὰ τὴν ἐκφώνηση: «Τὰ Προηγιασμένα Ἅγια...». Ἡ ἐρώτησις ἔγκειται στὸ πότε βγαίνει ὁ ἀστερίσκος; Ὅπως ἀναφέρουν τὰ λειτουργικὰ βιβλία ἢ μετά;

Ευχαριστούμε αμφότεροι εκ των προτέρων.
[/FONT]

 

[π. Μάξιμος]

Εἰς τὴν προηγιασμένη θεία Λειτουργία σχεδὸν ὅλα τὰ λειτουργικὰ βιβλία (φυλλάδες) ἀναφέρουν τὴν ἄρση τοῦ ἀστερίσκου στὸ σημεῖο τῆς ἐκφωνήσεως "Χάριτι καὶ οἰκτιρμοῖς...". Ὅμως ὁρισμένοι νεώτεροι ὑποστηρίζουν ὅτι ἐφ' ὅσον τὰ Ἅγια παραμένουν κεκαλυμμένα, δὲν ἀφαιρεῖται ὁ ἀστερίσκος παρὰ μόνο μετὰ τὴν ἄρση τοῦ ἀέρος, δηλ. μετὰ τὴν ἐκφώνηση: «Τὰ Προηγιασμένα Ἅγια...». Ἡ ἐρώτησις ἔγκειται στὸ πότε βγαίνει ὁ ἀστερίσκος; Ὅπως ἀναφέρουν τὰ λειτουργικὰ βιβλία ἢ μετά;

Ἀγαπητέ Χρῆστο,
Στήν ὑποβληθεῖσα ἐρώτηση ὑπάρχουν δύο ἀνακρίβειες καί ἐσφαλμένες πληροφορίες καί συμπεράσματα. Γνωρίζεις τό πόσο ἀκριβεῖς μάθαμε στό Ψαλτολόγιον νά εἴμαστε στίς διατυπώσεις μας καί στίς ὑποβαλλόμενες πληροφορίες.
Τό «σχεδὸν ὅλα τὰ λειτουργικὰ βιβλία (φυλλάδες) ἀναφέρουν τὴν ἄρση τοῦ ἀστερίσκου στὸ σημεῖο τῆς ἐκφωνήσεως "Χάριτι καὶ οἰκτιρμοῖς..."» πού μετά γίνεται «Ὅπως ἀναφέρουν τὰ λειτουργικὰ βιβλία» καθώς καί τό «ὁρισμένοι νεώτεροι ὑποστηρίζουν» στασιάζονται, τό δέ δεύτερο μέ στενοχώρησε, γιατί μοῦ θυμίζει κάτι ἀνυπόστατα, πού «ἀμαθῶς καὶ ἀπερισκέπτως» (κατά τό χθεσινό συναξάρι) λέγονται ἀπό κάποιους, ὅτι ἦρθαν οἱ νεώτεροι νά μᾶς διδάξουν καινούργια πράγματα, νά εἰσάγουν «καινά δαιμόνια», νά χαλάσουν τήν παράδοση καί τέτοια.

