Περί του μέλους των τροπαρίων της Θ΄ ωδής των Χριστουγέννων

[Γιώργος Μ.]

Με αφορμή την καταγραφή του κ. Λάμπρου εδώ (ως συνήθως απλή και στρωτή αλλά όχι φτωχή) θα ήθελα να παρατηρήσω κάτι που μου γεννά απορία. Στις συνήθεις μελοποιητικές εκδοχές αυτών των τροπαρίων είναι μεγάλη η απόκλιση του μέλους τους σε σχέση με το πρότυπο του ειρμού: σχεδόν σαν να μην ακολουθείται το πρότυπο (ειδικά στο χαρακτηριστικότατο μοτίβο των στίχων 2 και 3), αλλά μια ανεξάρτητη προφορική παράδοση.

Για να φανεί η διαφορά απεικονίζω παρακάτω τις μουσικές καταλήξεις των στίχων (και μερικώς αυτών που αντιλαμβάνομαι ως ημιστίχια) όπως θα έπρεπε να είναι βάσει του πρωτοτύπου.

(Σημείωση: Κατανοώ ότι το νόημα επιβάλλει αλλαγές στο μελοποιητικό σχέδιο, κάτι που λιγο ως πολύ γίνεται παντού, αλλά εδώ μου φαίνεται πιο γενικευμένο αυτό, σαν να έχει περίπου «ξεχαστεί» ή παραλειφθεί το αρχικό σχέδιο προς όφελος κάποιας ισχυρής προφορικής παράδοσης).

Για να συμπληρώσω τη σκέψη μου: νομίζω ότι το πρωτότυπο μέλος των στίχων 2 και 3 μπορεί να ακολουθηθεί αζημίως προς το νόημα.

 

[π. Μάξιμος]

Συγχαρητήρια γιά τήν ἐργασία σου. Τό μετέφερα στή "Μελοποιΐα" τῆς "Ψαλτικῆς Παράδοσης" καί θυμήθηκα ἕνα παλαιότατο θέμα "...μανείς ο Ηρώδης εταράττετο" (τό ὁποῖο μεταφέρθηκε στήν ἴδια ὑποενότητα).

 

[Κατσίκης Κωνσταντίνος]

Ορθότατες οι παρατηρήσεις σας!

Θυμήθηκα την παρακάτω εργασία του Γ. Μιχαλάκη http://analogion.com/forum/showpost.php?p=95444&postcount=34 που προσπάθησε να εφαρμόσει στα τροπάρια τον ειρμό του Πέτρου (πέρυσι τα διάβασα και προσπάθησα να τα ψάλλω στην ακολουθία αλλά ομολογώ πως το μέλος μου ξένισε - δεν τα είχε και ο αριστερός - και ... κατέληξα στην προφορική παράδοση).

Ωστόσο, η αλλαγή τους θα πρέπει να συντελέστηκε αρκετά νωρίς (σε αντίθεση με άλλες περιπτώσεις που... εφθάρησαν συν τω χρόνω), όπως φαίνεται στην πρώτη μουσική καταγραφή τους από τον Ιωάννη (1839 και 1903) και συνεχίζεται από τον Τσικνόπουλο (1895), αλλά με μικρές διαφορές και στην απόδοση του Βουδούρη, που υποτίθεται πως καταγράφει το Ναυπλιώτη (σημ. ο Βουδούρης σε άλλες περιπτώσεις που έχω διαβάσει ακολουθεί σχεδόν κατά γράμμα τους ειρμούς με αρκετά εντυπωσιακό αποτέλεσμα, όπως π.χ. οι κανόνες του Μ. Σαββάτου, του Ακαθίστου κ.α.) [παραθέτω για ευκολία την θ' ωδή των Χριστουγέννων από τα εν λόγω έργα]. Τέλος, μνημονεύω και την πρόσφατη καταγραφή τους στο Ειρμολόγιον του Δημ. Παϊκόπουλου (που βέβαια δε μπορεί να αναρτηθεί), όπου κι εκεί δεν ακολουθείται με ακρίβεια ο ειρμός αλλά καταγράφεται η προφορική παράδοσις (άλλωστε αυτός δηλώνεται πως είναι και ο σκοπός του βιβλίου).

