«Ψαλτική και τυπικόν» (ερωταποκρίσεις υπό Διονυσίου Ανατολικιώτου με βάση το ΤΜΕ)

π. Μάξιμος

Γενικός Συντονιστής

Στό φύλλο 369 τῶν Ἱεροψαλτικῶν Νέων δημοσιεύται ἐνδιαφέρον ἄρθρο τοῦ Δρ Διονυσίου Ἀνατολικιώτου μουσικολόγου-τυπικολόγου καί ἐπιμελητοῦ τῶν Διπτύχων.
Τό ἄρθρο δημοσιεύεται καί στόν επίσημο διαδικτυακό τόπο του Πανελληνίου Συνδέσμου Ιεροψαλτών «Ρωμανός ο Μελωδός και Ιωάννης ο Δαμασκηνός», ἐδῶ καί θά ἔχει συνέχεια.
Παραθέτω ἕνα ἀπόσπασμα:
᾿Εκτὸς ἀπὸ τὴν μουσικὴ κατάρτισι καὶ ἐμπειρία οἱ ψάλτες πρέπει νὰ ἔχουν καὶ ἐπαρκῆ γνῶσι βασικῶν στοιχείων τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ τυπικοῦ. Τὸ τυπικὸ ποὺ ἰσχύει σήμερα, ποὺ καθορίζει τὴν ἐν γένει διάρθρωσι τῶν βασικῶν ἀκολουθιῶν ἑσπερινοῦ, ὄρθρου καὶ λειτουργίας, καὶ βάσει τοῦ ὁποίου συντάσσονται οἱ ἐτήσιες τυπικὲς ὁδηγίες τῶν Διπτύχων, εἶναι τὸ Τυπικὸν τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας (Τ.Μ.Ε.). ᾿Εκδόθηκε τὸ 1888 στὴν Κωνσταντινούπολι ἀπὸ τὸ πατριαρχικὸ τυπογραφεῖο, καὶ τὸ συνέταξε, διώρθωσε καὶ συμπλήρωσε ὁ τότε πρωτοψάλτης Γεώργιος Βιολάκης μὲ τὴν συνεργασία δύο πατριαρχικῶν ἐπιτροπῶν. ῞Ομως πολλοὶ ψάλτες τῶν νεωτέρων χρόνων ἀγνοοῦν αὐτὸ τὸ τυπικὸ καὶ τὸ περιεχόμενό του, καὶ γενικῶς ἀγνοοῦν βασικὲς διατάξεις τῆς ἐκκλησιαστικῆς τάξεως. Προκειμένου νὰ καταστῇ ἐμφανὴς ἡ ἀξία τοῦ Τυπικοῦ Βιολάκη, παρουσιάζονται στὴν συνέχεια ὡρισμένες ἐρωτήσεις ἐπὶ θεμάτων τυπικοῦ (κατ᾿ ἐπιλογήν), καὶ δίδονται οἱ ἀπαντήσεις τους.
Ἡ συνέχεια στόν παραπάνω διαδικτυακό τόπο.

 

π. Μάξιμος

Γενικός Συντονιστής

Σέ συνέχεια τοῦ προηγουμένου θεωρῶ καλό νά ἀντιγράψω αὐτές τίς ἐρωταποκρίσεις (ὑπάρχει καί τυπογραφικό σφάλμα στήν ἐφημερίδα καί στήν ἱστοσελίδα) καί μέ ἀνακατεύθυνση νά βρίσκονται καί σέ ἄλλες ἑνότητες τοῦ φόρουμ.
Ὅπως ἐξηγεῖ ὁ Διονύσιος «Οἱ παρακάτω ἐρωταποκρίσεις βασίζονται κυρίως στὰ τρία πρῶτα κεφάλαια τοῦ ἰσχύοντος Τυπικοῦ Βιολάκη. Τὸ πρῶτον κεφάλαιον εἶναι ἡ «Προθεωρία τοῦ Τυπικοῦ» (σ. 3) καὶ τὰ δύο ἑπόμενα οἱ «Τυπικὲς Διατάξεις» τῶν καθημερινῶν ἀκολουθιῶν (σ. 43) καὶ τῶν ἀκολουθιῶν τῆς Κυριακῆς (σ. 49)· αὐτὰ τὰ τρία κεφάλαια περιλαμβάνουν βασικὲς διατάξεις, ποὺ εἶναι ἀπαραίτητες γιὰ ὁποιονδήποτε διακονεῖ στὸ ἱεροψαλτικὸ ἀναλόγιο» (πρβλ. κι ἐδῶ).
Στή συνέχεια γράφει: «Οἱ ἀπαντήσεις εἶναι παρμένες σχεδὸν αὐτολεξεὶ ἀπὸ τὸ ἐν λόγῳ τυπικό, μὲ κάποια γλωσσικὴ ἁπλούστευσι. ᾿Επειδὴ ἡ ἔκδοσι τοῦ 1888 δὲν ὑπάρχει στὸ ἐμπόριο, στὸ τέλος τῶν ἀπαντήσεων ἐντὸς παρενθέσεως σημειοῦται ἡ σελὶς (συχνὰ καὶ ἡ παράγραφος) τῆς ἐν ᾿Αθήναις ἐπανεκδόσεως». Στό Ψ ἔχουμε τήν ἔκδοση τοῦ 1888, ἀλλά καί τήν ἐπανέκδοση Σαλιβέρου. Ἀπό τή δεύτερη δίδονται οἱ παραπομπές σελίδων καί παραγράφων, ἔκδοση πού (μόνον μποροῦμε νά) ἔχουμε στίς βιβλιοθῆκες μας.