Τί ἀναφέρουν τά λειτουργικά βιβλία - ἱερατικά​

Σέ ὅλα τά Ἱερατικά καί ἄλλα βιβλία πού ἔχω ὑπ᾿ ὄψει μου, ἤτοι· Ἱερατικόν Ἀποστολικῆς Διακονίας Α΄ ἔκδοσις 1962, ἀνατύπωσις 1981, (νέον) Ἱερατικόν Ἀποστολικῆς Διακονίας 2002, ἐγκρίσει τῆς Ἱερᾶς Συνόδου, ἐπιμελείᾳ πρωτοπρ. Κων. Παπαγιάννη, (παλαιόν) Ἱερατικόν Σαλιβέρου, ἐπιμελείᾳ πρεσβ. Νικολάου Π. Παπαδοπούλου, Ἱερατικόν Ρώμης, ἐν Ρώμῃ 1950, Ἱερατικόν Γ΄, Ἡ Θεία Λειτουργία τῶν Προηγιασμένων, ἔκδοσις Ἱ. Μ. Σίμωνος Πέτρας, Εὐχολόγιον Μέγα, Π. Τρεμπέλα, Αἱ τρεῖς λειτουργίαι κατὰ τοὺς ἐν Ἀθήναις κώδικας, Ἰω. Φουντούλη, Λειτουργία Προηγιασμένων Δώρων, οὐδόλως ἀναφέρουν «ἄρση τοῦ ἀστερίσκου στὸ σημεῖο τῆς ἐκφωνήσεως "Χάριτι καὶ οἰκτιρμοῖς..."». Αὐτό γίνεται μόνον στὸ προηγούμενο ἱερατικὸ 1995 (= τοῦ 1977) «ἐπιμελείᾳ τοῦ ἀειμνήστου παπα-Κωνσταντίνου Πλατανίτη, στὸ ὁποῖο ἔγιναν ἀρκετὲς παρεμβάσεις στὸ παραδοσιακὸ κείμενο τῶν λειτουργιῶν καὶ ἰδιαιτέρως τῶν τυπικῶν διατάξεων, ποὺ παρατίθενται μὲ κόκκινα γράμματα. Τελικῶς ἀπεσύρθη ἡ ἔκδοση ἐκείνη, ἀλλὰ δημιούργησε πολλὰ προβλήματα» (πρβλ. Ἰω. Φουντούλη, Ἀπάντηση 591) καί τό βλέπω καί στό βοηθητικό βιβλίο, Μεγάλη Τεσσαρακοστή, ἐκδόσεων Ρηγοπούλου. Ὁπότε καταλαβαίνεις, ὅτι ἀπό τόσα βιβλία πού παρέθεσα (καί πολλά ἄλλα πού ὑπάρχουν) μόνον σέ δύο ἀναφέρεται αὐτό.

Πότε αἴρεται ὁ ἀστερίσκος​

Ὅλα τά παραπάνω ἀναγράφουν στίς ὁδηγίες ὅτι μετά τό «Τὰ προηγιασμένα ἅγια τοῖς ἁγίοις» ὁ ἱερεύς ἀποκαλύπτει τά ἅγια, δηλαδή αἴρει τό ἀέρα, καί δέν κάνουν καμμία ἀναφορά στόν ἀστερίσκο, ἐκτός ἀπό τό Ἱερατικόν Γ΄, Ἡ Θεία Λειτουργία τῶν Προηγιασμένων, ἔκδοσις Ἱ. Μ. Σίμωνος Πέτρας (ἐπιμελείᾳ Ἰω. Φουντούλη), πού γράφει ὅτι «αἴρει τόν ἀέρα καὶ τὸν ἀστερίσκον».
Γιατί δέν κάνουν ἀναφορά στόν ἀστερίσκο; Ὁ π. Κων. Παπαγιάννης στό (προσφάτως καί στό Ψαλτολόγιον ἀναρτηθέν) ἔργο του «Λειτουργική-Τελετουργική» καί στήν σελ. 141 γράφει ὅτι ὁ ἀστερίσκος αἴρεται μαζί μέ τά καλύμματα τοῦ δισκαρίου καί τοῦ ποτηρίου μετά τήν ἀπόθεση τῶν Δώρων στήν ἁγ. Τράπεζα (μετά τήν «μεγάλη» εἴσοδο), ὅπου αὐτά καλύπτονται μόνον μέ τόν ἀέρα. Γι᾿ αὐτό, λοιπόν, δέν γίνεται ἀναφορά σέ τόσες πηγές γιά ἄρση ἀστερίσκου, εἴτε στό «Χάριτι καὶ οἰκτιρμοῖς...» εἴτε στό «Τὰ προηγιασμένα ἅγια τοῖς ἁγίοις».
Ὡς γνωστόν ὅμως κατά τήν τελεσιουργίαν τῶν τελείων θ. λειτουργιῶν, ὁ ἀστερίσκος δέν αἴρεται μαζί μέ τά καλύμματα τοῦ δισκαρίου καί τοῦ ποτηρίου μετά τήν ἀπόθεση τῶν Δώρων στήν ἁγ. Τράπεζα, ἀλλά κατά τήν ἐκφώνησιν «Τὸν ἐπινίκιον ὕμνον ᾄδοντα...». Ἔτσι οἱ ἱερεῖς ἀπό συνήθεια δέν αἴρουν τόν ἀστερίσκο μετά τήν μεγάλη εἴσοδο.
Ὁ ἀστερίσκος ὅμως ἔχει τοποθετηθεῖ ἄνωθεν τοῦ ἁγίου ἄρτου ἤ τοῦ παναγίου Σώματος κατά τήν Προηγιασμένη, πρό τοῦ ἀέρος (καί τῶν καλυμμάτων τοῦ δισκαρίου καί τοῦ ποτηρίου) καί γιά νά ἀρθεῖ πρέπει πρῶτα νά ἀρθεῖ ὁ ἀέρας. Ἔτσι πολύ σοφά ὁ μακαριστός καθηγητής Ἰω. Φουντούλης στό Ἱερατικόν τῆς Σιμωνόπετρας προσέθεσε «αἴρει ... καὶ τὸν ἀστερίσκον», τηρῶν τήν ἀκριβῆ τάξιν καί τήν Ἁγιορείτικην παράδοσιν, κάτι πού συμφωνεῖ καί μέ τίς πηγές.

