πανδούρα

πανδούρα, επίσης πανδουρίς και πάνδουρος· ένα τρίχορδο όργανο της οικογένειας του λαούτου, ονομαζόμενο από τους αρχαίους τρίχορδον. Στους Αλεξανδρινούς χρόνους το όνομα πανδούρα χρησιμοποιούνταν για να δηλώνει και ολόκληρη την οικογένεια όμοιων οργάνων που παίζονταν με πλήκτρο. Όπως λέει ο Sachs (Hist. 137): "είχε ένα μακρύ βραχίονα (χέρι) χωρίς στριφτάρια (κλειδιά, κόλλαβους), μικρό σώμα, τάστα και τρεις χορδές"· Πολυδ. (IV, 60): "τρίχορδον δε, όπερ Ασσύριοι πανδούραν ωνόμαζον· εκείνων δ' ήν και το εύρημα" (το τρίχορδο που οι Ασσύριοι ονόμαζαν πανδούρα· ήταν και δική τους εφεύρεση).
Κατά τον Πυθαγόρα "η πανδούρα κατασκευαζόταν από τους τρωγλοδύτες της Ερυθράς Θάλασσας από λευκή δάφνη που φυτρώνει κοντά στη θάλασσα" (Αθήν. Δ', 183F-184A, 82). Ο Νικόμαχος γράφει στο Εγχειρίδιό του (κεφ. 4) ότι το μονόχορδο ονομαζόταν φάνδουρος . Ο Ησύχιος χρησιμοποιεί τη λέξη πανδουρίς για το όργανο και τον όρο πάνδουρος για τον εκτελεστή· "πανδούρα ή πανδουρίς, όργανον μουσικόν. Πάνδουρος δε ο μεταχειριζόμενος το όργανον".

πανδουρίζω· παίζω την πανδούρα.
πανδουριστής· ο εκτελεστής της πανδούρας.

http://www.musipedia.gr/

Pandoura: the greco-Roman lyre of antiquity

http://maps.thefullwiki.org/Pandura

http://www.shlomomusic.com/pandoura.htm


Muse playing a lute. Detail, The Mantineia Base, c. 330-320 BCE, Mantineia, Greece. (The National Archaeology Museum of Athens, Greece)
Eros playing a lute. Terracotta figurine, c. 330-200 BCE, Eretria, Greece. (The British Museum, London, UK)
Muse playing a lute. Detail, terracotta figurine, c. 3rd century BCE, Tanagra, Greece. (Musée du Louvre, Paris, France)

τρίχορδον, 1. Έγχορδο όργανο με τρεις χορδές, ονομαζόμενο και πανδούρα. Ήταν ίσως το μοναδικό όργανο με βραχίονα, χέρι (οικογένεια λαούτου), που χρησιμοποιήθηκε από τους Έλληνες. Για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. στο λ. πανδούρα.

Στον [[[Πίνακα IX]]], μια μούσα παίζει τρίχορδο. Ο τρόπος παιξίματος φαίνεται καθαρά· η μούσα πιέζει τις χορδές με το αριστερό της χέρι και τις τραβά [παίζει] με τα δάχτυλα του δεξιού χεριού. Το γλυπτό αυτό, που βρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, ανήκει σε μια ομάδα από τρεις μορφές, δύο από τις οποίες είναι μούσες με τρίχορδο, που έχουν ανακαλυφθεί στη Μαντινεία από τον Γάλλο αρχαιολόγο Gustave Fougeres το 1887. Τα γλυπτά χρονολογούνται από τον 4ο αι. π.Χ.

Βιβλιογραφία:

Th. Reinach, (α) "La guitare dans l'art grec", REG 8 (1895), 371-378.
(β) "Famille du luth" DAGR VI (1904), σσ. 1450-1451, στο λ. "Lyra".
(γ) La musique grecque, 1926, σ. 127.
Κ. Sachs, "The Lute", Hist., 1940, σσ. 136-137.
M. Wegner, Das Musikleben der Griechen, 1949, σσ. 51-52.
Η. R. Higgins and R. P. Winnington-Ingram, "Lute-players in Greek Art", Journal of Hellenic Studies 85 (1965), 62-71. Στο άρθρο, ο H. R. Higgins είναι ο υπεύθυνος για τις αρχαιολογικές λεπτομέρειες και ο R. P. W.-Ingram για τις φιλολογικές και μουσικές παρατηρήσεις. Μια σημαντική συμβολή στη μελέτη του λαούτου στην ελληνική τέχνη, πολύ ενημερωμένη, με πολύ χρήσιμη βιβλιογραφία (σ. 62, σημ. 1), σημειώσεις και πίνακες στο τέλος.