Ἐρωταποκρίσεις

1. Πότε δὲν διαβάζεται ὁ προοιμιακὸς ψαλμὸς στὸν ἑσπερινό;
«Ὁ προοιμιακὸς ψαλμὸς ἀναγινώσκεται εἰς ὅλους τοὺς ἑσπερινοὺς τοῦ ἔτους· ἀλλὰ δὲν ἀναγινώσκεται ἀπὸ τὸν ἑσπερινὸν τῆς Κυριακῆς τοῦ Πάσχα καὶ καθ᾿ ὅλην τὴν Διακαινήσιμον ἑβδομάδα, καθὼς καὶ στὸν ἑσπερινὸν τῆς ἀποδόσεως τοῦ Πάσχα» (σ. 5).

2. Στὸν ἀναστάσιμο ἑσπερινὸ τῆς Κυριακῆς (ποὺ τελεῖται τῷ Σαββάτῳ ἑσπέρας) πότε δὲν διαβάζεται τὸ α΄ κάθισμα τοῦ ψαλτηρίου;
«Τὸ α΄ κάθισμα τοῦ ψαλτηρίου δὲν στιχολογεῖται στὶς ἑξῆς δεσποτικὲς ἑορτές (ἀκόμη καὶ ἂν συμπέσουν ἐν ἡμέρᾳ Κυριακῇ)· τὴν ἑορτὴ τῆς Χριστοῦ Γεννήσεως, τῶν Θεοφανείων καὶ τῆς Μεταμορφώσεως, κατὰ τὶς ὁποῖες οὔτε ἀναστάσιμα ψάλλονται· ἐπίσης δὲν στιχολογεῖται καὶ τὴν Κυριακῇ τῆς Πεντηκοστῆς, οὔτε στοὺς μεθεόρτους ἑσπερινοὺς τῶν Χριστουγέννων καὶ τῶν Θεοφανείων, ἀλλὰ ὅταν οἱ δύο αὐτὲς ἑορτὲς συμπέσουν ἐν ἡμέρᾳ Σαββάτου, προηγοῦνται ἐν τούτοις τὰ ἀναστάσιμα στιχηρά» (§4, σ. 6-7).

3. Τί γνωρίζετε γιὰ τὴν στιχολογία τοῦ «Κύριε, ἐκέκραξα»;
«Στοὺς καθ᾿ ἑκάστην ἡμέραν ψαλλομένους ἑσπερινοὺς ψάλλονται πλήρεις οἱ στίχοι τῶν ψαλμῶν Κύριε ἐκέκραξα, Φωνῇ μου πρὸς Κύριον, Ἐκ βαθέων ἐκέκραξά σοι καὶ Αἰνεῖτε τὸν Κύριον, εἰς τοὺς διατεταγμένους ἤχους. Εἰς τοὺς ἑσπερινοὺς τῶν μεγάλων ἑορτῶν συνηθίζεται πρὸς συντομίαν νὰ παραλείπωνται οἱ στίχοι ἀπὸ τοῦ Θοῦ Κύριε καὶ ἐφεξῆς, καὶ νὰ μεταβαίνῃ ὁ πρῶτος χορὸς εἰς τὸν στίχον τὸν ἁρμόδιον ἀναλόγως τῆς ποσότητος τῶν ἑπομένων στιχηρῶν» (σ. 7-8, §6).