Ὁ μακαριστός καθηγητής Π. Τρεμπέλας στό προαναφερθέν ἔργο του «Αἱ τρεῖς λειτουργίαι κατὰ τοὺς ἐν Ἀθήναις κώδικας», κριτικὴ ἔκδοση τῶν θ. λειτουργιῶν καί τῆς Προηγιασμένης, πού βάσει αὐτοῦ, ἐπὶ συσταθείσης ἐπιτροπῆς τοῦ Οἰκ. Πατριαρχείου τῷ 1932, θὰ ἐξεδίδετο κριτικὴ ἔκδοση λειτουργικῶν βιβλίων, ἀπό τόσους κώδικες πού εἶχε ὑπ᾿ ὄψει του, μόνον σέ ἕναν τοῦ 16ου αἰ., βρῆκε τήν (ἀδόκιμον) ὁδηγίαν «Καὶ ἐπέρνει τὸν ἀστερίσκον» (sic) πρό τῆς ἐκφωνήσεως «Χάριτι καὶ οἰκτιρμοῖς...».

Μία ἄλλη πληροφορία​

Ἄν ὄντως ἰσχύει ἡ ἄρση τοῦ ἀστερίσκου κατά τό «Χάριτι καὶ οἰκτιρμοῖς...», τότε σύμφωνα μέ τό Τυπικὸν τῆς Μονῆς τοῦ Ὁσίου Σάββα τοῦ Ἡγιασμένου, χφ. ἀρ. 1094 τῆς Σιναϊτικῆς βιβλ., τοῦ 12ου-13ου αἰ., ἐν DMITRIJEVSKIJ, τ. τρίτος, σ. 14, ὁ ἀήρ ἔχει ἀρθεῖ κατά τό «Πάτερ ἡμῶν...», ἄν καί αὐτό τό χφ. δυνατόν νά ἔχει ὑπ᾿ ὄψιν τήν Προηγιασμένην τοῦ Ἰακώβου. Ἐπίσης κατά τήν Τελετουργική τοῦ Γ. Βεργωτῆ (Θεσσαλονίκη 1993) ἡ χρήση τοῦ ἀστερίσκου ἄρχισε γύρω στόν 12ον αἰ.

