Αν η ορθή γραφή είναι το
ῥαθυμίᾳ γνώμῃ, τότε από καθαρά γλωσσική-ερμηνευτική σκοπιά συμφωνώ ότι το
γνώμη είναι δοτική (
γνώμῃ) που δείχνει
τρόπο. (Αυτό περίπου εννοεί και η μετάφραση του π. Επιφανίου).
γνώμῃ δοῦλον γενόμενον (= με τη θέλησή μου έγινα δούλος)
1.
Το ερώτημα είναι: χρησιμοποιείται η δοτική
γνώμῃ με τέτοιο τρόπο στην υμνογραφία; Η απάντηση είναι θετική.
Η πολυσήμαντη λέξη
γνώμη καλύπτει δύο γενικές σημασιολογικές περιοχές:
α) το
φρόνημα, τη σκέψη, την κρίση του ανθρώπου (που άλλοτε είναι γενναία, "στερρά" κ.λπ, άλλοτε πονηρή, φθαρμένη, αμαρτωλή κ.λπ.)
Παραδείγματα (
συγγνώμη που δεν βάζω παραπομπές λόγω βιασύνης για τον Εσπερινό):
- Ταπεινόφρονι γνώμῃ, ἵλεων Κύριον, ὁ Τελώνης στενάξας εὗρε [ ... ]
- [ ... ] ἀδιστάκτω σε γνώμῃ μακαρίζουσαν [ ... ]
- Ἐν κενοῖς τό συνέδριον τῶν ἀνόμων, καί γνώμῃ συναθροίζεται κακοτρόπῳ [ ... ]
β) τη
βούληση, την
προαίρεσή του (στην περίπτωση αυτή μπαίνει συχνά σε δοτική, δείχνοντας
τρόπο).
Παραδείγματα:
- Κύριε, Λαζάρου θέλων τάφον ἰδεῖν, ὁ μέλλων γνώμῃ τάφον οἰκεῖν (= που έμελλες με τη θέλησή σου να κατοικήσεις σε τάφο) [ ... ]
- Νόμου φιλίας, ὁ δυσώνυμος, Ἰσκαριώτης γνώμῃ ἐπιλαθόμενος (= που με τη θέλησή του λησμόνησε) [ ... ]
- Ἀθλήσαντες Ἅγιοι νομίμως ... καί γνώμῃ θανατούμενοι, διά τήν πάντων ἔγερσιν (= και με τη θέλησή σας θανατωθήκατε)
- Ἐντολάς σου Δέσποτα μή φυλάξας, γνώμῃ ἐμαυτοῦ, τοῖς πάθεσιν ὑπελθών, τοῖς τῶν ἡδονῶν (= με τη θέλησή μου υπέκυψα στα πάθη των ηδονών) [ ... ]
- Μογγιλάλου ὡς πάλαι, τάς ἀκοάς ἤνοιξας, ἄνοιξον ψυχῆς μου τά ὤτα, γνώμῃ κωφεύοντα (= τα αυτιά που με τη θελησή τους κωφεύουν) [ ... ]
Με την παραπάνω έννοια (της
βουλήσεως,
προαιρέσεως) νομίζω ότι χρησιμοποιείται και στο παρακάτω τροπάριο του Μεγάλου Κανόνος, αλλά όχι για να τονίσει το εμπρόθετο κάποιας πράξης:
Οὐ γέγονεν ἐν τῷ βίῳ, ἁμάρτημα οὐδέ πρᾶξις, οὐδέ κακία, ἥν ἐγώ Σωτήρ οὐκ ἐπλημμέλησα, κατά νοῦν καί λόγον, καί προαίρεσιν, καί θέσει, καί γνώμῃ, καί πράξει ἐξαμαρτήσας, ὡς ἄλλος οὐδείς πώποτε. (= αμάρτησα και με την κρίση / προαίρεση, δηλ. πριν την πράξη, αλλά και με την ίδια την πράξη)
Σημείωση: υπάρχουν και χρήσεις της λέξης
γνώμη, όπου είναι δύσκολο να πει κανείς σε τι απο τα δύο αναφέρεται:
φρόνημα ή
εμπρόθετη βούληση, π.χ.:
- [ ... ] τούς γνώμῃ σοι πταίσαντας (που έπταισαν στην κρίση τους / που έπταισαν με τη θέλησή τους) [ ... ]
- [ ... ] γνώμῃ ὀλισθαίνονται ἀεί, καί λογισμοῖς πονηροῖς ἐξελκόμενον (που γλιστρώ στην κρίση μου / που γλιστρώ με τη θέλησή μου) [ ... ]
2.
Αλλά θέλω να προσθέσω κάτι στη μετάφραση του π. Επιφανίου. Νομίζω ότι η δοτική
ραθυμίᾳ δεν δείχνει
τρόπο, αλλά είναι
αντικείμενο στο "
δοῦλον γενόμενον".
Στην περίπτωση αυτή το νόημα ειναι ως εξής:
[ ... ] γνώμῃ δοῦλον γενόμενον (με τη θέλησή μου έγινα δούλος)
τῇ ῥαθυμίᾳ τῶν ἡδονῶν τοῦ βίου (= στη ραθυμία των ηδονών του βίου) [ ... ]
Αυτό γιατί, όταν στην υμνογραφία η έννοια της
δουλείας χρησιμοποιείται αρνητικά (και όχι για να χαρακτηριστούμε π.χ. ως "δούλοι του Θεού"), σχεδόν ποτέ δεν παραλείπεται το αντικείμενό της (συνήθως σε δοτική), δηλαδή
σε τι ακριβώς είναι δούλος ο άνθρωπος.
Παραδείγματα:
[ ... ] παντοίοις με δουλωθέντα πλημμελήμασι [ ... ]
[ ... ] δουλωθέντα τῷ ἀλάστορι [ ... ]
[ ... ] δουλωθείς τῷ τυράννῳ [ ... ]
[ ... ] δουλωθείς ταῖς ἡδοναῖς [ ... ]
[ ... ] δουλωθείς τοῖς πάθεσιν ἀπό νεότητος [ ... ]
3.
Οι παραπάνω σκέψεις έχουν και επιμέρους αντεπιχειρήματα, που μπορεί εύκολα να σκεφθεί κάποιος. Πάντως αν η ορθή (αρχική) γραφή είναι άλλη, οι σημασίες και οι συντάξεις αναπροσαρμόζονται, χωρίς αυτό να συνιστά αντίφαση.
Είναι ευνόητο ότι, αν το νόημα είναι όπως είδαμε παραπάνω, δηλαδή:
[ ... ] γνώμῃ δοῦλον γενόμενον (με τη θέλησή μου έγινα δούλος)
τῇ ῥαθυμίᾳ τῶν ἡδονῶν τοῦ βίου (= στη ραθυμία των ηδονών του βίου) [ ... ]
αυτό πρέπει να φανεί
και κατά την εμμελή απαγγελία, να χωριστεί δηλαδή το
ραθυμία από το
γνώμη και να τονιστεί το δεύτερο, δηλαδή κάπως έτσι:
τῇ τῶν ἡδονῶν τοῦ βίου ῥαθυμίᾳ // γνώμῃ δοῦλον γενόμενον