4. ῞Οταν ἔχωμε ἁπλὴ Κυριακὴ καὶ τὸ μηναῖο ἔχῃ ἀκολουθία μὲ μὴ ἑορταζόμενο ἅγιο καὶ χωρὶς κανένα δοξαστικό, τότε πόσα στιχηρὰ ἀναστάσιμα καὶ πόσα τοῦ ἁγίου θὰ ψάλωμε α) στὰ ἑσπέρια τοῦ «Κύριε, ἐκέκραξα», καὶ β) στοὺς αἴνους τοῦ ὄρθρου;
α) «Ὅταν ὁ τυχὼν ἐν Κυριακῇ ἅγιος στερῆται δοξαστικοῦ, στὸν ἑσπερινὸ ψάλλονται ἀναστάσιμα 7 καὶ τοῦ ἁγίου 3» (σ. 8 §7). β) Στὸν ὄρθρο «ψάλλονται τὰ τῶν αἴνων 8 ἀναστάσιμα στιχηρά» (σ. 57).

5. ῞Οταν σὲ ἁπλὴ Κυριακὴ τύχῃ καὶ ἑορταζόμενος ἅγιος, μετὰ τὰ κεκραγάρια στιχηρὰ τοῦ ἑσπερινοῦ ποιά δοξαστικὰ θὰ ψάλωμε στὸ «Δόξα» καὶ στὸ «Καὶ νῦν»;
«Σὲ ὅλους τοὺς ἑορταζομένους ἁγίους, ὅταν τύχουν ἐν Κυριακῇ, Δόξα ψάλλεται τὸ τοῦ ἑορταζομένου ἁγίου, Καὶ νῦν τὸ α΄ θεοτοκίον τοῦ ἤχου» (σ. 9, §8).

6. Στὸν ἀναστάσιμο ἑσπερινὸ τῆς Κυριακῆς (ποὺ τελεῖται τῷ Σαββάτῳ ἑσπέρας) πότε παραλείπονται τὰ ἀναστάσιμα ἀπόστιχα;
«Τὰ ἀναστάσιμα ἀπόστιχα κατὰ τὸν ἑσπερινὸν τοῦ Σαββάτου οὐδέποτε παραλείπονται, καὶ ἂν ἀκόμη τύχουν θεομητορικὲς ἑορτές, προεόρτιες ἢ μεθέορτες Κυριακὲς καὶ ἀποδόσεις δεσποτικῶν ἢ θεομητορικῶν ἑορτῶν, ἢ μνῆμες ἑορταζομένων ἁγίων. Στὸν ἑσπερινὸ τοῦ Σαββάτου τῶν τεσσάρων Κυριακῶν μετὰ τὴν Κυριακὴν τοῦ Θωμᾶ ψάλλεται πρῶτα τὸ τοῦ ἤχου πρῶτον ἀναστάσιμον ἀπόστιχον (ἀπὸ τὸν α΄ χορό), καὶ κατόπιν ψάλλονται τὰ 4 στιχηρὰ Πάσχα ἱερὸν μετὰ τῶν στίχων αὐτῶν» (σ. 11 §12).

7. Σὲ Κυριακὴ πότε παραλείπονται γενικῶς τὰ ἀναστάσιμα τῆς Παρακλητικῆς (καὶ γιὰ τὸν ἑσπερινὸ καὶ γιὰ τὸν ὄρθρο);
«Καταλιμπάνονται (δηλαδὴ παραλείπονται) ἅπαντα τὰ ἀναστάσιμα στὶς ἑξῆς μεγάλες δεσποτικὲς ἑορτές· τῆς Χριστοῦ Γεννήσεως, τῶν Θεοφανείων, τῶν Βαΐων, τοῦ Θωμᾶ, τῆς Πεντηκοστῆς, τῆς Μεταμορφώσεως, καὶ τῆς Ὑψώσεως τοῦ Σταυροῦ. ᾿Επίσης καὶ τὴν Κυριακὴ πρὸ τῆς Χριστοῦ Γεννήσεως, ὅταν συμπίπτῃ στὶς 24 Δεκεμβρίου, ἀλλὰ τότε ψάλλεται ἐν τῷ ὄρθρῳ μετὰ τὸ Θεὸς Κύριος τὸ ἀπολυτίκιον τοῦ τυχόντος ἢχου (ψαλλόμενον καὶ στὴν λειτουργία μετὰ τὴν εἴσοδον τοῦ Εὐαγγελίου), καθὼς καὶ τὸ ἐξαποστειλάριον καὶ 4 ἀναστάσιμα τῶν αἴνων» (σ. 8-9, §7).