2. Τρίχορδον σύστημα· σύστημα με τρεις χορδές ή νότες. Η χρησιμοποίηση ενός τέτοιου συστήματος ανάγεται στους μυθολογικούς χρόνους. Σύμφωνα με ορισμένες παραδόσεις, το σύστημα αυτό εισήγαγε ο Απόλλων ή ο Ερμής ή ακόμα ο Ύαγνις .

Βλ. λ. λύρα .

http://www.musipedia.gr/

Νίκος Πολίτης
Από την Πανδούρα και το Τρίχορδον, στο μπουζούκι

''Μία ιστορική εξερεύνηση της εξέλιξης των μακρυμάνικων λαουτοειδών στην Ελλάδα και τη λεκάνη της ανατολικής Μεσογείου, από την αρχαία εποχή μέχρι σήμερα.

Για τη μουσική στην Αρχαία Ελλάδα δεν ξέρουμε, δυστυχώς, τόσα πράγματα όσα ξέρουμε για άλλες τέχνες. Αυτό ισχύει βέβαια περισσότερο για παραδείγματα μουσικών κομματιών, που φυσικά δεν ήταν δυνατό να διασωθούν όπως διασώθηκαν ναοί, αγάλματα, ζωγραφισμένα αγγεία. Τα σωζόμενα γραπτά μουσικά κείμενα είναι ελάχιστα και δεν είμαστε και σίγουροι ότι τα αποδίδουμε όπως αποδίδονταν τότε. Ακόμα και για τα όργανα, για την οργανολογία της εποχής, δεν είμαστε πλήρως ενημερωμένοι.

Τα γνωστότερα και περισσότερο διαδεδομένα έγχορδα όργανα στην Αρχαία Ελλάδα (η λύρα, η κιθάρα, η βάρβιτος) διέθεταν μία χορδή για κάθε φθόγγο, τοποθετημένες παράλληλα τη μία με την άλλη και χορδισμένες κατάλληλα. Ένας άλλος τρόπος να αποδοθούν οι φθόγγοι είναι αυτός που προσφέρει το όργανο με μανίκι, μπράτσο, όπου η χορδή διαιρείται κατά το μήκος της, πιεζόμενη με το δάχτυλο επάνω σε ένα σταθερό βραχίονα που συνήθως διαθέτει κατάλληλο δακτυλοθέσιο (τάστα ή δεσμούς).

Σίγουρα τα όργανα αυτά, της οικογένειας του λαούτου κατά τη σημερινή κατηγοριοποίηση, δεν ήταν τα πιο δημοφιλή στην αρχαία ελληνική μουσική, που προτιμούσε μία χορδή για κάθε φθόγγο. Δεν σημαίνει όμως ότι τέτοια όργανα δεν υπήρχαν. Υπάρχουν αναφορές σε μακρυμάνικα λαούτα στις γραπτές πηγές. Η παλαιότερη, του κωμικού ποιητή Αναξύλα (μέσα 4ου π. Χ. αι.) βρίσκεται στο έργο του «Λυροποιός». Ένα από τα όργανα που φέρεται να κατασκευάζει ο ήρωας του έργου ονομάζεται Τρίχορδον και εικάζουμε ότι πρόκειται για μακρυμάνικο λαουτοειδές. Μία άλλη πηγή, ο Πολυδεύκης (γύρω στο 200 π. Χ.) αναφέρει ότι το Τρίχορδον, όπως και εκείνος το αναφέρει, προέρχεται από τους Ασσυρίους οι οποίοι το ονόμασαν Πανδουρίδα. Την άποψη αυτή υιοθετούν και οι περισσότεροι σημερινοί ερευνητές. Υπάρχουν επίσης αρκετές τερακότες, όπως αυτή από την Κύπρο,

west..jpg

που δείχνει γυναικεία φιγούρα να κρατάει το όργανο. Παρόμοιες απεικονίσεις έχουμε και σε μία δωδεκάδα περίπου άλλων αγαλματιδίων που βρέθηκαν σε διάφορες περιοχές του ελληνόφωνου χώρου. Το γνωστότερο κομμάτι είναι ένα μαρμάρινο ανάγλυφο του 4ου π. Χ. αιώνα από την Μαντίνεια (μάρμαρο της Μαντινείας), σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.