Συμπέρασμα​

Ἡ ἄρση τοῦ ἀστερίσκου ἄν δέν γίνει μετά τήν ἐναπόθεση τῶν Δώρων ἐπί τῆς ἁγ. Τραπέζης κατά τόν π. Κων. Παπαγιάννη, θά γίνει μετά τήν ἄρση τοῦ ἀέρος στό «Τὰ προηγιασμένα ἅγια τοῖς ἁγίοις» σύμφωνα μέ τίς συντριπτικά περισσότερες (σχεδόν ὅλες) πηγές, πού ἄν δέν τό ἀναφέρουν ρητῶς, τό ἐννοοῦν, ἐκτός ἀπό μία πού τό ἀναφέρει ρητῶς. Δέν εἶναι δυνατόν (καί πρακτικῶς δύσκολον εἶναι) νά γίνει κάτι μέ ἀντίστροφον φοράν ἀπ᾿ ὅ, τι ἔγινε προηγουμένως. Ὁ ἀστερίσκος πρῶτος ἐτέθη (πρό καλυμμάτων καί ἀέρος) καί τελευταῖος αἴρεται, ὅταν δέν ὑπάρχει τίποτε ἄνωθεν αὐτοῦ, εἴτε κάλυμμα εἴτε ὁ ἀέρας.

Ἀρχιμ. Μάξιμος Μ. Ματθαῖος​

 

[tsak77]

Ευχαριστώ πολύ για τον κόπο και την άριστα τεκμηριωμένη απάντηση γέροντα.

Την ευχή σας.

 

[MTheodorakis]

Ὁ ἱερεὺς βγάζει τὸν ἀέρα

(χφφ. εὐχολόγια Κρυπτοφέῤῥης Γ.β.XX ια’ αἰ. φ. 13r, Ott. gr. 344 τοῦ ἔτους 1177 φ. 26r, χφφ. τυπικὰ ἁγίου Σάβα Μ. Λαύρας Γ-5 ιβ’ αἰ. φ. 115v, Σινὰ 1094 ιβ’ αἰ. φ. 76r, 1096 ιβ’ αἰ. φ. 164r, 1097 τυπικὸ Συμεὼν ἀρχιεπισκόπου Σινὰ τοῦ ἔτους 1214 φ. 34v, 746 τριῴδιο τοῦ ἔτους 1519 φ. 63r, ΕΒΕ 757 εὐχολόγιο ιστ’ αἰ. φ. 71v)



καὶ ὑψώνει τὸν ἀμνὸ

(χφφ. εὐχολόγια Σινὰ ΜΓ 22 τέλη θ’-ἀρχὲς ι’ αἰ. φ. 16r, Κρυπτοφέῤῥης Γ.β.XX ια’ αἰ. φ. 13r, Σινὰ 2145 εἰλητάριο ια’ αἰ., 962 ια’-ιβ’ αἰ. φ. 56r, Bodleianus Auct. E. 5.13 μεταξὺ τῶν ἐτῶν 1121-1132 ἔκδ. A. Jacob Un eucologe du Saint-Sauveur ‘’in Lingua Phari’’ de Messine, Le Bodleianus Auct. E. 5.13 στὸ Bulletin de l’ Institut historique belge de Rome 50 (1980) σ. 309, Angelica gr. 15 τοῦ ἔτους 1165 φ. 45v, Vat. gr. 1863 μεταξὺ τῶν ἐτῶν 1154-1189 φ. 105r, Ott. gr. 344 τοῦ ἔτους 1177 φ. 26r, ΕΒΕ 713 ιβ’ αἰ. φ. 48r, 662 ιβ’-ιγ’ αἰ. φ. 65v, Dmitrievskij τ. 2 σσ. 87, 270, Γεωργίου Σχολαρίου ἤ Γενναδίου (+περὶ τὸ 1472) Κατὰ τῆς τῶν λατίνων ἐν Σαββάτῳ νηστείας ἔκδ. P.G. τ. 160 στ. 741A, Ἰ. Φουντούλη Ἀπαντήσεις τ. 4 σ. 196)



λέγοντας «Τὰ προηγιασμένα ἅγια τοῖς ἁγίοις».