8. Πότε παραλείπεται ὁ ἑξάψαλμος στὸν ὄρθρο;
«Ὁ ἑξάψαλμος οὐδέποτε παραλείπεται πλὴν τῆς Διακαινησίμου ἑβδομάδος καὶ τῆς ἡμέρας τῆς ἀποδόσεως τοῦ Πάσχα» (σ. 18 §18).

9. Σὲ Κυριακὴ στὸ τέλος τοῦ ἑσπερινοῦ ἢ στὸ «Θεὸς Κύριος» τοῦ ὄρθρου ἔστω ὅτι ψάλλομε τὸ ἀναστάσιμον ἀπολυτίκιον τοῦ ἤχου, Δόξα, τὸ ἀπολυτίκιον τοῦ ἁγίου σὲ ἄλλο ἦχο· στὸ «Καὶ νῦν» τὸ θεοτοκίον σὲ ποιό ἦχο θὰ εἶναι;
«Τὸ θεοτοκίον θὰ εἶναι σύμφωνον μὲ τὸν ἦχο τοῦ ἀπολυτικίου τοῦ ἁγίου» (σ. 18, §19)

10. Στὸν ὄρθρο τοῦ Σαββάτου πότε δὲν ψάλλομε «Θεὸς Κύριος» καὶ τί λέμε ἀντ᾿ αὐτοῦ;
«Στὰ ἁπλὰ Σάββατα στὰ ὁποῖα δὲν τυγχάνει ἑορτὴ ἐπισήμου ἁγίου, ἀντὶ τοῦ Θεὸς Κύριος ψάλλεται τὸ Ἀλληλούια μετὰ τῶν ὡρισμένων στίχων αὐτοῦ (Μακάριοι οὓς ἐξελέξω... Καὶ τὸ μνημόσυνον αὐτῶν...) καὶ λέγονται τὰ γνωστὰ ἀπολυτίκια Ἀπόστολοι μάρτυρες· Δόξα, Μνήσθητι Κύριε· Καὶ νῦν, Μήτηρ ἁγία» (σ. 18, §19).

11. Πότε δὲν ψάλλονται τὰ ἀναστάσιμα εὐλογητάρια τοῦ ὄρθρου τῶν Κυριακῶν;
«῞Οταν συμπέσῃ θεομητορικὴ ἑορτὴ ἐν Κυριακῇ, εὐλογητάρια δὲν ψάλλονται· ἀλλὰ μετὰ τὰ καθίσματα, εὐθὺς ἡ αἴτησις παρὰ τοῦ ἱερέως καὶ ἡ ἐκφώνησις» (σ. 20, §22).
Σημείωσις. ᾿Επίσης εὐλογητάρια δὲν ψάλλονται καὶ κατὰ τὶς Κυριακὲς στὶς ὁποῖες παραλείπονται γενικῶς τὰ ἀναστάσιμα τῆς Παρακλητικῆς (βλέπε ἐρώτησι 7).

12. Εἶναι ἀπαραίτητοι οἱ ἀναστάσιμοι κανόνες τῆς ᾿Οκτωήχου στὸν ὄρθρο τῆς Κυριακῆς; πότε παραλείπονται;
α) «Οἱ τῆς Κυριακῆς ἀναστάσιμοι κανόνες τῆς Ὀκτωήχου οὐδέποτε παραλείπονται, καὶ ἂν ἀκόμη τύχουν θεομητορικὲς ἑορτὲς καὶ ἀποδόσεις δεσποτικῶν ἢ θεομητορικῶν ἑορτῶν ἐν Κυριακῇ». ῾Επομένως εἶναι ἀπαραίτητο νὰ λέγωνται κάθε Κυριακή.
β) «Δὲν ψάλλονται ὅμως οἱ ἀναστάσιμοι κανόνες τῆς Ὀκτωήχου κατὰ τὶς ἑξῆς Κυριακές· τὴν Γ΄ Κυριακὴ τῶν νηστειῶν καὶ τὴν Κυριακὴ πρὸ τῆς Χριστοῦ Γεννήσεως, στὶς ὁποῖες ψάλλονται οἱ κανόνες τῆς ἡμέρας, τῶν ὁποίων τὰ πρῶτα τροπάρια μετὰ τὸν εἱρμὸν εἶναι ἀναστάσιμα. Δὲν ψάλλονται ἐπίσης οἱ ἀναστάσιμοι κανόνες τῆς Ὀκτωήχου καὶ στὶς 4 Κυριακὲς μετὰ τὴν Κυριακὴν τοῦ Θωμᾶ (ἤτοι τῶν Μυροφόρων, τοῦ Παραλύτου, τῆς Σαμαρείτιδος καὶ τοῦ Τυφλοῦ), καθότι ψάλλεται ὁ ἀναστάσιμος κανὼν τοῦ Πάσχα μετὰ τῶν δύο θεοτοκίων αὐτοῦ» (σ. 20-21, §23).

