Ασματικός Όρθρος

AchilleasG

Ἀχιλλέας Γαντζός
Μιας και είδα ότι δεν υπάρχει αυτό το θέμα, το δημιούργησα με σκοπό να κατατεθούν όσες γνώσεις και απόψεις υπάρχουν πάνω σε αυτή την ακολουθία του ασματικού τυπικού.
Βασική πληροφορία είναι η μορφή και δομή αυτής της ακολουθίας.
 

π. Μάξιμος

Γενικός Συντονιστής

Πολύ ἐπιγραμματικά, κατά τήν ἐπιθυμία σου, οἱ ἀκολουθίες τοῦ ἑσπερινοῦ καί τοῦ ὄρθρου τοῦ κοσμικοῦ καί μοναχικοῦ τυπικοῦ ἔχουν ἕνα καί τόν αὐτό σκελετό. Οἱ διαφορές τους ἔγκεινται βασικά στίς διακονικές-ἱερατικές παρεμβάσεις μέ συναπτές, δεήσεις καί εὐχές στόν ᾀσματικό-κοσμικό τύπο, πού χωρίζουν τίς ἀκολουθίες σέ πολλά ἀντίφωνα, σέ ἀντίθεση μέ τόν μοναχικό τύπο, πού ἔχουμε μείωση τῶν ἱερατικῶν παρεμβάσεων. Ἐπίσης ἄλλη σημαντική διαφορά εἶναι, ὅτι οἱ ὅλες ᾀσματικές ἀκολουθίες ἀρχίζουν μέ τό «Εὐλογημένη ἡ βασιλεία...» καί οἱ μοναχικές μέ τό «Εὐλογητός ὁ Θεός...» (δές κι ἐδῶ).

Στήν ἀκολουθία τοῦ σημερινοῦ ὄρθρου, οἱ ἱερεῖς γνωρίζουν ὅτι διαβάζουν μυστικῶς κατά τήν ἀνάγνωση τοῦ ἑξαψάλμου 12 εὐχές, πού εἶναι αὐτῶν τῶν παρεμβαλλομένων δεήσεων τοῦ ᾀσματικοῦ ὄρθρου καί σέ πολλές ἀπό αὐτές ἀντιλαμβανόμεθα (καί γνωρίζουμε) ὅτι ἀνεπέμποντο πρό τῶν ἀντιφώνων ἤ τῶν μερῶν πού θά ἐπακολουθοῦσαν, σχετιζόμενες μέ αὐτά. Ἔτσι ἡ Ζ΄ εύχή συνδέεται νοηματικά μέ τήν γ΄ στάση τοῦ ἀμώμου, ἡ Η΄ μέ τόν ὕμνο τῶν τριῶν παίδων (η΄ ᾠδή), ἡ Θ΄ μέ τό εὐαγγέλιον τοῦ ὄρθρου, ἡ Ι΄ μέ τόν πεντηκοστόν ψαλμόν, ἡ ΙΑ΄ μέ τούς αἴνους καί ἡ ΙΒ΄ μέ τήν δοξολογία καί τήν ἀπόλυση.

Οἱ ᾀσματικές ἀκολουθίες τοῦ ἑσπερινοῦ καί ὄρθρου ἐχωρίζοντο σέ δύο μέρη, μεταξύ τῶν ὁποίων παρεμβάλλεται ἡ εἴσοδος, ἐπειδή τό ἕνα μέρος ἐψάλλετο στόν νάρθηκα καί τό ἄλλο στόν κυρίως ναό «ἐν τῷ ἄμβωνι». Ἡ εἴσοδος στόν σημερινό μοναχικό ὄρθρο ἔχει ἐκπέσει, διατηρήθηκε ὅμως μόνον τούς ἑορταστικούς ἑσπερινούς, πού σημαίνει ὅτι καί στόν ἑσπερινό ἔχει ἐκπέσει ἐν μέρει, ἀφοῦ ὅλη ἡ ἀκολουθία τελεῖται στόν κυρίως ναό καί μόνον ὡς ἀπολίθωμα ἔχει μείνει, πού δηλώνει ὅμως καί τήν εἴσοδο τῶν λειτουργῶν στό θυσιαστήριο γιά τήν προσφορά θυμιάματος, ὅπως καί στόν ὄρθρο γιά τήν ἀνάγνωση τοῦ ἑωθινοῦ εὐαγγελίου. Στούς μή ἑορτάσιμους ἑσπερινούς κατά τήν μοναχικήν τάξιν καί σήμερα, ὁ ἐφημέριος παραμένει ἐκτός τοῦ βήματος κυρίως, ἡ δέ ὡραία πύλη εἶναι κλειστή. Συγγνώμη γιά τήν ἀναγκαία ἀναφορά καί στόν ἑσπερινό, ἀλλά χρειάζεται γιά νά γίνουν κατανοητά κάποια πράγματα πού συνδέονται καί ἔχουν καί κοινά στοιχεῖα. Στό μοναχικό τυπικό μάλιστα μέ τήν ἀνάπτυξη τῆς Θ΄ ὥρας, πού εἶναι ἀποκοπέν (καί ἀναπτυχθέν) τμῆμα τοῦ ᾀσματικοῦ ἑσπερινοῦ, ὅπως τό μεσονυκτικόν τοῦ ὄρθρου, ἔχουμε τέλεση αὐτῆς (τῆς Θ΄ ὥρας) στόν νάρθηκα καί στό τέλος αὐτῆς εἴσοδο στόν κυρίως ναό.

