Το θέμα είναι τεράστιο, εξαιρετικά ενδιαφέρον και με προεκτάσεις που μάλλον θα απαιτήσουν άνοιγμα καινούργιου thread. Αφορμή για το σχόλιο είναι η παρατήρηση του φίλου μου του Αντώνη που παραθέτω.
Ίσως δεν θα έπρεπε να είμαστε τόσο απόλυτοι, στις "παραδοσιακές αισθητικές" των τυπωμένων βιβλίων. Ας μην ξεχνάμε πλείστους όσους περιορισμούς λόγω της φύσης της τότε τυπογραφίας. Οι δυνατότητες που παρέχει η τεχνολογία σήμερα είναι ένα εργαλείο που μας επιτρέπει με μικρότερο κόπο και κόστος να δημιουργούμε καλύτερο αποτέλεσμα
Θέλω να πω ότι ενώ συμφωνώ απόλυτα με το "μικρότερος κόπος και κόστος", πρέπει να διευκρινίσουμε τι σημαίνει για το καθένα "καλύτερο αποτέλεσμα" κι αν μπορούμε να συμφωνήσουμε σε αυτό.
Αυτό που φαίνεται και από τα χειρόγραφα και από τα παλαιά έντυπα είναι ότι στην παραδοσιακή καταγραφή η αναλογία μεγέθους σπάνια είναι υπέρ του κειμένου. (Δεν θα πω "ποτέ", αλλά θα πω ότι τo "ποτέ" δεν αναιρείται από μεμονωμένα αντιπαραδείγματα). Ομοίως, (αλλά λιγότερο συστηματικά αυτό) το διάστιχο δεν είναι πανομοιότυπο παντού, αλλά περίπου όπως περιέγραψε ο Χρήστος. Σαν να λειτουργεί περίπου διαισθητικά αλλά και αξιωματικά η αρχή ότι
το μάτι διαβάζει πρωτίστως τη μουσική και συμπληρωματικά τον λόγο. (Αυτό φαίνεται και λογικό. Το νόημα της μουσικής καταγραφής είναι να μελιστεί ο λόγος, όχι να μπει κείμενο σε ορισμένη μουσική).
Μπορεί λοιπόν με αμιγώς λειτουργικούς και αμιγώς αισθητικούς όρους να μην ενοχλεί το μεγάλο κείμενο, ενοχλεί όμως με όρους "οικείας αισθητικής", αυτής δηλαδή την οποία έχει αποκτήσει η μουσική καταγραφή μέσα στους αιώνες και στην οποία κατ' ακολουθίαν έχει εξοικειωθεί ο ψάλτης, με συνέπεια να θεωρεί ενστικτωδώς "μη καλαίσθητο" ό,τι αποκλίνει από αυτήν.
Θα ήταν πολύ ενδιαφέρον λοιπόν να εξερευνηθεί το ερώτημα, αν υπάρχει και πρέπει να τηρείται ένα είδος παράδοσης και στην καταγραφή, πέρα από την παράδοση του ύφους. Ή, ένα βήμα παραπέρα, αν υπάρχει "παραδοσιακό ύφος" και στην καταγραφή.
Κι έχει δίκιο ο Αντώνης ότι πολλά δεδομένα της "παραδοσιακής αισθητικής" διαμορφώθηκαν από τις ελλείψεις στην τεχνολογία, αλλά αυτό είναι ήδη μέρος της αισθητικής αυτής - κατά τον ίδιο περίπου τρόπο που πολλά φωνητικά δεδομένα στο παραδοσιακό ψαλτικό ύφος, όπως το κλείσιμο των φωνηέντων, οφείλονται ενδεχομένως στις ελλείψεις σε ακουστική στους παλαιούς ναούς, που όμως σήμερα δεν υπάρχουν, αλλά το ύφος ακολουθείται.
Τα αντιπαραδείγματα από κώδικες που ανέφερε ο Αντώνης πρέπει να είναι αρκετά για να είναι πειστικά. Το δε (αντι)παράδειγμα του Φαρλέκα είναι πολύ καλό: για μένα δεν είναι πολύ λειτουργικό, αλλά ούτε καλαίσθητο αυτό το είδος γραφής (με βάση αυτά που περιέγραψα εννοείται, κατά τ' άλλα είναι άρτιο και προσεγμένο). Κατά τον ίδιο τρόπο ακριβώς τρόπο, τα υπέροχα μαθήματα του άρχ. Σουρλατζή ή του Σ. Αρβανίτη, όσο κι αν διευκολύνουν οπτικά, με δυσκολεύουν "αισθητικά" στην ανάγνωση, γιατί τα στοιχεία είναι μεγάλα και αραιά (βέβαια, εκεί υπάρχει σωστή αναλογία κειμένου-μουσικής, κάτι που δεν υπάρχει στην, κατά τ' άλλα, λαμπρή έκδοση Ηλιόπουλου-Παυλάκη).
Και μια τελευταία παρατήρηση με αρκετή σημασία: χρονικά και κατά μέσο όρο πότε αρχίσαμε να αποκλίνουμε (συστηματικά εννοώ) από την "παραδοσιακή αισθητική" και να χρησιμοποιούμε
προσωπική εκδοτική αισθητική με ποικίλες εμπνεύσεις ως προς χρώματα, μεγέθη, διάστιχα, αρχιγράμματα κ.λπ; Νομίζω από τότε που φύγαμε από το τυπογραφείο και πήγαμε σε ηλεκτρονικές εκδόσεις. Αλλά το θέμα είναι σημαντικό και ανήκει σε άλλη συζήτηση.