᾿Αγαπητὲ φίλε καὶ παλαιὲ συμφοιτητὰ καὶ συνοικότροφε Νικόλαε, χαῖρε! βλέπω ὅτι ὡς ὑπερπολύτεκνος θεολόγος περιμένεις πρῶτα νὰ κοιμηθοῦν τὰ παιδιά, καὶ μετὰ –περασμένα μεσάνυκτα πιά– συνεχίζεις νὰ ἀγρυπνῇς καὶ νὰ ἐνδιαφέρεσαι γιὰ θεολογικὲς καὶ ὑμνολογικὲς καὶ τυπικολογικὲς συζητήσεις (διότι θεολογία ὑμνολογία καὶ τυπικὸν ἀλληλοπεριχωροῦνται, ὅπως ἐπανειλημμένως ἔχω δείξει) μὲ ἀνύστακτο ἐνδιαφέρον καὶ αἴσθημα εὐθύνης, ποὺ μακάρι νὰ εἴχαμε κι ἐμεῖς λίγο σὰν τὸ δικό σου.
Νὰ βρῇς τὸ 15ο τεῦχος τῆς «Συμβολῆς» καὶ νὰ τὸ κάμῃς μάθημα στὰ παιδιά σου καὶ στὰ παιδιὰ στὸ σχολεῖο ποὺ διδάσκεις, διότι στὴν σελίδα 73 καὶ ἑξῆς δημοσιεύω ἐκείνη τὴν ὑπέροχη θεολογικὴ καὶ ἀπολογητικὴ ἐπιστολὴ ποὺ εἴχαμε συντάξει ὅλοι μαζὶ οἱ 26 οἰκότροφοι τότε καὶ τὴν εἴχαμε στείλει στὰ «Νέα», ὅπου μεταξὺ τῶν ἄλλων ὑπογράφεις καὶ σύ, γιὰ νὰ καμαρώσουν τὰ παιδιὰ τὸν πατέρα τους καὶ οἱ μαθητὲς τὸν δάσκαλό τους.
Μὲ συγκίνησες, ἀδελφέ μου, καὶ δὲν τὸ κρύβω. ἂς ἔλθουμε ὅμως καὶ στὸ ἐρώτημά σου, ὅπου ἤδη ἐκλεκτὰ μέλη τοῦ Ψαλτολογίου ἔχουν καλύψει μὲ ὀρθότατες παρατηρήσεις τὴν ἀπάντησι. εἶναι ἀλήθεια ὅτι βιάστηκες λίγο νὰ ἀνταπαντήσῃς, ἄλλα κάμε λίγη ὑπομονὴ καὶ ἄκουσέ με. ἡ ἀρχικὴ παρατήρησίς σου εἶναι ὡραία καὶ ὄχι ἄστοχος. ὅμως ἡ ἀλλαγὴ τοῦ «δίκαιος» σὲ «δικαία» εἶναι σχολαστικισμὸς ἀδικαιολόγητος. ἂν συνεορτάζωνται δύο ἀγίες, τί θὰ πρέπει νὰ ποῦμε; «εἰς μνημόσυνον αἰώνιον ἔσονται δίκαιαι»; γραμματικῶς εἶναι ἀλλαγὴ ἀχρείαστος, διότι τὸ «δίκαιος» εἶναι καὶ γιὰ τὸ θηλυκὸν γένος, διότι τὸ ἐπίθετον σχηματίζεται καὶ ὁ -ἡ δίκαιος, ὅπως ὁ - ἡ ἕτοιμος, ὁ - ἡ ἀξιομακάριστος, ὁ - ἡ ἐρίτιμος, καὶ τόσα ἄλλα. δὲς καὶ τὸ λεξικὸν τῆς ἀρχαίας τοῦ Σταμάτακου. μάλιστα σ᾿ αὐτὲς τὶς περιπτώσεις συχνὰ ὁ ἀρχαιότερος τύπος εἶναι «ἡ δίκαιος», ἐνῷ «ἡ δικαία» εἶναι μεταγενέστερος τύπος (πάντοτε γιὰ τὴν ἀρχαία μιλοῦμε). καὶ ἑρμηνευτικῶς δὲν εὐοδοῦται ἡ ἀλλαγή, διότι δίκαιος ἐδῶ ἐννοεῖται πᾶς ἄνθρωπος, ὅπως εἶπε καὶ ὁ πατὴρ Μάξιμος συμφωνοῦντος καὶ τοῦ Νίκου Λ.. τέλος λειτουργικῶς δὲν εἶναι σωστὴ ἡ ἀλλαγή, διότι ὁ κύριος ῥόλος τοῦ κοινωνικοῦ δὲν εἶναι ἡ ἀνύμνησις τοῦ θέματος τῆς ἡμέρας, ἀλλὰ ἄλλος.