Ὁ ᾀσματικός ὄρθρος ἦταν ἡ πλουσιωτέρα καί λαμπροτέρα τῶν ἀκολουθιῶν τοῦ βυζαντινοῦ κοσμικοῦ τύπου. Τό διάγραμμα, τά κοινά στοιχεῖα, ὡς καί τά ἐναπομείναντα σέ κάποιες σημερινές ἀκολουθίες, πού κυρίως ἐνδιαφέρουν, θά τά ἐκθέσουμε σέ ἑπόμενο μήνυμα.

Ἐνδεικτική βιβλιογραφία ἐπ᾿ αὐτῶν καί ὅσων ἀκολουθήσουν: –Π. Ν. Τρεμπέλα, Μικρὸν Εὐχολόγιον, τ. Β΄. –᾿Ι. Μ. Φουντούλη, Λειτουργική, Τεῦχος Ε΄, Ἀκολουθίαι τοῦ νυχθημέρου, (Σημειώσεις πρός χρῆσιν τῶν φοιτητῶν) Θεσσαλονίκη 1969. – τοῦ ἰδίου, Λειτουργική Α΄, Θεσασαλονίκη 1993. –Δημ. Κ. Μπαλαγεώργου, Ἡ ψαλτική παράδοση τῶν ἀκολουθιῶν τοῦ βυζαντινοῦ κοσμικοῦ τυπικοῦ, Ἀθήνα 2001.


 

π. Μάξιμος

Γενικός Συντονιστής

Στή συνέχεια τῶν προηγουμένων θά ἐκθέσω τό διάγραμμα τοῦ ᾀσματικοῦ ὄρθρου. Αὐτό θά εἶναι σχετικό καί ἐνδεικτικό, γιατί, ὅπως εἶναι εὐνόητο, αὐτό δέν ἦταν τό ἴδιο ὅλες τίς ἡμέρες τοῦ ἔτους, ὅπως καί σήμερα ἔχουμε διαφορές στίς καθημερινές ἀπό τίς Κυριακές ἤ τίς ἑορτές. Ἐπίσης ἔχουμε ἐξέλιξη διά μέσου τῶν αἰώνων, πού συνίσταται, ὅπως καί σήμερα, σέ περικοπές ἀντιφώνων. Σημειωτέον ὅτι καί οἱ πηγές δέν εἶναι ἐπαρκεῖς, οὔτε δίδουν τά ἴδια στοιχεῖα.

Κάτι ἄλλο ἐπίσης προλογικό (ὅπως εἶχε σχολιασθεῖ καί στό γενικό θέμα τῶν ᾀσματικῶν ἀκολουθιῶν) εἶναι ὅτι ἡ ἐπαναφορά σέ αὐτή τή μορφή τῶν ἀκολουθιῶν εἶναι πλέον ἀδύνατος. Τά νέα στοιχεῖα πού εἰσήχθησαν στή λατρεία καί πού ἐνσωμάτωσε ἡ μοναχική τάξη, δηλαδή ὁ ὑμνογραφικός πλοῦτος καί κυρίως οἱ κανόνες (πού ἀντικατέστησαν τό ψαλμικό κυρίως στοιχεῖο, τό μόνο κύριο στόν ᾀσματικό τύπο), ἦταν καί εἶναι ἀναγκαῖα, διότι δι᾿ αὐτῶν δόθηκε στόν λαό καί στή λατρεία σέ μορφή ποιήσεως τό ἁγιογραφικό καί ἰδιαίτερα τό δογματικό στοιχεῖο, πού λείπει παντελῶς ἀπό τήν ἁπλή ψαλμωδία τῶν ψαλμῶν. Τό μόνο πού μπορεῖ νά γίνει, εἶναι αὐτό πού γίνεται, δηλαδή ἡ περικοπή ὑμνολογικοῦ ὑλικοῦ τῆς ἀκολουθίας ἤ ἡ παντελής σχεδόν περικοπή τοῦ ἐναπομείναντος ψαλμικοῦ στοιχείου, ἤτοι στιχολογίας καθισμάτων, ὑπακοῆς, ἀναβαθμῶν, βιβλικῶν ᾠδῶν, αἴνων κ.ἄ..