πανδουρίς..jpg

Τα ευρήματα που ανέφερα δεν δίνουν αρκετά σαφή εικόνα για την ακριβή μορφή του οργάνου. Εδώ

3Pandoura..jpg

μία σαφέστερη εικόνα από μεταγενέστερη αναπαράσταση.

Η καμπύλη, αχλαδόσχημη μορφή με την οποία είναι γνωστά σήμερα τα όργανα αυτά δεν είχε, προφανώς, εφευρεθεί ακόμα και δεν είναι γνωστό πότε περίπου υιοθετήθηκε το καμπύλο σχήμα. Πάντως, η τραπεζοειδής μορφή επεβίωσε και ως την πρώιμη βυζαντινή περίοδο, όπως καταδεικνύει ένα μωσαϊκό του 6ου μ. Χ. αιώνα:

4μωσαίκό παλατι Κ&#.jpg

Η πιθανή προέλευση του οργάνου από τη Μεσοποταμία ενισχύεται από τη μαρτυρία του Πολυδεύκους, δεδομένου του υψηλού βαθμού πολιτισμού της περιοχής αλλά και από την έλλειψη στοιχείων για παρόμοιο όργανο στην Κρήτη ή την Αίγυπτο. Η παράλληλη ονομασία Τρίχορδον αποδεικνύει ότι δεν μπορεί να πρόκειται για όργανο παρεμφερές με λύρα, κιθάρα κλπ. αφού με μόνο τρεις χορδές θα αποδίδονταν σε αυτό μόνο τρεις φθόγγοι, εύρος πολύ στενό για μία μουσική βασισμένη σε τετράχορδα και μεγαλύτερα μελωδικά εύρη. Μόνο η τοποθέτηση τριών χορδών παράλληλα επάνω από ένα βραχίονα με δακτυλοθέσιο μπορεί να καλύψει την ανάγκη αυτή. Έτσι, συνοψίζοντας, μπορούμε να δεχτούμε ότι στην ανατολική Μεσόγειο υπήρχαν όργανα της οικογένειας των μακρυμάνικων λαουτοειδών από την αρχαία εποχή.

Προχωράμε τώρα προς την ώριμη βυζαντινή περίοδο με αυτή την τοιχογραφία

5βυζαντινό..jpg

του 11ου αιώνα. Δεξιά από την καραμούζα και το οκτάσχημο τοξωτό βλέπουμε και ένα κλασικό μακρυμάνικο λαουτοειδές, τώρα πλέον με αχλαδόσχημο ηχείο. Η ονομασία Τρίχορδον φαίνεται να έχει ξεχαστεί πιά, αυτή την εποχή. Αντίθετα, η ονομασία Πανδουρίς έχει διατηρηθεί, μαζί με τις γλωσσολογικά συγγενείς μορφές Πανδούρα, Πάνδουρος, Φάνδουρος, Πανδούριον. Έτσι, πολύ εύκολα με απλό αναγραμματισμό θα έρθουμε στη μορφή Ταμπούρα ή Ταμπουράς, που πλέον τη βρίσκουμε συχνότατα σε νεώτερες πηγές, τόσο ελληνικές όσο και τουρκικές, περσικές, αραβικές κλπ. και η οποία επιζεί ως σήμερα.


Οι γνώσεις μας όμως σχετικά με την οργανολογία από βυζαντινές γραπτές πηγές είναι ελάχιστες και, το κυριότερο, απελπιστικά ασαφείς. Ενώ είναι σαφέστατο από την τοιχογραφία ότι έχουμε μορφές βιολιού και μακρυμάνικου λαούτου, ταμπουρά, είναι πολύ δύσκολο να ξέρουμε αν ένα όνομα που καταγράφεται σε κάποιο κείμενο της ίδιας εποχής αναφέρεται σε υπάρχον όργανο της εποχής ή απλά ο συγγραφέας, που ίσως δεν έχει ιδέαν από μουσική και όργανα, επαναλαμβάνει την ονοματολογία κάποιας παλαιότερης, ίσως αρχαίας πηγής. Αντίθετα ο καλλιτέχνης σε μία π.χ. τοιχογραφία, απλά βλέπει και αντιγράφει την πραγματικότητα. Πάντως, επειδή τα μακρυμάνικα λαουτοειδή σαφώς υπάρχουν και είναι δημοφιλέστατα σε μεταβυζαντινές εποχές, σε όλες τις περιοχές από δυτικά Βαλκάνια μέχρι Ανατολία, Περσία και τον αραβικό κόσμο, θα πρέπει να υποθέσουμε συνέχεια στην ύπαρξη και χρήση των οργάνων τύπου ταμπουρά από την αρχαιότητα μέχρι τις νεότερες εποχές, όπως αποδεικνύει και η τοιχογραφία που είδαμε αλλά και άλλες παρόμοιες απεικονίσεις.