Στὰ Δίπτυχα τῶν τελευταίων ἐτῶν τέτοια σημείωσι δὲν ὑπάρχει, ἐκτὸς κι ἂν πρόκειται γιὰ κανένα τυπογραφικὸ ἀβλέπτημα ποὺ διέλαθε τῆς προσοχῆς τοῦ ἐπιμελητοῦ! γιὰ παλαιότερα δὲν ξέρω, ἀλλὰ δὲν θυμοῦμαι κάτι τέτοιο. γιὰ τὸ ῥαδιόφωνο ἤδη τὰ εἶπε ὁ Παναγιώτης Σόμαλης. ἐγὼ δὲν θέλω νὰ τὸ σχολιάσω· «θοῦ, Κύριε, φυλακὴν τῷ στόματί μου».
Τέτοιες ἐσφαλμένες ἀλλαγὲς γίνονται καὶ ἀλλοῦ ἀπὸ προχειρότητα καὶ βιασύνη καὶ ἀπὸ κακῶς ἐννοούμενη προσαρμογή. ἄλλοτε αὐτὲς τὶς ἀλλαγὲς τὶς κάνουν ψάλτες ἄλλοτε κληρικοί. δίδω μερικὰ παραδείγματα τέτοιων λαθῶν.
Στὸν τελευταῖο στίχο τοῦ ν΄ψαλμοῦ «Τότε ἀνοίσουσιν ἐπὶ τὸ θυσιαστήριόν σου μόσχους», κάποιοι προσθέτουν «καὶ ἐλέησον ἡμᾶς, ὁ θεός» (τὸ σωστὸ εἶναι «καὶ ἐλέησόν με, ὁ θεός»).
Σὲ κηδεῖες καὶ μνημόσυνα τὸν τελευταῖο στίχο τοῦ ἀμώμου «᾿Επλανήθην ὡς πρόβατον ἀπολωλός, ζήτησον τὸν δοῦλόν σου, ὅτι τὰς ἐντολάς σου οὐκ ἐπελαθόμην» ἔχει καθιερωθῆ σχεδὸν παντοῦ νὰ τὸ μεταβάλουν «ζήτησον τὴν δούλην σου» ἢ «ζήτησον τοὺς δούλους σου». τὸ σωστὸ εἶναι νὰ μείνῃ ἀμετάβλητο «ζήτησον τὸν δοῦλόν σου» σὲ κάθε περίπτωσι. «γιατί;» ἴσως νὰ ἐρωτήσῃς. διότι ἂν πῇς «ζήτησον τοὺς δούλους σου» μετὰ τί λές; «ὅτι τὰς ἐντολάς σου οὐκ ἐπελαθόμην», ὄχι «οὐκ ἐπελαθόμεθα». καὶ ἂν πῇς «ζήτησον τὴν δούλην σου», πρόσεξε τί εἶπες τρεῖς μόλις στίχους πιὸ πρίν «Νεώτερος ἐγώ είμι καὶ ἐξουδενωμένος», ὄχι «νεωτέρα καὶ ἐξουδενωμένη». καὶ ἕνα σωρὸ τέτοια παραδείγματα, ποὺ σὲ ἀφήνω νὰ τὰ βρῇς μόνος σου. καταλαβαίνεις βεβαίως ὅτι ὁ ψαλμὸς αὐτὸς δὲν μπῆκε ἐκεῖ γιὰ νὰ ἀναφέρεται μόνον στὸν νεκρὸ ἢ τοὺς νεκροὺς τῆς ἀκολουθίας, ἀλλὰ μεταφορικῶς εἶναι γιὰ τὴν ψυχὴ τοῦ καθενός μας.