Τά ἀντίφωνα ἔφθαναν μέχρι καί 15. Αὐτό τό βλέπουμε στά 15 ἀντίφωνα τοῦ ὄρθρου τῆς Μ. Παρασκευῆς, ἤτοι τῆς ἀκολουθίας τῶν Παθῶν. Τά τροπάρια ἐκτόπισαν τά ψαλμικά ἀντίφωνα. Ὅτι ὅμως καί μέ τήν ἀνάπτυξη τῶν τροπαρίων, αὐτά ἐλέγοντο ὑπό ψαλμικόν στίχον φαίνεται στό Τυπικό τοῦ Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως τῶν Ἱεροσολύμων, ὅπου αὐτά εἶναι ὑπό στίχον, κατά δέ τό Τριῴδιον ἅπαντα δευτεροῦνται (ἐκτός τῶν θεοτοκίων), πού σημαίνει ὅτι ἔχουμε στιχολογία (ὅπως τά τροπάρια τῶν ἀναβαθμῶν πού δευτεροῦνται). Ὁ π. Κων. Παπαγιάννης στό ΑΝΤΙΦΩΝΑΡΙΟΝ ἔχει ἀποκαταστήσει αὐτή τήν τάξη τῆς προτάξεως στίχων καί κατά τήν ἀρχαία τάξη τῆς δευτερώσεως τῶν τροπαρίων καί κατά τήν ἐνοριακή τῆς ἅπαξ ψαλμωδήσεως. Ἄλλωστε καί τά δύο πρῶτα τροπάρια (Ἄρχοντες λαῶν συνήχθησαν κατὰ τοῦ Κυρίου... καί Λόγον παράνομον κατέθεντο κατ᾿ ἐμοῦ...) ἔχουν ψαλμική προέλευση ἐκ τοῦ 2ου καί 40ου ψαλμῶν ἀντίστοιχα.

Ἀπό αὐτά τά 15 ἀντίφωνα, ἔχουμε σταθερά καί κινητά, ὅπως ἔχουμε τούς σταθερούς ψαλμούς στήν μοναστική (σημερινή) ἀκολουθία καί τά ἀνακυκλούμενα ἀνάλογα μέ τήν ἡμέρα καθίσματα τοῦ ψαλτηρίου. Αὐτά τά 15 περιορίζονται σέ 7 ἤ καί 4 γιά τούς λόγους πού ἐξέθεσα παραπάνω.
Τό πρῶτο σταθερό ἀντίφωνο ἀποτελοῦνταν ἀπό τρεῖς ψαλμούς, τόν 3ο, τόν 62ο καί τόν 133ο. Οἱ δύο πρῶτοι εἶναι τοῦ σημερινοῦ ἑξαψάλμου (Κύριε, τί ἐπληθύνθησαν οἱ θλίβοντές με... καί Ὁ Θεός ὁ Θεός μου, πρὸς σὲ ὀρθρίζω...) καί ὁ τρίτος τοῦ καθ᾿ ἡμέραν μεσονυκτικοῦ (Ἰδοὺ δὴ εὐλογεῖτε τὸν Κύριον...).
Τρία ἐπιπλέον σταθερά ἀντίφωνα τίς Κυριακές ἦταν ὁ ἄμωμος (σέ τρεῖς στάσεις, ὅπως σήμερα). Γενικά περισσότερα ἤ ὀλιγώτερα ἀντίφωνα μποροῦσαν νά εἶναι κατά τήν σταδιακή ἐξέλιξη καί μίξη τοῦ ᾀσματικοῦ καί μοναχικοῦ τυπικοῦ, οἱ ψαλμοί τοῦ ἑξαψάλμου, οἱ ψαλμοί πού διαφαίνονται στό Θεὸς Κύριος..., ἡ στιχολογία τῆς ὑπακοῆς, ἀνακυκλούμενα καθίσματα ψαλτηρίου (κάθε στάση ἕνα ἀντίφωνο) ὅπως τῶν στιχολογιῶν, οἱ στάσεις τοῦ ἀμώμου πού ἀναφέραμε (κάθε στάση ἕνα ἀντίφωνο), ψαλμοί ἀναβαθμῶν, ψαλμοί πολυελέου καί οἱ ἑπτά βιβλικές ᾠδές (κατά τά Σάββατα). Σέ αὐτά τά ἀντίφωνα (ὅσα τόν ἀριθμόν) περικλείεται τό πρῶτο μέρος τοῦ ᾀσματικοῦ ὄρθρου καί ἀντιστοιχοῦν οἱ ἑπτά (ἀπό τίς δώδεκα) περισωθεῖσες εὐχές ἀντιφώνων, πού διαβάζουμε κατά τήν ἀνάγνωση τοῦ ἑξαψάλμου σήμερα, ὅπως προανέφερα.