Στις ελληνόφωνες περιοχές των μέσων βυζαντινών χρόνων και μέχρι τον 19ο αιώνα, τα όργανα της οικογένειας του ταμπουρά αναφέρονται με μία πολύ μεγάλη ποικιλία ονομάτων: Πανδούρα, Θαμπούρα, Ταμπουράς, Ταμπούρι αλλά και σάζι, μπουζούκι, μπαγλαμάς, ικιτέλι, καραντουζένι και επίσης λιογκάρι / γιογκάρι, μπουλγαρί, τζιβούρι, καβόρο, γόνατο και άλλα. Τα μακρυμάνικα αυτά όργανα υπάρχουν και είναι δημοφιλή και στους άλλους λαούς της περιοχής, από τους νότιους σλαβόφωνους, την Αλβανία και τα υπόλοιπα Βαλκάνια μέχρι την Ανατολία, τις αραβικές χώρες και την Περσία και ακόμα ανατολικότερα, Αφγανιστάν και Ινδία. Ονόματα όπως tambur / tanbur, saz, baglama, ikitelli και άλλα απαντώνται και σε αυτούς τους λαούς.''

http://www.rembetiko.gr/forums/entr...-%EC%F0%EF%F5%E6%EF%FD%EA%E9-%C9%C9&goto=prev

[''Υπάρχουν αναφορές σε μακρυμάνικα λαούτα στις γραπτές πηγές. Η παλαιότερη, του κωμικού ποιητή Αναξύλα (μέσα 4ου π. Χ. αι.) βρίσκεται στο έργο του «Λυροποιός».'']

Λυροποιος
Αναξίλα

ἐγὼ δὲ βαρβίτους, τριχόρδους, πηκτίδας,
κιθάρας, λύρας, σκινδαψὸν ἐξηρτυόμαν.
πῶς ἔχεις; ὡς ἰσχνὸς εἶ.

Β. ἀπόλλυμαι. τρέφω γὰρ ἐν ἀγρῷ χωρίον.
ἐν τοῖς βαλανείοις οὐ τίθεται λουτήρια.
ξανθοῖς τε μύροις χρῶτα λιπαίνων,
χλανίδας θ᾽ ἕλκων, βλαύτας σύρων,
βολβοὺς τρώγων, τυροὺς κάπτων,
ᾠὰ κολάπτων, κήρυκας ἔχων,
Χῖον πίνων, καὶ πρὸς τούτοις
ἐν σκυταρίοις ῥαπτοῖσι φορῶν
Ἐφεσήια γράμματα καλά

[''...ο Πολυδεύκης (γύρω στο 200 π. Χ.) αναφέρει ότι το Τρίχορδον, όπως και εκείνος το αναφέρει, προέρχεται από τους Ασσυρίους οι οποίοι το ονόμασαν Πανδουρίδα.'']

Pollux, Onomasticon, IV. 60

Πολυδεύκης

http://www.archive.org/stream/onomasticon01polluoft#page/n306/mode/1up

Digital Object - ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

nefeli.lib.teicrete.gr/browse/stef/mta/.../Mpareli_Eirini_Chrysanthi.pdf


''Η πανδουρίδα εμφανίστηκε στον ελλαδικό χώρο στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ. Μεταξύ
του 330 και του 200 π.Χ έχουν βρεθεί δώδεκα αναπαραστάσεις αυτού του οργάνου
στην ελληνική τέχνη.
Στις τρεις από αυτές τις αναπαραστάσεις εμφανίζεται ένας τύπος πανδουρίδας, ο
οποίος έχει ηχείο με ίσιες και συγκλίνουσες προς τον λαιμό άκρες, θολωτή πλάτη και
τριγωνική βάση. Άλλος τύπος που παρουσιάζεται και είναι ο πιο συνηθισμένος,
διαθέτει κοίλο ηχείο, το οποίο λεπταίνει στον λαιμό, ενώ δεν διακρίνεται μεταξύ ηχείου
και λαιμού, κάποια διαχωριστική γραμμή. Επιπλέον, υπάρχει μια αναπαράσταση στην
οποία διακρίνεται η παρουσία δακτυλοθεσίου (ταστιέρα).''

ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ΣΠΟΥΑΣΤΡΙΑ : ΕΙΡΗΝΗ-ΧΡΥΣΑΝΘΗ ΜΠΑΡΕΛΗ
ΕΠΙΒΛΕΠΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : ΑΝΤΝΗΣ ΠΑΠΑΛΕΞΑΚΗΣ

ΤΜΗΜΑ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΑΚΟΥΣΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΡΕΘΥΜΝΟΥ | ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΕΥΤΙΚΟ ΙΡΥΜΑ ΚΡΗΤΗΣ

''Ποίοι οι πανδουρισταί; Εύκολο, θα μου πείτε: αυτοί που παίζουν τις πανδούρες. Πανδούρα, αλεξανδρινή εξέλιξη της αρχαιοελληνικής λέξης «πανδουρίς», όργανο που, όπως λέει ο λεξικογράφος Πολυδεύκης*, οι Έλληνες το υιοθέτησαν από τους Ασσυρίους. «Στους Αλεξανδρινούς χρόνους το όνομα πανδούρα** χρησιμοποιούνταν για να δηλώνει και ολόκληρη την οικογένεια όμοιων οργάνων που παίζονταν με πλήκτρο. Όπως λέει ο Sachs (Hist. 137): "είχε ένα μακρύ βραχίονα (χέρι) χωρίς στριφτάρια (κλειδιά, κόλλαβους), μικρό σώμα, τάστα και τρεις χορδές"· Πολυδ. (IV, 60): "τρίχορδον δε, όπερ Ασσύριοι πανδούραν ωνόμαζον· εκείνων δ' ήν και το εύρημα" (το τρίχορδο που οι Ασσύριοι ονόμαζαν πανδούρα· ήταν άλλωστε δική τους εφεύρεση)». Από την Εγκυκλοπαίδεια της αρχαίας Ελληνικής Μουσικής, του Σόλωνα Μιχαηλίδη –κυπρίου μαέστρου, συνθέτη και παιδαγωγού.

Η τρίχορδη πανδούρα των αρχαίων ελλήνων ήταν ένα όργανο μάλλον εξαιρεμένο από την διαδεδομένη μουσική πράξη, στην οποία δέσποζαν τα αρποειδή έγχορδα (λύρες, βάρβιτοι, κιθάρες κλπ), καθώς και ποικιλία αυλών και κρουστών). Ήταν όργανο μάλλον για περιθωριακή χρήση, δεν το απαντούμε σε παραστάσεις αγγείων. Το γνωρίζουμε από αυτό το χαρακτηριστικό άγαλμα Μούσας (Μαντινεία, 5ος π.Χ. αι) και από αγαλματίδια Ταναγραίων.''

* Ο Ιούλιος Πολυδεύκης έζησε περί τον 2ο μ.Χ. αιώνα. Καταγόμενος από την Ναύκρατι της Αιγύπτου, σπούδασε και κατόπιν δίδαξε ρητορική στη Αθήνα. Έργο του σπουδαίο το ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΟΝ, λεξικό με λήμματα της αττικής διαλέκτου, του οποίου σώζεται επιτομή που συνέταξε τον 9ο αιώνα ο Βυζαντινός λόγιος Αρέθας.

** Κατά τον Πυθαγόρα "η πανδούρα κατασκευαζόταν από τους τρωγλοδύτες της Ερυθράς Θάλασσας από λευκή δάφνη που φυτρώνει κοντά στη θάλασσα" (Αθήναιος, [...] Δ', 183F-184A, 82). Ο Νικόμαχος γράφει στο Εγχειρίδιό του (κεφ. 4) ότι το μονόχορδο ονομαζόταν φάνδουρος. Ο Ησύχιος χρησιμοποιεί τη λέξη πανδουρίς για το όργανο και τον όρο πάνδουρος για τον εκτελεστή· "πανδούρα ή πανδουρίς, όργανον μουσικόν. Πάνδουρος δε ο μεταχειριζόμενος το όργανον".

πανδουρίζω· παίζω την πανδούρα. πανδουριστής· ο εκτελεστής της πανδούρας.

από την "Εγκυκλοπαίδεια της Αρχαίας Ελληνικής Μουσικής"
του Σ. Μιχαηλίδη

http://bereketis.blogspot.com/2008/03/blog-post_18.html