 

[Ηλίας Παπαδόπουλος]

1. Ο Κυριακός Φιλοξένης στο "Λεξικό" του, συνήθως, λέει* στα λείμματα των ειρμών:

Φαίνεται ότι ο πατήρ ημών Κοσμάς έλαβε τα μέτρα του ειρμού "τάδε" από την Αντιγόνη ή την Ιλιάδα ή.... και συμπληρώνει: ...διότι πολύ καλά ταιριάζουν ... και στη συνέχεια τοποθετεί τις συλλαβές της παραπομπής του κάτω από το μουσικό κείμενο, αγνοώντας τους παρατονισμούς ή τις εννοιολογικές ασυνέχειες.

Νομίζω ότι ο Κοσμάς, ο Δαμασκηνός κα κάπως έτσι υμνογράφησαν, και, αν όχι έτσι, έγραψαν με βάση την προσωδία και όχι την τονική "προσομοίωση" των τροπαρίων.

Ἐφτιαξα ένα πινακάκι όπου με bold είναι οι τονιζόμενες συλλαβές του ειρμού και με κόκκινο οι προσωδιακοί "παρατονισμοί" των τροπαρίων.

Η μία συλλαβή που περισσεύει ή λείπει από το τέλος της κάθε γραμμής, νομίζω ότι είναι σύνηθες πχ στα ηρωϊκά εξάμετρα.


Σε κάποια άλλα σημεία ίσως να παίζει ρόλο το μακρύ φωνήεν ή το βραχύ, ώστε αν απαγγέλονταν οι κανόνες να υπήρχε απολύτως η αίσθηση του "προσομοίου".

Έχω την αίσθηση ότι, ενώ το κείμενο των τροπαρίων ξεγελάει οπτικά, έτσι φαίνεται ότι υπάρχει ποιητική συνέπεια.

* δεν το θυμάμαι ακριβώς και δεν έχω το βιβλίο εδώ για να το διασταυρώσω.

2. Δε γνωρίζουμε πως ψάλλανε οι ίδιοι τα τροπάρια, πως εξελίχτηκε ή μεταλλάχτηκε το αρχικό μέλος ή αν επανα-μελοποιήθηκαν. Είναι όμως εμφανές ότι έπαιξε ρόλο στη σημερινή τους μορφή το νόημα ανά πρόταση ή μουσική περίοδο.

Δεν ξέρω αν βοήθησα, έστω και λίγο
Τα ξανάπαμε, δεν είμαι φιλόλογος, οπότε αν είμαι εντελώς εκτός πραγματικότητας, συγχωρέστε με (οι φιλόλογοι).

 

[π. Μάξιμος]

Κι ἐγώ δέν εἶμαι εἰδικός, ἀλλ' ἀπ᾿ ὅσα ἔχουμε μάθει ἀπό τό Ψ, δύο σκέψεις:
α) Τά προσόμοια δέν «λειτουργοῦν» ὅπως νομίζουμε σήμερα, δηλ. συλλαβική ἀκρίβεια, καί
β) Ἀναφορικά μέ τό μέλος μᾶλλον τόν λόγον ἔχουν οἱ τῆς παλαιᾶς, διότι νομίζω ὅτι πρέπει νά ἐξετασθεῖ ὁ εἱρμός κατά πρῶτον, σύμφωνα καί μέ αὐτά

2. Δε γνωρίζουμε πως ψάλλανε οι ίδιοι τα τροπάρια, πως εξελίχτηκε ή μεταλλάχτηκε το αρχικό μέλος ...

Ἐπί παραδείγματι ἐγώ «βλέπω» στό «παράδοξον» τόν Δι.

 

[Emmanouil Giannopoulos]

Οι συμβολικές ερμηνείες είναι ένα θέμα, οι πάση θυσία συστηματικές ένα άλλο, οι προκρούστειες λογικές ένα τρίτο. Υπάρχει, τουλάχιστον, και ένα τέταρτο-πριν το "πρώτο", το οποίο γίνεται σταδιακά φανερό σε όποιον διαβάζει κανόνες και προσόμοια, διαβάζει κείμενα και σχόλια μελετητών της ορθόδοξης υμνογραφίας, συγκρίνει ποιητικές και μουσικές γραφές, παλιές και νέες. Επίσης, ακούει σπουδαίους και λιγότερο σπουδαίους ιεροψάλτες και παβουγαδίζει σειρές εκδεδομένων "κλασικών" ψαλτικών βιβλίων.
Καλά Χριστούγεννα σε όλους!