Ἕπεται συνέχεια ἄλλη φορά.


 

π. Μάξιμος

Γενικός Συντονιστής

Μετά ἀπό τά ἀντίφωνα τοῦ πρώτου μέρους τῆς ἀκολουθίας «ἐν τῷ νάρθηκι», ἀκολουθεῖ τό δεύτερο μέρος μέ εἴσοδο τοῦ ἀρχιερέως, τοῦ κλήρου, τῶν ψαλτῶν καί τοῦ λαοῦ στόν κυρίως ναό διά τῶν βασιλικῶν πυλῶν μέ τήν ψαλμωδία τοῦ ὕμνου τῶν τριῶν παίδων (η΄ βιβλικῆς ᾠδῆς), τοῦ «Εὐλογεῖτε» ἤ «εὐλογηταρίων» (ἄσχετο μέ τά εὐλογητάρια τοῦ ἀμώμου) μέ τό γνωστό (ἀπό τό Μ. Σάββατον) ἐφύμνιο «Τὸν Κύριον ὑμνεῖτε καὶ ὑπερυψοῦτε εἰς πάντας τοὺς αἰῶνας». Ἀκολουθεῖ συναξάριον, προκείμενον καί εὐαγγέλιον (ἄν προβλέπεται), ὁ πεντηκοστός ψαλμός μέ ἐφύμνιο πεντηκοστάριον τροπάριον, λιτανεία, ἤτοι δέησις μέ τό «Σῶσον ὁ Θεὸς τὸν λαόν σου...», οἱ ψαλμοί τῶν αἴνων καί ἡ δοξολογία. Στό τέλος τῆς δοξολογίας τίς Κυριακές ἐψάλλοντο τά δύο ἀναστάσιμα τροπάρια «Σήμερον σωτηρία» καί «Ἀναστὰς ἐκ τοῦ μνήματος» ἐναλλάξ κατά Κυριακήν.

Μέ τά τροπάρια αὐτά καί τήν δοξολογία συνδέεται τό ἑωθινόν εὐαγγέλιον τῶν Κυριακῶν ἀλλά καί τό ὀρθρινό σέ ἄλλες πηγές. Ἔτσι ἔχουμε τό εὐαγγέλιον, ἤ στήν ἀρχή τοῦ δευτέρου μέρους τοῦ ὄρθρου ἤ στό τέλος αὐτοῦ. Στά ἐναπομείναντα στοιχεῖα στίς σημερινές ἀρχαιοπρεπεῖς ἀκολουθίες βλέπουμε στόν ὄρθρο τῆς Μ. Παρασκευῆς τό ΙΑ΄ εὐαγγέλιον —πού εἶναι τό τελευταῖον εὐαγγέλιον αὐτοῦ τοῦ ὄρθρου (τό ΙΒ΄ μᾶλλον δέν ἀνήκει σ᾿ αὐτήν τήν ἀκολουθία)— νά τίθεται στό τέλος τῆς δοξολογίας, στόν δέ ὄρθρο τοῦ Μ. Σαββάτου φαίνεται καλύτερα ὅτι τίθεται μετά τήν δοξολογία, ὅπου μετά τή λιτανεία τοῦ ἐπιταφίου, ἔχουμε τήν εἴσοδο τοῦ εὐαγγελίου (καί ἐπιταφίου) στό ἅγιον βῆμα καί τήν ἀνάγνωση αὐτοῦ. Στήν περίπτωση τοῦ ὄρθρου τοῦ Μ. Σαββάτου, στό Τριῴδιον ὅμως διαφαίνεται τό εὐαγγέλιον «Τῇ ἐπαύριον...» καί στήν θέση τοῦ τέλους τοῦ πρώτου μέρους τοῦ ᾀσματικοῦ ὄρθρου, ἤτοι μετά τόν ἄμωμον καί πρό τοῦ Ν΄ ψαλμοῦ «Μετὰ ταῦτα γίνεται ἀνάγνωσις εἰς τὸ κατὰ Ματθαῖον Εὐαγγέλιον· Τῇ ἐπαύριον, ἥτις ἐστὶ μετὰ τὴν Παρασκευήν... Εἶτα τὸν Ν'». Αὐτή τή θέση (στό τέλος τοῦ α΄ καί στήν ἀρχή τοῦ β΄ μέρους) διατηροῦν τά εὐαγγέλια τῶν ὄρθρων Μ. Δευτέρας, Μ. Τρίτης, Μ. Τετάρτης καί Μ. Πέμπτης.