13. Καθὼς ψάλλομε τοὺς κανόνες τοῦ ὄρθρου, τί στίχο λέμε πρὶν ἀπὸ τὰ ἀναστάσιμα τροπάρια, τί πρὶν ἀπὸ τὰ θεομητορικά, καὶ τί πρὶν ἀπὸ τὰ τριαδικὰ τροπάρια;
«Εἰς μὲν τὰ ἀναστάσιμα, Δόξα τῇ ἁγίᾳ ἀναστάσει σου Κύριε, εἰς δὲ τὰ θεομητορικά, Ὑπεραγία Θεοτόκε σῶσον ἡμᾶς» (σ. 22 §24) «῾Ο τριαδικὸς κανὼν λέγεται μετὰ στίχου Ἁγία Τριὰς ὁ Θεός, ἐλέησον καὶ σῶσον ἡμᾶς» (σ. 16).

14. Τί καταβασίες ψάλλονται ἀπὸ τὴν Κυριακὴ τῶν ἁγίων Πάντων καὶ μέχρι τὶς 26 ᾿Ιουλίου;
«Ψάλλονται οἱ καταβασίες Ἀνοίξω τὸ στόμα μου» (σ. 23 §27).

15. Σὲ ὄρθρο ἁπλῆς καθημερινῆς χωρὶς γιορτὴ καὶ χωρὶς ἑορταζόμενο ἅγιο τί καταβασίες ψάλλομε;
Δὲν ψάλλομε καταβασίες, ἀλλὰ «μετὰ τὴν 3η ᾠδὴ τῶν κανόνων ψάλλεται ὁ εἱρμὸς ἀπὸ τὸ Μηναῖον καὶ ἡ αἴτησις [εἶτα τὸ κάθισμα τοῦ ἁγίου καὶ τὸ θεοτοκίον]· μετὰ τὴν 6η ᾠδὴ ὁ εἱρμὸς αὐτῆς ἀπὸ τὸ Μηναῖον καὶ ἡ αἴτησις [εἶτα τὸ κοντάκιον καὶ τὸ μηνολόγιον τῆς ἡμέρας· εἶτα ἀναγινώσκονται καὶ οἱ ὑπόλοιπες ᾠδὲς τοῦ κανόνος]· μετὰ τὴν 9η ᾠδὴ τὸ Αἰνοῦμεν εὐλογοῦμεν καὶ προσκυνοῦμεν τὸν Κύριον, καὶ ψάλλεται ὁ εἱρμὸς τῆς 8ης ᾠδῆς, εἶτα στιχολογεῖται ἡ Τιμιωτέρα καὶ ἐν τέλει ὁ εἱρμὸς τῆς 9ης ᾠδῆς τοῦ Μηναίου» (σ. 46, §2).
Σημείωσις. ῞Οπως ἀναφέρει τὸ ἴδιο τυπικὸ σὲ ἄλλο σημεῖο, τὶς καθημερινὲς μετὰ τὸν εἱρμὸ τῆς 9ης ᾠδῆς ψάλλεται σύντομον καὶ τὸ «Ἄξιον ἐστὶν ὡς ἀληθῶς» (σ. 328, 346).

 

π. Μάξιμος

Γενικός Συντονιστής

Τή συνέχεια τῶν ἐρωταποκρίσεων (16 - 32), πού
«... βασίζονται κυρίως στὰ τρία πρῶτα κεφάλαια τοῦ ἰσχύοντος Τυπικοῦ Βιολάκη. Τὸ πρῶτον κεφάλαιον εἶναι ἡ «Προθεωρία τοῦ Τυπικοῦ» (σ. 3) καὶ τὰ δύο ἑπόμενα οἱ «Τυπικὲς Διατάξεις» τῶν καθημερινῶν ἀκολουθιῶν (σ. 43) καὶ τῶν ἀκολουθιῶν τῆς Κυριακῆς (σ. 49)· αὐτὰ τὰ τρία κεφάλαια περιλαμβάνουν βασικὲς διατάξεις, ποὺ εἶναι ἀπαραίτητες γιὰ ὁποιονδήποτε διακονεῖ στὸ ἱεροψαλτικὸ ἀναλόγιο» (πρβλ. κι ἐδῶ).

μπορεῖτε νά τή διαβάσετε στήν ἱστοσελίδα τῆς Συμβολῆς [ἐδῶ].

 
Top