Στὴν ἀκολουθία τοῦ ἀποδείπνου (κυρίως στοὺς χαιρετισμοὺς ἀκούγεται αὐτὸ ποὺ θὰ πῶ) μερικοὶ ἀπρόσεκτοι ἢ καὶ τελείως ἀστοιχείωτοι μετὰ τὶς εὐχὲς «Ἄσπιλε, ἀμόλυντε», «(Καὶ) δὸς ἡμῖν», «῾Υπερένδοξε, ἀειπάρθενε», «῾Η ἐλπίς μου ὁ πατήρ», στὸ τέλος τῆς τελευταίας εὐχῆς «Τὴν πᾶσαν ἐλπίδα μου εἰς σὲ ἀνατίθημι, μῆτερ τοῦ θεοῦ· φύλαξόν με ὑπὸ τὴν σκέπην σου» λέγουν «φύλαξον ἡμᾶς ὑπὸ τὴν σκέπην σου» καὶ δὲν καταλαβαίνουν ὅτι, ἀφοῦ εἶπες «ἐλπίδα μου» (ὄχι «ἐλπίδα ἡμῶν» οὔτε «Τὰς ἁπάσας ἐλπίδας ἡμῶν») καὶ «ἀνατίθημι» (ὄχι «ἀνατίθεμεν»), δὲν μπορεῖς νὰ πῇς «φύλαξον ἡμᾶς».
᾿Επιτρέπεται μόνον ἡ ἀλλαγὴ ἀπὸ τὸν ἑνικὸ στὸν πληθυντικὸ στὸ κοινωνικὸ αὐτὸ («...ἔσονται δίκαιοι») καὶ στὸ τῶν ἀποστόλων, τὸ ὁποῖο χρησιμοποιεῖται ἀποκλειστικῶς σὲ ἄνδρες, διότι ὁ ἀπόστολος στὴν Καινὴ Διαθήκη εἶναι ὁ τρίτος βαθμὸς τῆς ἱερωσύνης. ἡ χρῆσις τοῦ «Εἰς πᾶσαν τὴν γῆν» σὲ γυναῖκες «ἰσαποστόλους» (ὅρος μᾶλλον ὑπερβολικὸς καὶ ἀτυχής) εἶναι ἐσφαλμένη. τὸ «...ἔσονται δίκαιοι» ὑπάρχει σημειωμένο σὲ παλαιὰ χειρόγραφα καὶ σὲ τυπικά. τὰ ἄλλα παραδείγματα ποὺ ἀναφέρεις στὴν κάπως βιαστικὴ ἀνταπάντησί σου δὲν εἶναι κοινωνικὰ οὔτε ἁγιογραφικὰ κείμενα, ἀλλὰ εἰδικοὶ ὕμνοι ποὺ ἐξαρχῆς συνετέθησαν, γιὰ νὰ χρησιμοποιοῦνται ἐξατομικευμένοι σὲ εἰδικὲς περιπτώσεις. στὴν λατρεία τῆς ἐκκλησίας ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον εἶναι προσδιωρισμένα ποιά σημεῖα ἐπιδέχονται μεταβολὴ καὶ μέχρι ποίου βαθμοῦ.
Καὶ ἄλλα πολλὰ θὰ μπορούσαμε νὰ ποῦμε, ἀλλὰ δὲν εἶναι τοῦ παρόντος. χρόνια πολλά! γιὰ τὴν ἑορτὴ μεθαύριο.
Αφήνω το αμίμητο "εις μνημόσυνον αιώνιον έσται δίκαιοι", ενδεικτικόν του ότι ο ψάλλων δεν γνωρίζει γραμματική και συντακτικό!