Κατά μαρτυρίαν τοῦ Συμεών Θεσσαλονίκης στούς αἴνους προσετίθετο ἡ ᾠδή Ζαχαρίου. Γιά τήν ᾠδή τῆς Θεοτόκου κατ᾿ ἀρχήν βλέπουμε νά μήν προβλέπεται. Σταδιακά εἰσῆλθε, ἀρχικά ὡς ἐπικόλληση στήν γ΄ ᾠδή τῆς προφήτιδος Ἄννης, μέ τήν δικαιολογία, ὅτι καί ἡ μήτηρ τῆς Θεοτόκου ἔφερε τό αὐτό ὄνομα καί κατόπιν στά χρόνια τοῦ Συμεών Θεσσαλονίκης ἐπικολλήθηκε στήν η΄ ᾠδή (βλ. ἐδῶ).

Ἡ ἀκολουθία κατακλείεται μέ τήν ἐκτενῆ, τίς αἰτήσεις (πληρωτικά) καί τήν εὐχή τῆς κεφαλοκλισίας.

___________________________
Σημειώσεις:
1. Τό Μέγα Τυπικὸν τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κωνσταντινουπόλεως (9ου-10ου αἰ.) ἤ Τυπικόν τῆς Ἁγίας Σοφίας (ΤΑγΣ) εἶναι ᾀσματικόν καί ὑπάρχει στά Τυπικά του A. Dmitriyevskiy (Οpisanie) 1895-1917, τόμ. 1ος, σσ. 1-152. Οἱ ὁδηγίες συνήθως γιά τούς ὄρθρους ξεκινοῦν μέ ποιό τροπάριο ψάλλεται «στόν ν΄», πού εἶναι συνήθως τό σημερινό ἀπολυτίκιο, κάτι ἰδιαίτερο γιά τήν ἀγομένη ἑορτή ὡς τυπική διάταξη.
2. Στή βιβλιογραφία προσθέτω καί –Εὐαγγελίας Χ. Σπυράκου, Οἱ χοροί ψαλτῶν κατά τήν βυζαντινή παράδοση, Ἀθήνα 2008.
3. Συνέλεξα ἀναφορές στόν ᾀσματικό ὄρθρο πού ἔχω κάνει (ἐκτός τῶν προηγουμένων παραπομπῶν) σέ διάφορα παλαιότερα θέματα:
http://www.analogion.com/forum/showthread.php?p=25619#post25619
http://www.analogion.com/forum/showthread.php?p=23802#post23802
http://www.analogion.com/forum/showthread.php?p=28509#post28509
http://www.analogion.com/forum/showthread.php?p=36797#post36797
http://www.analogion.com/forum/showthread.php?p=13788#post13788
http://www.analogion.com/forum/showthread.php?p=11552#post11552
http://www.analogion.com/forum/showthread.php?p=12057#post12057
http://www.analogion.com/forum/showthread.php?p=19773#post19773

 

MTheodorakis

Παλαιό Μέλος
Ἄρθρα M. Arranz.
 

Attachments

  • M. Arranz Les prieres presbyterales des matines byzantines 1e partie Les prieres OCP-37-(1971) 2.pdf
    1.3 MB · Views: 22
  • M. Arranz Les prieres presbyterales des matines byzantines 2e partie Les manuscrits OCP-38-(19...pdf
    2 MB · Views: 15
  • M. Arranz L'office de l'Asmatikos Orthros (matines chantees) de l'ancien Euchologe byzantin OC...pdf
    1 MB · Views: 21
Top